Asturiana linguo

De Wikipedio
Asturiana linguo
asturianu
Parolata en: Asturia (Hispania)
Regiono: westal Europa
Quanto di parolanti: 100 000
Rango:
Klasifikuro: Indo-Europana
 Romana lingui
  Westala grupo
   Ibero-Latinida linguaro
    Astur-Leonana linguaro
     Asturiana
Oficala stando
Oficala linguo en: Ne esas oficala
Regulata da: Academia de la Llingua Asturiana
Kodexi
ISO 639-1:
ISO 639-2: ast
ISO 639-3: {{{Iso3}}}
Dialekti dil Asturiana en Asturia.
Videz anke: Latinida linguiLinguaro

Asturiana esas Latinida linguo parolata en Asturia. Ol esas la nomo di Astur-Leonana linguaro en Asturia, ed anke kontenas Leonana linguo, parolata en Leon e Zamora, e Mirandana linguo, parolata en Miranda do Douro, Portugal. Lua gramatiko, vortaro ed ortografio regulesas dal Akademio pri Asturiana linguo e, malgre ne esar oficala, lego regulas lua uzo en Asturia.

Nomo[redaktar | redaktar fonto]

En Asturia, l'Asturiana linguo (asturianu) e la nomo bable mustas interpretesar kom termini referanta la sama linguo, ma kun "distinta nuanci". Llingua asturiana od Asturianu, esas la linguo parolata en Asturia, kontre ke bable ne referas ad omna extenso di la linguo, ma nur a lokala varianto. Ta nomo unesmafoye uzesis en Carreño. En 1794, Carlos González de Posada skribis en ilua Memories Hestóriques del Principáu d'Asturies l'unesma konstato di ta normo (bable) por referar ad ol.

idioma asturianu qu'ellí (Carreño) dicen Vable». Darréu, "bable" emplegóse con mayor o menor frecuencia, pero enxamás goció de muncha fama nel raigón popular, darréu que los asturianos denominaron mayoritariamente la so tradicional manera de falar como «asturiano» o «asturianu».

Tale eventas, exemple, en l'unesma tomo dil Linguistikal Atlaso di Ibera Peninsulo de 1962, qua rekolias enrejistruri pri orala inquesti facita ante l'interna milito di Hispania, ed inquestis qua esis la nomo qua recevis la linguo parolita da ulu. La maxim multa respondis "asturiano" od "Asturianu".


Ica artiklo bezonas revizo da ula persono qua konocas ambe Ido, ed ica temo ciencala, teknologiala, matematikala, filozofiala, sportala, edc.
Ka vu povas helpar ni revizar ol?

Nun, la lego pri promoco ed uzo di Asturiana linguo (Ley de Promoción y Uso del Asturiano), rekolias la dua termini, quankam ek l'Administrado, la termino judikata kom korekta esas "Asturiano" e tale esas referata en omna institucuri di Asturia.

Ol anke nomizesas en ciencala studii kom asturleonana o leonana, nome pos publikigo di El Dialecto Leonés (Leonana Dialekto) en 1906 da Menéndez Pidal, en qua judikesis omna linguistikala domeno kom propra ento. Ica terminologio uzesis anke da lua dicipuli. La kauzo di ca termino esas la fakto ke la domeno korespondis grandaparte, unesme kun rejio Asturia, e pose kun Rejio León. Tamen, on povas dicar ke l'uzo di la termino "Asturleonana linguo" mustas referar a tota domeno (lua nuna e lua historiala extenso) e la termino "Asturiana" esas por la linguo dil princio Asturia.

Parolanti[redaktar | redaktar fonto]

Segun la studio "Los Asturianos y la Lengua Asturiana. Estudio Sociolingüístico para el Principado de Asturias" (Oviedo, 1994), dal profesoro Francisco Llera Ramos, del Universitato di Baskia en Asturia, esus 100 000 nativa parolanti, plu 450 000 qui uzas la linguo kom duesma linguo. En ica studio, kontis 50 000} parolanti di Central-Asturiana, 30 000 di l'Ocidentala e 20 000 di l'orientala.

Historio[redaktar | redaktar fonto]

Unesma habitanti di Asturia e León[redaktar | redaktar fonto]

L'unesma habitanti di Asturia e León ja habitis la regiono ante l'arivo di Indo-Europana populi, e quale l'Indo-Europani, li lasis lua traco en la linguo. Tale, on trovas en l'Asturiana vorti pra-Indo-Europana kom vega, cotoya, artu, cuetu o cachiparru qui multa-kaze arivis direte o tra la Latina.

Romani[redaktar | redaktar fonto]

Romani arivis a Asturia dum l'1ma yarcento aK, plu tarda en altra loki de la peninsulo, ube li arivabis dum la 3ma yarcento aK. Tale komencas tardala romanigo en qua l'Asturi prenis la linguo e la kulturo dil konquestisti. La Latina divenis la propra linguo dil Asturiani e Leonani gradope pose mariaji e administrativa vantaji kom Romana civitaneso.

La procedo di romanigo eventis anke en altra loki, quo explikas ke la linguo uzita en ta epoko, la Vulraga Latina esez la linguo di qua divenis la Latinida lingui, kom la Galisiana, la Portugalana, la Kataluniana, la Hispaniana o l'Aragonana pluse altri.

Mezepoko[redaktar | redaktar fonto]

Ol esas dum Mezepoko ube on povas trovar la nasko di l'Asturiana kom linguo, malgre lua evoluo depos lore facez ke gramatikala strukturi, fonetiko ed ortografio chanjabez multo. La transformado dil Latino a l'Asturiano produktis gradope. Ol esas neposible donacar exakta dato en qua la Latina divenis Asturiana. Quankam, malgre ke l'uzado di oral Asturiano esez difuzita en l'alta Mezepoko ed esez preske unanima, la Latina sequos esanta linguo di kulturo, di legala dokumenti dum multa tempo. Unu dil dokumenti ke plu bone reflektas l'evoluo depos la Latina esas la Cayuela de Carrio, dil 13ma yarcento, trovita en Villayón e qua kolektas sorco kontro *nuberi en populara linguo bone diferencata di Klasika Latino. Ol esas la nasko dil Regno di Asturia ke pose esus la Regno di León unu dil precipua kauzi qua explikas ke en ica teritorio formesez diferanta linguo de la Latino di l'anciena Conventum Asturum. Ica Regno ne okupis nun Asturiana landi, ma anke di León, Galicia e parti di Portugal e Kastilia. Ultre isto, konquestis landi sude la rivo Duero, til Extremadura ed ocidental Andalucía. Pro ico, ankore preservesas kelka traiti di ica linguo en ta loki.

En la Regno di Asturia, la Latina, uzata en legala dokumenti, shoveskis da l'Asturiana, qua divenis legala linguo dil Regno ed uzeskis en multa legala dokumenti. L'unesma dokumento skribita en l'Asturiana (la Fueru d'Avilés) esas legal. Skribita en la 12ma yarcento, ol esas konstituco di ic Asturiana municipo. On devas atendar til la duesma duimo dil 13ma yarcento por ke skribar en l'Asturiana divenez normala ed funcionis kom vera linguo dil lando. De ica epoko konservesas multa texti, ma la maxim importanta esas a Fueru Xulgo, tradukuro a l'Asturiana dil anciena legala kodexo dil Visigota Regno.

Sieglos Escuros[redaktar | redaktar fonto]

La perdo di politikala nedependo di Regno di León pose uniono kun Kastilia ye 1230, kreis la bazi por progresiva retroiro dil linguo. Lo esas, unesme, pro ke en ica regno hegemonio esas por Kastilia. Konseque, la linguo la maxim uzata esas la Kastiliana, quo esos anke ta qua uzos en regala dokumentado. Ol esas lore, kun Alfonso 10ma la Saja (1254-1284) ube la Kastilia e la Galisiana havos plu grava literaturala uzado ke l'Asturiana.

Ma la maxim kritika momento esas en la 14ma yarcento kande l'Asturian Eklezio havis Kastiliana episkopo, Gutierre de Toledo, qua impozis interna reformi qui facis di la Kastiliana la propra linguo dil ekleziala dokumentado. Tale, l'Asturiana kleriki komencis studiar fore Asturia e León, en Kastilia, en la Kastiliana.

Ica fakti e la kreskanta centralista e intervencista politiko di Kastilia, promovas la procedo di dis-asturianigo en alta klasi dil socio e impidas la solidigo di l'Asturiana komo literaturala linguo. Ica centralista sistemo aparis kun la koncepto di Stato-Naciono, la neceso di linguistikala uniformigo kom faktoro di kohesiono di nova politikala strukturo.

L'Asturiana, dum tri yarcenti (14ma, 15ma, e 16ma), nomizita Sieglos Escuros (Obskura Yarcenti), esis absenta en skribita dokumenti, ne kom la Portugala e la Kastiliana, qua divenis lingui di kulturo. Tale, aparis situeso di diglosio, en qua l'Asturiana uzesis por orala komunikado da la maxim parto dil populado dum ke la Kastiliana uzesis da l'administrado, l'alta klerado e la funcionarii por havar sociala distingeso. Ica situeso esas karakteriziva di l'Asturiana til nur.

Asturiana literaturo ne existis dum Renesanco, e unu kauzo di manko di sucio pri linguistikal aferi esas forsan manko di universitato en la tri teritorii ube l'Asturiana parolesis: Asturia, León e Miranda.

Baroko[redaktar | redaktar fonto]

Idealigita protreto di Antón de Marirreguera (19ma yarcento).

Quankam pos finir la Mezepoko l'uzo dil Asturiana komencis dekadar, to ne signifikis lua fino. Exemple, dum la Moderna epoko skribesis literaturala texti en ol.

Antón de Marirreguera (1600-1662) esis l'unesma konocats skribisto en l'Asturiana e portis literaturo en ica linguo al Baroko. Komencis la kultivo di plura kulta temi: poetikala verki di religiala temo (Pleitu ente Uviéu y Mérida) o riprenis la Greko-Latina tradiciono Dido y Eneas o Píramo y Tisbe. Ultre to, aparis teatro en qua ne nur esas denonco ma anke konciencigo kun situeso dil linguo. Exemple, en teatrajo L'Alcalde, da nomizita Marirreguera, ridindigas perosno qua parolas en la Kastiliana por prezuntar esar di alta sociala posiciono.

L'Asturiana, en ta epoko, valoresas kom linguo propra dil populo da multa intelektozi di aristokrataro ed alta klero, e, ultre, komo signo di historiala identeso di l'ASturiana kom facas la historiisto de Cangas del Narcea Luis Alfonso de Carvallo.

Nek en León nek en Miranda aparis skriptisto dum ta yarcenti e la situeso di la linguo esis akulata en oraleso.

Racion-epoko[redaktar | redaktar fonto]

Jovellanos esis defensanto di l'Asturiana linguo, di lua difuzeso e dignifikeso; esis il qua propozis kreado di Akademio.

En la 18ma yarcento, la Racion-epoko arivis kun forco en Asturi e grupo di intelektulezi guidita da Gaspar Melchor de Jovellanos komencis la defenso dil linguo e valorigar ol. Aparas lore sucio pro la situeso dil linguo e neceso di dotar ol di instrumentos qui posibligez atingar futuro e ke helpez normaligar sociale. Por to Jovellanos propozis kreado di Akademio kun skopo di normizar e rekoliar la richeso dil linguo.

"Ye la llingua viva del nuesu pueblu; mamámosla toos, por dicilo asina, cola primer lleche; va pasando tradicionalmente de padres a fíos y continúase de xeneración en xeneración...Con un cartón y un llápiz a mano, en casa, na cai, en paséu, en campu, podemos arriquecer tolos díes esta preciosa ayalga".

En 1788 aparis etimologiala vortaro pri qua hodie nulo saveskas, e dum la 18ma yarcento aparis l'unesm Asturiana skriptistino, Xosefa Xovellanos, fratino dil filozofo. Tale, l'Asturiana, pluforteskis inter dominacanta strati dil socio ed kreis bazi di konoco dil situeso dil linguo e la skopi por atingar plena normaligo. Ol kultivas poezio e teatro serchas proximar al granda publiko.

19ma yarcento[redaktar | redaktar fonto]

En la 19ma yarcento, epoko dil regionalismo, duras Asturiana literaturala tradiciono kun publikigo en 1839 di Colección de poesías en dialecto asturiano da Xosé Caveda y Nava ke antologas omna kreatori antee es esas tale l'unesma libro en l'Asturiana. En ica yarcento, duras la sucii di *ilustrados pro situeso dil linguo e lua normigo e normaligo. Skribesas en 1869 l'unesma Gramática Asturiana, da Junquera Huergo, que ne publikigesus til 1991 da l'Academia de la Llingua Asturiana.

Asturiana linguo ganis importo en Asturia tra Racion-epoka idei, e Franciana princo Louis Lucin Bonaparte demandis l'episkopo Manuel Fernández de Castro (1834-1905), qua anke esis poeto e tradukisto, facar tradukuro aden l'Asturiana de l'Evangelio da Santa Mateus, publikigita en 1861 en London.

Dum ca epoko di migrado, la linguo duris parolesar dal ekmigrinti, qui produktis multa artikli en Asturiana ed ula verko kom Camín de la Romería. Konsolidis la prestijo dil linguo e la jurnalaro en Asturia komencis inkluzar artikli en Asturiana, remarkante Enriqueta Fernández Rubín en periodismo.

Tamen, negativeso aparis kun emplantaco di kelka idei qui ja aparis dum la 18ma yarcento, ma kreskis forte kun Humbolt e la Germana romantika movado. Por li, la lingui rilatis al spiritala tendenco ed al kustumi dil populo, e pro to simileso inter la genio dil populo e la literarturo qua skribesas en ica linguo (volkgeist). Ico chanjas Asturiana literaturo: populo di rurala vivo, di anciena kustumi e konservema e arkaiganta linguo; tale komencis en verki bukolikala temi, ube la rurala vivo esas poetikala objekto. Publikigeskas lore verki kun idealigata vivo dil ruralani, esante Xosé Caveda y Nava l'unesma expozanto di idealigo di rurala vivo, dum ke Xuan María Acebal esas en peizajala deskripto e idilioza viziono di rurala vivo, kun poezio dedicita al Virgino, altra miti di l'Asturiana poezio di l'epoko.

Nun Teodoro Cuesta, rekuperas festiveso ed erotismo komencita da Marrireguera e pro granda dominio ke havas di l'Asturiana, definas ica viziono en verki kom Munchu güeyu, Andalucía y Asturias y A María inmaculada.

Unesma triimo dil 20ma yarcento[redaktar | redaktar fonto]

Se til la 19ma yarcento Asturiana socio esis precipue rurala, dum la 20ma yarcento la regiono gradope industriizesis, e lua habitanti komencis migrar al urbi por laborar en la nova industri. Pro l'urbi esis precipua administrala centri e la loki ube lojis e dominacis la maxim kastilianigita sociala sektori, la linguo perdeskis parolanti. Note pro ke, simile a quo eventis en altra loki, quale Katalunia o Baskia, a nova sektoro dominacanta ne asumis kompromiso por defensar a autoktona linguo, e ridingidis ol kom signo di vilajismo, selektanta l'uzado dil kastiliana kom signo di sociala distingeso kontre populara klasi e kom necesajo por sociala acenso. Ultre ico, masiva skolarigo di populado, omnatempe en la Kastiliana e sen tolerar prezenteso di l'Asturiana ed anke la developado di komunikili, quale jurnalaro e radio minorigis la linguo.

En ca epoko di forta influo di Kastiliana linguo, en qua literaturo sequas voyi apertita en antea periodo. En poezio, ankore dominacanta, developis temi ed stila formi qua faktis topi (Pepín Quevedo, Perfecto Fernández Usatorre, José Manuel Farcía González (Marcos del Torniello), Francisco Fonzález Prieto ed altri. En teatro impozas kun forco nomizita Teatru Rexonal Asturianu y de la Naturaleza; teatro di kustumi, melodramatra, ne konvencionala, diglosikala, qua havis en Emilio Robles Muñiz (Pachín de Melás 1877-1938) lua precipua skriptisto, ed en la Compañía Asturiana (Asturiana Kompanio) lua unesma difuzilo.

Tamen, ne omna liteaturo esas di klaso e aparas literaturo pri naciono e regiono: tale trovesas Liga pro-Asturia, plu protektista kam altra kozo kun El Catecismu Rexonalista de 1918, la Fiesta de la Poesía Asturiana, ed Flora Ludi en 1923. Esas verki di ica tendenco Nel y Flor e La Fonte del Cai ultre porduktado dal Padre Galo, Fernán Coronas qua judikesas kom unesma nacionalista skribisto.

Nuna stando[redaktar | redaktar fonto]

La nuna legala stando dil Asturiana esas:

  • Ol esas protektita, ma ne deklaresis oficala da la guvernerio di Asturia.
  • Lego 1/1998, de la 23ma di marto, pri uzo e promoco di Asturiana, en olua artiklo 4, qua referas a l'uzado di la linguo, dicas, en l'apartado 2, ke "ol havas kam valida a omna efekti l'uzo di Asturiana en orala o skripta komuniki dil civitani di princolando di Asturia".
  • En 2005 Asturiana guvernerio aprovis la plano di sociala normaligo di Asturiana 2005-1007 por stimular l'uzo e la promoco dil Asturiana e Galisiana-Asturiana.
  • Francisco Álvarez-Cascos, en lua diskurso di investo en generala konvento di princolando di Asturia, ye 12ma di julio 2011 engajis a "fomentar la riguroza konocado di Asturiana", e la nova autonoma responsanto di kulturo e sporto di princolando, Emilio Marcos Vallaure, ye 18ma di julio 2011 afirmis ke, inter ilua granda skopi esas "la protektado di Asturiana linguo".
  • nun existas plura asocii kam Xunta Pola Defensa de la Llingua Asturiana od Iniciativa pol Asturianu inter altri, e politikala partisi, kam Izquierda Xunida d'Asturies, Bloque por Asturies, UNA, PAS ed Asturiana seciono di PCPE, inter altri, qua apogas oficaleso di la linguo e facas kampanii por atingar lo.

Fonologio[redaktar | redaktar fonto]

Loki ube l'Asturiana parolesas.

Vokali[redaktar | redaktar fonto]

Vokala sistemo di Asturiana distingas kin fonemi, dividita en tri gradi di aperteso e tri situesi.

Vokali
Fronta Meza Dopa
Klozita
i - u
Meza
e - o
Apertita
- a -

Konsonanti[redaktar | redaktar fonto]

Konsonanti
labiali dentali alveolari palatali velari
Senvoca klusili p t k
Voca klusili b d ʝ g
Frikativi f θ s ʃ -
Nazali m - n ɲ -
Laterali - - l ʎ -
Vibranti - - r / ɾ - -

Noti:

/n/ pronuncas kam [ŋ] en koda-posiciono.
/g/ pronuncas kam voca frikativo mem en komenco di vorto.

Gramatiko[redaktar | redaktar fonto]

La gramatiko dil Asturiana simileskas l'altra Ibero-Latinida lingui. Singularo esas la neutro materia, qua esas transvivo dil neutra genero en l'Asturiana qua perdis exter l'Astur-Leonana (ecepte neutra artiklo lo en la Hispaniana).

Alfabeto[redaktar | redaktar fonto]

Gaspar Melchor de Jovellanos, Asturiana skriptisto, yuristo e politikisto dil Racion-epoko. Ol propozis la kreado di Akademio di l'Asturiana Linguo.

L'Asturiana uzas Latin alfabeto por reprezentar lua fonemi.

Alfabeto
Letro Nomo Fonemo
A, a a /a/
B, b be /b/
C, c ce /θ/, /k/
D, d de /d/
E, e e /e/
F, f efe /f/
G, g gue /g/
H, h hache -----
I, i i /i/
L, l ele /l/
M, m eme /m/
N, n ene /n/
Ñ, ñ eñe /ɲ/
O, o o /o/
P, p pe /p/
Q, q cu /k/
R, r erre /r/, /ɾ/
S, s ese /s/
T, t te /t/
U, u u /u/
V, v uve /b/
X, x xe /ʃ/
Y, y ye, y griega /ʝ/, /i/
Z, z zeta, zeda, ceda /θ/

Artiklo[redaktar | redaktar fonto]

L'artiklo havas ica formi:

Maskula Femina Neutra
el la lo
los les

Kontrakti[redaktar | redaktar fonto]

Vortaro di l'Asturiana linguo.

En l'Asturiana, l'artiklo povas kontraktigas kun kelka prepozicioni:

el la lo los les
a al
de del
pa pal
so sol
con col cola colo colos coles
en nel na no nos nes
per pel pela pelo pelos peles
por pol pola polo polos poles

On povas anke trovar la kontrato inter la vorto tou (omna) e l'artiklo:

  • tou + el: tol
  • toa + la: tola
  • too + lo: tolo
  • toos + los: tolos
  • toes + las: tolas

Demonstrativi[redaktar | redaktar fonto]

personi maskula femina neutra
1ma Singularo esti esta esto
Pluralo estos estes
2ma Singularo esi esa eso
Pluralo esos eses
3ma Singularo aquel, aquelli aquella aquello
Pluralo aquellos aquelles

Kontrakti kun EN[redaktar | redaktar fonto]

personi maskula femina neutra
1ma Singularo nesti nesta nesto
Pluralo nestos nestes
2ma Singularo nesi nesa neso
Pluralo nesos neses
3ma Singularo naquel, aquelli naquella naquello
Pluralo aquellos aquelles

Posesivi[redaktar | redaktar fonto]

Bilingual afisho en la Hispaniana ed en l'Asturiana.

La posesivi en l'Asturiana esas ti:

Posedanto Persono Nombro Maskula Femina
Unu 1ma Singularo el mio la mio
1ma Pluralo los mios les mios
2ma Singularo el to la to
2ma Pluralo los tos les tos
3ma Singularo el so la so
3ma Pluralo los sos les sos
Plura 1ma Singularo el nuesu - el nuestru la nuesa - la nuestra
1ma Pluralo los nuesos - los nuestros les nueses - les nuestres
2ma Singularo el vuesu - el vuestru la vuesa - la vuestra
2ma Pluralo los vuesos - los vuestros les vueses - les vuestres
3ma Singularo el so la so
3ma Pluralo los sos les sos

La numeri[redaktar | redaktar fonto]

  • 1-10: un ~ unu ~ una, dos, tres, cuatro, cinco, seis ~ seyes, siete, ocho, nueve, diez.
  • 0 = cero, 100 = cien, 1.000 mil, 1.000.000 = un millón


La personala pronomi[redaktar | redaktar fonto]

Personala pronomi
singulara plurala
1ma 2ma 3ma 1ma 2ma 3ma
familiara formal mask. fem.
Asturiana yo tu él ~ elli ella ello nós ~ m. nosotros, f. nosotres vós ~ m. vosotros, f. vosotres m. ellos, f. elles
Ido me tu il(u) el(u) ol(u) ni vi li

Verbo[redaktar | redaktar fonto]

La verbo en l'Asturiana havas tri konjugacioni:

  1. Finita en -AR.
  2. Finita en -ER.
  3. Finita en-IR.

Exemplo di verbala konjugado -AR[redaktar | redaktar fonto]

Hike, on povas vidar la verbo falar ("parolar").

Modelo di Konjugado
Verbo falar (radiko: fal-)
Simpla formo
Infinitivo falar
Gerundio falando
Participo faláu falada falao falaos falaes
Modo Tempo Yo Tu Él/Ella/Ello Nós Vós Ellos/es
Indikativo Prezento falo fales fala falamos faláis falen
imperfekta falaba falabes falaba falábamos ~ falábemos falabais ~ falabeis falaben
Preterito falé falasti ~ falesti faló falemos falastis ~ falestis falaron
Plusquamperfekta preterito falara ~ falare falaras ~ falares falara ~ falare faláramos ~ faláremos falarais ~ falareis falaran ~ falaren
Futuro falaré falarás falalá falaremos falaréis falarán
Kondicionalo falaría falaríes falaría falaríamos ~ falaríemos falaríais ~ falaríeis falaríen
Subjuntivo Prezento fale fales ~ falas fale falemos faléis falen ~ falan
imperfekta falara ~ falare falaras ~ falares falara ~ falare faláramos ~ faláremos falarais ~ falareis falaran ~ falaren
Imperativo Prezento fala falái

Exemplo di verbala konjugado -ER[redaktar | redaktar fonto]

Hike, on povas vidar la verbo llamber ("lekar").

Modelo di Konjugado
Verbo llamber (radiko: llamb-)
Simpla formo
Infinitivo llamber
Gerundio llambiendo
Participo llambíu llambida llambío llambíos llambíes
Modo Tempo Yo Tu Él/Ella/Ello Nós Vós Ellos/es
Indikativo Prezento llambo llambes llambe llambemos llambéis llamben
imperfekta llambía llambíes llambía llambíamos ~ llambíemos llambíais ~ llambíeis llambíen
Preterito llambí llambisti ~ llambiesti llambió llambimos ~ llambiemos llambistis ~ llambiestis llambieron
Plusquamperfekta preterito llambiera ~ llambiere llambieras ~ llambieres llambiera ~ llambiere llambiéramos ~llambiéremos llambierais ~ llambiereis llambieran ~ llambieren
Futuro llamberé llamberás llamberá llamberemos llamberéis llamberán
Kondicionalo llambería llamberíes llambería llamberíamos ~ llamberíemos llamberíais ~ llamberíeis llamberíen
Subjuntivo Prezento llamba llambas llamba llambamos llambáis llamban
imperfekta llambiera ~ llambiere llambieras ~ llambieres llambiera ~ llambiere llambiéramos ~ llambiéremos llambierais ~ llambiereis llambieran ~ llambieren
Imperativo Prezento llambi llambéi

Exemplo di verbala konjugado -IR[redaktar | redaktar fonto]

Hike, on povas vidar la verbo apurrir ("atingar").

Modelo di Konjugado
Verbo apurrir (radiko: apurr-)
Simpla formo
Infinitivo apurrir
Gerundio apurriendo
Participo apurríu apurrida apurrío apurríos apurríes
Modo Tiempo Yo Tu Él/Ella/Ello Nós Vós Ellos/es
Indikativo Prezento apurro apurres apurre apurrimos apurrís apurren
imperfekta apurría apurríes apurría apurríamos ~ apurríemos apurríais ~ apurríeis apurríen
Preterito apurrí apurristi ~ apurriesti apurrió apurrimos ~ apurriemos apurristis ~ apurriestis apurrieron
Plusquamperfekta preterito apurriera ~ apurriere apurrieras ~ apurrieres apurriera ~ apurriere apurriéramos ~ apurriéremos apurrierais ~ apurriereis apurrieran ~ apurrieren
Futuro apurriré apurrirás apurrirá apurriremos apurriréis apurrirán
Kondicionalo apurriría apurriríes apurriría apurriríamos ~ apurriríemos apurriríais ~ apurriríeis apurriríen
Subjuntivo Prezento apurra apurras apurra apurramos apurráis apurran
imperfekta apurriera ~ apurriere apurrieras ~ apurrieres apurriera ~ apurriere apurriéramos ~ apurriéremos apurrierais ~ apurriereis apurrieran ~ apurrieren
Imperativo Prezento apurri apurríi

Verbo SER (Esar)[redaktar | redaktar fonto]

Modelo di Konjugado
Verbo ser (radiko: s-)
Forma Simple
Infinitivo ser
Gerundio siendo
Participo sío
Modo Tempo Yo Tu Él/Ella/Ello Nós Vós Ellos/es
Indikativo Presente soi ~ so yes ye somos sois son
imperfekta yera yeres yeres yéramos ~ yéremos yerais ~ yereis yeren
Preterito fui fuisti ~ fuesti foi fuimos ~ fuemos fuistis ~ fuestis fueron
Plusquamperfekta preterito fuera ~ fuere fueras ~ fueres fuera ~ fuere fuéramos ~ fuéremos fuerais ~ fuereis fueran ~ fueren
Futuro seré serás será seremos seréis serán
Kondicionalo sería seríes sería seríamos ~ seríemos seríais ~ seríeis seríen
Subjuntivo Prezento seya seyas seya seyamos seyáis seyáis
imperfekta fuera ~ fuere fueras ~ fueres fuera ~ fuere fuéramos ~ fuéremos fuerais ~ fuereis fueran ~ fueren
Imperativo Prezento sei

Verbo TAR (Esar)[redaktar | redaktar fonto]

Modelo di Konjugado
Verbo tar (radiko: t-)
Simpla formo
Infinitivo tar
Gerundio tando
Participo tao
Modo Tempo Yo Tu Él/Ella/Ello Nós Vós Ellos/es
Indikativo Prezento toi ~ to tas ta tamos tais tán
imperfekta taba tabes taba tábamos ~ tábemos tabais ~ tabeis taben


Preterito tuvi ~ tevi tuvisti ~ tuviesti tuvo ~ tevo tuvimos ~ tuviemos tuvistis ~ tuviestis tuvieron
Plusquamperfekta preterito tuviera ~ tuviere tuvieras ~ tuvieres tuviera ~ tuviere tuviéramos ~ tuviéremos tuvierais ~ tuviereis tuvieran ~ tuvieren
Futuro taré tarás tará taremos taréis tarán
Kondicionalo taría taríes taría taríamos ~ taríemos taríais ~ taríeis taríen
Subjuntivo Prezento tea teas tea teamos teáis tean
imperfekta tuviera ~ tuviere tuvieras ~ tuvieres tuviera ~ tuviere tuviéramos ~ tuviéremos tuvierais ~ tuviereis tuvieran ~ tuvieren
Imperativo Prezento ta tai

Komparo di texti en plura varianti[redaktar | redaktar fonto]

1ma Artiklo di l'Universal Deklaro di Homal Yuri
Lokado Linguala bloko Texto
Ido Mondo - Omna homi naskas libera ed egala relate digneso e yuri. Li es dotita per raciono e koncienco e devas agar vers l'una l'altra en spirito di frateso.
Astur-Leonana dialekti
Dialekto di Carreño Asturia Central Astur-Leonana Tolos seres humanos nacen llibres y iguales en dignidá y drechos y, pola mor de la razón y la conciencia de so, han comportase fraternalmente los unos colos otros.

Habla de Somiedo

Asturia Ocidental Astur-Leonana Tódolos seres humanos nacen ḷḷibres ya iguales en dignidá ya dreitos ya, dotaos cumo tán de razón ya conciencia, han portase fraternalmente los unos conos outros.

Paḷḷuezu

León Ocidental Astur-Leonana Tódolos seres humanos nacen ḷḷibres ya iguales en dignidá ya dreitos ya, dotaos cumo tán de razón ya conciencia, han portase fraternalmente los unos conos outros.

Cabreirés

León Ocidental Astur-Leonana Tódolos seres humanos ñacen llibres y iguales en dignidá y dreitos y, dotaos cumo están de razón y concéncia, han portase fraternalmente los unos pa coños outros.[1]

Mirandés

Trás-os-Montes (Portugal) Ocidental Astur-Leonana Todos ls seres houmanos nácen lhibres i eiguales an denidade i an dreitos. Custuituídos de rezon i de cuncéncia, dében portar-se uns culs outros an sprito de armandade.[2]
Transito-lingui

Extremadurana

Extremadura e Salamanca Transito-lingui inter l'Astur-Leonana e la Hispaniana Tolos hombris nacin libris i egualis en digniá i derechus i, comu gastan razon i concéncia, ebin comportal-se comu hermanus los unus conos otrus.

Kantabriana

Cantabria Tolos seris humanos nacin libris y eguales en dignidá y drechos y, dotaos comu están de razón y conciencia, tién de comportase comu hermanos los unos conos otros.
Altra Latinida lingui
Portugalana Portugal Portugalana Todos os seres humanos nascem livres e iguais em dignidade e em direitos. Dotados de razão e de consciência, devem agir uns para com os outros em espírito de fraternidade.
Galisiana Galisia Galisiana Tódolos seres humáns nacen ceibes e iguais en dinidade e dereitos e, dotados como están de razón e concienza, dében de se comportar fraternalmente uns cos outros.
Kastiliana Kastilia Kastiliana Todos los seres humanos nacen libres e iguales en dignidad y derechos y, dotados como están de razón y conciencia, deben comportarse fraternalmente los unos con los otros.

Literaturo[redaktar | redaktar fonto]

Idealigata portreto di Antón de Marirreguera.

Asturiana havas lua origino en Latinida linguo parolata en la mez-epoka rejii di Asturia e Leon. De ica Latinida linguo, proto-Asturiana, konservesas manuskripto judikata kom la maxim anciena e konocata kom Nodicia de Keso, datizita de 959, dum la maxim anciena normativa dokumento verkita en Asturiana esas Fuero de Avilés, de 1085.

Asturiana esas prizenta en publika skribi, donacaji, ec. dil 13ma e 14ma yarcenti. Quankam la nobeleso rejektis la linguo, judikata kom karakterizivo di "poka nobeleso", ol ne desaparis, nam duris parolesar da populara klasi.

Literaturala tradiciono, til 20ma yarcento, esas skarsa: ecepte Antón de Marirreguera, Josefa Jovellanos e Antonio Balvidares (16ma yarcento), Juan María Acebal, Xosé Caveda y Nava, Teodoro Cuesta, Pin de Pría o Fernán Coronas (19ma ed unesma mezo dil 20ma yarcento).

Ol esas ek la demokratigo di Hispania kande eventas Surdimientu dil Asturiana literaturo, kun autori kam Berta Piñán, Esther Prieto, Lourdes Álvarez, Ismael González Arias, Xuan Bello, Antón García, Miguel Rojo, Carlos Rubiera, Milio Rodríguez Cueto, Pablo Antón Marín Estrada, Xuan Santori o Martín López-Vega. Omna autori kun universala idei, qua renuncis lokalista modeli e donacas a l'Asturiana literaturala dimensiono. En ica procedo havas graveso la tradukuri di exterlandala literaturo: Albert Camus, Tennessee Williams, Herman Melville, Franz Kafka, T.S. Eliot, Eugénio de Andrade, etc.

La maxim importanta romani de ta periodo dil Surdimientu esas: La hestoria universal de Paniceiros, da Xuan Bello; En busca de Xovellanos, da Ismael González Arias; Imago, da Adolfo Camilo Díaz; La ciudá encarnada, da Pablo Antón Marín Estrada; e La banda sonora del paraísu, da Xandru Fernández.

L'Akademio pri l'Asturiana linguo (Academia de la Llingua Asturiana, A.Ll.A), fondesis en 1981, kun skopo rekuperar l'anciena institucuro pensita dum la 18ma yarcento.

Eduko-sistemo[redaktar | redaktar fonto]

La Llei d'Usu y Promoción del Asturianu determinas ke l'infanti evante de 6 til 16 yari darfas pri studiar l'Asturiana en skolo segun voluntala elekto, quankam ne judikesas kom en omna centri. Ol esas optativa kun la Franciana e la Germana kom duesma linguo en la bachelereso.

Universitato[redaktar | redaktar fonto]

Segun l'Universitato di Oviedo, Asturiana linguo povas uzesar ibe, ma fakte ol havas mikra aktiveso e nun uzesas en temi pri la filologiala studiado dil Asturiana (linguistikala, socio-linguistikala, edukala, e.c.). Kun la Bologna-proceso, on povas studiar Asturiana Filologio en sama maniero ke on studias Hispaniana Filologio, e la profesori di skolo povas specaligar en Asturiana linguo. Tamen, ta posibleso nun existas en l'Universitato di Oviedo.

Referi[redaktar | redaktar fonto]

  1. (1) Eroro: Vu mustas precize definar la parametri url e titulo! Publikigita da VTP Editorial. Dato di publikigo: 2001. 

Bibliografio[redaktar | redaktar fonto]

  • Llera Ramo, F. (1994) Los Asturianos y la Lengua Asturiana: Estudio Sociolingüístico para Asturias-1991. Oviedo: Consejería de Educación y Cultura del Principado de Asturias ISBN 84-7847-297-5.
  • Wurm, Stephen A. (ed) (2001) Atlas of the World's Languages in Danger of Disappearing. Unesco ISBN 92-3-103798-6.

Extera ligili[redaktar | redaktar fonto]