François Viète

Franciscus Vieta / François Viète
Profesiono:	Matematikisto
Lando:	Francia
Naskodato:	1539
Nasko-loko:	Fontenay-le-Comte, Francia
Mortodato:	13 di decembro 1603, 23 di februaro 1603
Morto-loko:	Paris, Francia

Franciscus Vieta (naskinta François Viète 1540 en Fontenay-le-Comte til la 23ma di februaro o 13ma di decembro 1603 en Paris) esis matematikisto.

Ilu judikesas kom un ek la precipua prekursori dil algebro. Il esis l'unesma qua reprezentis parametri di equacioni per literi.

François Viète konocesis anke dum lua epoko kom fidela e kompetenta royala servisto. Il esis privata konsilero di Henri la 3ma e di Henri la 4ma.

Publika vivo

Servado a la rejo

Filiulo di prokuratoro, Viète studiis yurocienco en Poitiers. En 1560, il divenis advokato en lua nativa urbo. Quick on konfidis li importanta aferi, nome la liquidaco di farmo-preci en Poitou por vidvino di François la 1ma od ankore di interesti di Mary Stuart, rejino di Skotia.

En 1564 ilu komencis laborar por la familio Soubise kom sekretario e preceptoro por Catherine de Partenay, e servis li dumvive. Ilu verkis por la lor maxim importanta aristokrataro kalvinista: la precipua chefi Coligny e Condé, ma anke Jeanne d'Albret, rejino di Navara e lua filiulo, futura rejulo Henri la 4ma.

En 1571 il esis advokato che la parlamento en Paris, pos 1573 ilu nominesis konsilisto ad Rennes-parlamento. En 1576, lora rejulo Henri la 3ma engajis lu en specala komiso. En 1579, ilu finis imprimar lua libro Canonem mathematicum, ed ye la sequanta yaro, la rejo transformis lu en legala konsilisto che Parisana parlamento, ligita ad exkluziva servo di la rejo.

Ank en 1580, Viète partoprenis kom advogado che afero qua opozis lora duko di Nemours kontre Françoise de Rohan, qua rezultis vinko di la lasta. To efektigis tenaca rankoro di la Ligo Katolika. De 1583 til 1583, la Ligo akuzis Viète pri esar simparitero di protestanti, e persuadis Henri la 3ma demisionar lu. Henri de Navara, futura rejulo Henri la 4ma di Francia skribis multa letri favorebla a Viète kun skopo obtenar lua retroveno por servar la rejulo, sensucese. Viète uzis ca retreto por studiar matematiko, ed en 1591 lu publikigis Opera Mathematica, anke konocata kom "Nova Algebro".

Ekpulsita di Paris de [arikadi-dio, ye la 12ma di mayo 1588 Henri la 3ma refujis su a Blois. Il imperis ke rejal oficii trovir su en Tours ante la 15ma di aprilo : Viète esis un ek l'unesma qui respondis al apelo.

Pos la morto di Henri la 3ma, Viète divenis privata konsilero di Henri la 4ma. Il esas tre prizita dal rejo, qua admiris lua matematikala talenti. De 1594 il esas komisita exlusive pri dechifro di enemika sekreta kodexi, tasko il realigis ja de 1580.

En 1590, Henri la 4ma publikigis letro di komandoro Moreo a Hispana rejo. La kontenajo de ta letro, descifragita per Viète, revelis ke la chefo di ligo en Francia, duko di Mayenne, projetis divenar rejo ye placo di Henri la 4ma. Ta edituro akulas la duko di Mayenne e favoris tale la regulado di religio-militi.

La memoro qua il editas juste ante lua morto pri kriptografodo kadukas omna metodi di epoko.

Matematikala verki

Unesma verki

Inter 1564 e 1568 il lansas su en labori pri astronomio e trigonometrio, e skribas traktato nultempe editita : Harmonicon Coeleste.

En 1571 il editis verko pri trigonometrio, Canon mathematicus, ube il prizentis multa formuli sur sinuso e kosinuso. Il facis ibe nekustuma uzo per l'epoko di decimala nombri. To esis l'unesma trigonometriala tabuli establisita depos l'Araba matematikisti en 10ma yarcento.

la ver-semblanta logiko

Renesanco-matematiko plasas su en heredo de antiqua Grekia, qua esas Fundamentala geometrio. En epoko di Viète l'algebro, de aritmetiko, esas perceptita nur kom grupigo di reguli. Multa matematikisti, exemple Cardan en 1545, uzis geometrala rezoni per justifikar algebrala metodi.

Tale geometrio semblis utensilo fidinda e potenta per solvar di algebrala questioni, ma l'uzo di algebro per solvar geometrala problemi semblis multe plu desfacila. To esas tamen to qua propozis Viète.

De 1591, Viète, qua esis tre richa, komencis editar ye lua kusto la sistemala expozo di lua matematikala teorio, qua il nomisis ver-semblanta logiko (de specis: simbolo) o arto di kalkulo sur di simboli.

Ta logiko procedas en tri tempi:

• Unesma on notas omna grandesi koram, tale lua relaci, en uzinta apta simbolismo developita da Viète. On rezumas pose la problemo sub formo di equaciono. Viète nomas ta etapo zététique. Il notas la grandesi konocita da konsonanti (B, D, ec.) e la grandesi nekonocita da vokali (A, E, ec.).

• Poristala analizo posibligas pos transformar e diskutar l'equaciono. Il agas di trovar karakteristika relaco di problemo, porisma de qua on povas pasar ad sequa etapo.

• en la lasta etapo, retika analizo, on rivenas ye unesma problemo do on expozas soluco per geometrala konstrukto susteninta sur la porisma.

Inter la problemi qua Viète trakteskas kun ta metodo, citas la kompleta solvo di equaciono di duesma grado di la formo $ax^{2}+bx=c$ e di equacioni di triesma grado di la formo $x^{3}+ax=b$ kun $a$ e $b$ pozitiva (Viète posas la changi di sucesa varianti : $x={\frac {a}{3X}}-X$ pos $Y=X^{3}$ e riduktas tale ye equaciono di duesma grado).

Decendantaro di ver-semblanta logiko

Ver-semblanta logiko havas maxim limita decendantaro. Viète ne esis l'unesmo qua propozis notar nekonocita quantesi per du literi. Cetere, lua matematikala notizi esas tre importanta, e lua algebrala demarsho, qua ne parvenas separar klare algebro e geometrio, bezonas longa developado en maxim komplexa problemi. Lua algebro esas quick obliviita, en favoro di karteziana geometrio.

Il esis tamen l'unesma qua introduktis notacioni per la problemo-donaji (e ne nur per la nekonociti), ed il remarkis la ligo inter di radiki e koeficienti di polinomio.

L'originalajo di Viète esis precipua afirmar l'avantajo di algebrala metodi e probi por donar sistemala expozo. Il ne hezitis afirmar ke kun algebro omna problemi povus solvesar (Nullum non problema solvere.)