Filipini
| Filipini | ||
| Republika ng Pilipinas Republic of the Philippines | ||
|
| |
| Standardo di Filipini | Blazono di Filipini | |
| Nacionala himno: | ||
| Lupang Hinirang | ||
.svg)
| ||
Urbi:
| ||
| Chefurbo: | Manila | |
| · Habitanti: | 1 660 714[1] (2007) | |
| Precipua urbo: | Quezon City | |
Lingui:
| ||
| Oficala lingui: | Filipinana, Angla | |
| Tipo: | Republiko | |
| · Prezidanto: | Rodrigo Duterte | |
Surfaco: (72ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 300 000 km² | |
| · Aquo: | 0,61 % | |
Habitanti: (12ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 109 244 475 (2020) | |
| · Denseso di habitantaro: | 330 hab./km² | |
Plusa informi:
| ||
| Valuto: | Peso di Filipini | |
| Veho-latero: | dextre | |
| ISO: | PH
| |
PHL
| ||
608
| ||
| Reto-domeno: | .ph | |
Filipini esas lando ed arkipelago en Azia konsistanta ek 7 640 insuli.
Bazala fakti pri Filipini.
Historio
[redaktar | redaktar fonto]| Precipua artiklo: Historio di Filipini |
La maxim anciena homala restajo trovita en Filipini, un metatarso, evas de 67.000 yari ante nun. Negriti esis un ek la maxim anciena habitanti dil arkipelago, ma l'epoko di lua arivo esas necerta.
Fernão de Magalhães deskovris l'insuli en 1521. Hispani komencis lua koloniigo en 1565 e fondis Manila en 1571, qua divenis chef-urbo di la teritorio. Li anke introduktis latinal alfabeto, Gregoriala kalendario e skribita yuri, ed anke la kultivi di maizo, ananaso e chokolado de Latin-Amerika.[2]
Dum la yari 1800a, Filipinana portui apertesas a la mondala komerco, e chanji eventis en Filipinana socio. Multa Hispani naskinta en Filipini (criollos) e personi kun mixita acendentaro (mestizos) divenis richa. L'enfluo di Hispana e Latina kolonieri sekularigis kirki, e apertis por li la guvernala ofici tradicionale okupita dal Hispani naskinta en Iberia (peninsulares). L'idei pri revoluciono anke expansis tra l'insuli. En 1872, eventis mutino di kreoli, prekursoro di Filipinana revoluciono, che Cavite El Viejo.[3]
En 1898 depos Hispana-Usana milito, Filipini divenis Usana protektorato. Usa pagis 20 milioni dolar indemno a Hispania. Do, divenis klara por Filipiniani ke Usa ne aceptos la nedependo dil insuli. Ye la 12ma di junio 1898, Emilio Aguinaldo deklaris la nedependo di Filipini, ma ye la sequanta yaro komencis la milito Filipinana-Usana, qua duris til 1902, kande l'Unesma Filipinana Republiko desaparis. Populo Moro anke komencis rebeleskar en 1899 sude de la lando, ma vinkesis dal Usani en 1913.
Usana prezidanto selektis la generala guvernisto di Filipini til 1935, qua administris la teritorio. Ye la 8ma di februaro ca yaro la konstituco di la Republiko di Filipini aprobesis, kreinta la Komunitato di Filipini (Commonwealth of the Philippines) ankore sub Usana kontrolo, ma en preparo por futura nedependo. Ca konstituco anke stimulis la kreo di nacionala linguo, Filipinana, developita sur lokala dialekti. Ye la 17ma di septembro 1935 eventis prezidantal elekti, e Manuel Quezón elektesis.
Dum la Duesma mondomilito, Japoniani komencis invadar l'insuli ye la 8ma di decembro 1941. Manuel Quezon exilis su, e generalo Douglas McArthur, komandero di Usana trupi en l'extrema oriento, recevis ordini por abandonar l'insuli en marto 1942. Ye la 8ma di mayo sam yaro, Japoniani okupis tote l'arkipelago, e l'okupeso duris til la 15ma di agosto 1945, kande Japoniani perdis la milito. Dum Japonian okupeso, José Paciano Laurel esis la chefo di marioneto-stato kreita dal Japoniani en Filipini.
Pos la vinko Usana, la Komunitato di Filipini riestablisesis. Prezidantal elekti eventis en aprilo 1946, e Manuel Roxas elektesis. Ye la 4ma di julio 1946, Filipini nedependanteskis de Usa. Tamen, la lando subisis politikala nestabileso, kun ataki de komunista grupi en rurala regioni. Prezidanto Ramón Magsaysay propozis rikoncilio a ca grupi.
En 1965, Ferdinand Marcos asumis povo unesmafoye, e rielektesis en 1969. Kande il impedesis kandidatar su triesmafoye por la prezidanteso, ilu deklaris militala legaro ye la 21ma di septembro 1972, e divenis diktatoro. Ilu guvernis ensemble kun lua spozino Imelda Marcos. En 1986, eventis tale-nomizita "Revoluciono di la Populala Povo", e Marcos aceptis disputar elekti kontre Corazón Aquino, qua vinkis. Pos la vinko di Aquino, Marcos e lua spozino abandonis Filipini por rezidar en Havayi.[4]
Politiko
[redaktar | redaktar fonto]_at_the_Matina_Enclaves_in_Davao_City_on_June_4,_2020.jpg)
La konstituco di Filipini kompleteskis ye la 12ma di oktobro 1986 e ratifikesis per nacionala plebicito ye la 2ma di februaro 1987. Ol determinas ke Filipini esas prezidantala republiko. Segun ol, la prezidanto elektesas dal populo por 6-yara-periodo. Ne existas chefministro. La nuna prezidanto esas Rodrigo Duterte.
La legifala povo konsistas ek du chambri, Senato e Domo di Reprezenteri. La Senato havas 24 membri, qui elektesas da un grupo di populala reprezenteri por 6 yari (la duimo di la Senato rinovigas omna 3 yari). Fakte la senatani reprezentas la politikala partisi. La Domo di Reprezenteri havas 292 membri qui elektesas dal populo por 3 yari.
Lua judiciala povo konsistas ek la Supra Korto ed altra lokala korti. La Supra Korto esas la maxim alta korto, e decidas per judiciala revizo. L'Apela Korto esas la 2ma maxim alta korto di la lando. Ank existas specala apelo-korto por impostal aferi.
Administrala subdividuro
[redaktar | redaktar fonto]Yen la subdividuro di Filipini segun Administrala regioni:
| Regiono | Titulo |
|---|---|
| Regiono Nord-westala Luzon | Regiono I |
| Regiono Cagayan Valley | Regiono II |
| Regiono Central Luzon | Regiono III |
| Regiono CALABARZON¹ ² | Regiono IV-A |
| Regiono MIMAROPA¹ ² ³ | Regiono IV-B |
| Regiono Bicol | Regiono V |
| Regiono Westal Visayas³ | Regiono VI |
| Regiono Central Visayas | Regiono VII |
| Regiono Estal Visayas | Regiono VIII |
| Regiono di la Peninsulo Zamboanga | Regiono IX |
| Regiono Nordal Mindanao | Regiono X |
| Regiono Davao | Regiono XI |
| Regiono SOCCSKSARGEN¹ | Regiono XII |
| Regiono Caraga | Regiono XIII |
| Autonoma Regiono Mohamedana en Mindanao | ARMM |
| Administrala Regiono Cordillera | CAR |
| Regiono di la Nacionala Chefurbo | NCR |
Geografio
[redaktar | redaktar fonto]
.jpg)
Filipini esas arkipelago konsistanta ek 7 640 insuli, havanta entote 36.289 km di litoro. La maxim granda insuli esas Luzon (109 165 km²), e Mindanao (97 530 km²). La tota surfaco di la lando, 300 000 km², esas poke min granda kam olta dil Usana stato Arizona.
La maxim multa insuli kovresas da 8 varietati di tropikala foresti kun richa biodiverseso. Cirkume 1100 speci di vertebroza animali vivas ibe, di qui plu kam 100 speci di mamiferi e 170 speci di uceli esas endemika. La teritoriala maro di Filipini kovras plu kam 2,2 milion km², ed anke havas granda biodiverseso. En 1993, koralia rifo Tubbataha deklaresis Patrimonio di la Homaro.
La maxim alta monto di la lando esas Monto Apo, dormanta volkano havanta 2 954 metri di altitudo, an insulo Mindanao. Filipini situesas an tale nomizita "fairo-zono di Pacifiko", ed ofte frapesas da ter-tremi e volkanal aktiveso. Cirkume 20 ter-tremi enrejistresas omnadie, tamen la maxim multa esas febla. La maxim recenta destruktiva ter-tremo eventis ye la 16ma di julio 1990 en Luzon, e produktis 1621 morti. Existas multa aktiva volkani en la lando, exemple Mayon, Pinatubo e Taal. En 1992, pos la maxim recenta erupto dil monto Pinatubo, eventinta en 1991, komencis formacesar lago interne lua kratero. Nun, lago Pinatubo havas cirkume 5 km² di surfaco e maxima profundajo varianta de 95 metri til 115 metri.
La maxim longa fluvio esas Cagayan, longa de 505 kilometri. Laguna de Bay esas la maxim granda lago di Filipini. Lua tota surfaco varias de 911 til 949 km², kun mezavalora profundajo di 2,8 metri.
Tropikala klimato predominacas en la lando, sive pluvoza (Af, segun la klimatala klasifikuro da Köppen) sive influata da musono (Am), sive klimato de savano, kun sika sezono (Aw). Alta regioni di Luzon havas temperema klimato (Cwb). La mezavalora yarala temperaturo esas 26.6°C. La pluvo-quanto che montoza regioni atingas mezavalore 5000 milimetri omnayare, ma en kelka vali ol esas mezavalore infre 1000 milimetri omnayare.
Omnayare, Filipini frapesas da 15 til 20 cikloni, nomizita lokale baguios. La maxim intensa pluvego de la historio di Filipini eventis dum 4 dii, de la 14ma til la 18ma di julio 1911: forta tifono adportis 2.210 milimetri di pluvo en Baguio.
Ekonomio
[redaktar | redaktar fonto]| Precipua artiklo: Ekonomio di Filipini |
Demografio
[redaktar | redaktar fonto]
Segun statistiki de The World Factbook por julio 2020, Filipini havis 109 180 815 habitanti, havanta la 12ma maxim granda habitantaro del mondo.[5] La maxim multa (24,4%) esas Tagalog. Binisaya esas 11,4%, Cebuani esas 9,9%, Ilokani esas 8,8%, Hiligaynon/Ilonggo esas 8,4%, Bikol esas 6,8%, Waray esas 4%, 26,1% apartenas ad altra etnii lokala, e stranjeri esis 1%, segun statistiki por la yaro 2010.[5]
L'oficala lingui di la lando esas Filipinana e l'Angla. Altra lingui parolata: Tagalog, Cebuano, Ilocano, Hiligaynon or Ilonggo, Bicol, Waray, Pampango, e Pangasinan.[5]
Segun statistiki por la yaro 2010, la religio kun maxim granda nombro di adepti en Filipini esas katolikismo: 80,6% ek la habitantaro. Protestanti esas 8,2%, altra kristani esas 3,4%, e 5,6% esas Mohamedani; 0,2% praktikas tribuala religii, 1,9% praktikas altra religii, e 1% praktikas nula religio.[5]
La maxim populoza urbo di la lando esas Quezon City. Altra importanta urbi esas la chefurbo Manila, e Davao City.
Kulturo
[redaktar | redaktar fonto]
La kulturo di Filipini mixas Estala e Westala influi. Tradicionala festi konocata kom barrio fiestas celebras patrona santi. L'arkitekturo havas granda influo del Hispani. La koquarto Filipinana esas richa pro la mixo inter la koquarti di plu kam 100 lokala etnii, kun Chiniana, Aziana, Malaya-Polineziana, Hispana e kolonial Amerikana influi. Sude de la lando ank existas l'influo Mohamedana.
Lua literaturo inkluzas verki en Angla, tagalog e Hispana. Du importanta kriptisti de la 19ma yarcento esis Francisco Balagtas e José Rizal. Altra importanta nomi esas Néstor Vicente Madali González, Nick Joaquin, F. Sionil Jose, e Alejandro Reyes Roces.
Ultre literaturo, religio (katolikismo) e kelka kostumi, un ek la maxim videbla Hispaniana influi esas la nomi e surnomi kun origino en Hispana linguo.
La tradicionala muziko di Filipini mixas influi tribuala, Aziana (nome Chiniana ed Indiana) e Mohamedana, ed uzas kom perkut-instrumenti du tipi lokala di tamtami, nomizita kulintang e gangsà. La 333-yara influo Hispana aparas en la muzikala stili rondalla, harana e kundiman (kansoni qui parolas pri amo). Tinikling e Cariñosa esas du folklorala dansi kon forta influo Hispana. Dum la 20ma yarcento, aparis lokala stilo di pop-muziko nomizita Original Filipino Music, od Original Pinoy Music, od OPM. Dozeni di artisti, exemple Ryan Cayabyab, Freddie Aguilar, Francis Magalona, Regine Velasquez, Ogie Alcasid, inter altri, populareskis kun kansoni de ca jenro.
Rock, blues ed altra exterlanda jenri ank influis la moderna muziko Filipinana. Dum la yari 1960a, la bando The Rocky Fellers sucesis lokale kun la rock-kansono Killer Joe. Recenta exempli esas la bandi Greyhoundz (qua mixas heavy metal e hip hop, kantata en Tagalog), Razorback, Wolfgang ed altri. La Hip-hop-bando Ex Battalion havas plu kam 3 milion sequanti che Youtube, e lua videi ensemble havis plu kam 800 milion vidadi. Exempli pri reggae-bandi qui kantas en Tagalog esas Chocolate Factory e Brownman Revival. Dum recenta yari, la muzikala stilo K-pop anke populareskis.
Cinematografuri Filipinana esas lokale populara, malgre la konkurenco de Usana, Aziana ed Europana cinematografuri. Exempli pri filmifisti lokale aklamita esas Lino Brocka e Nora Aunor, qua ank esas aktorino. José Zialcita Nepomuceno judikesas kom "la patro di Filipinana cinemo".
Multa sporti esas populara en Filipini, exemple basketbalo, boxo, volebalo, futbalo, Usana futbalo, rugbio*-futbalo, badmintono, karate, taekwondo, ed altri. La lando partoprenis l'Olimpiala Ludi unesmafoye en 1924, e pose omnafoye ecepte en 1980, kande Usa ed altra landi boikotis l'Olimpiala Ludi en Moskva.
Referi
[redaktar | redaktar fonto]- ↑ "Population and Annual Growth Rates by Region, Province, and City/Municipality: 1995, 2000, 2007 National Statistics Office.
- ↑ Recopilación de las Leyes de Indias. Titulo Quince. De las Audiencias y Chancillerias Reales de las Indias (1680)
- ↑ Agoncillo, Teodoro A. (1990). History of the Filipino People (8th ed.). Garotech Publishing
- ↑ Aquino, Corazon. Corazon Aquino Speaks to Fulbrighters Washington, D.C. (1996-10-11). vidita ye la 15ma di aprilo 2008
- ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 East Asia/Southeast Asia::Philippines - The World Factbook - Publikigita da CIA. URL vidita ye 29ma di agosto 2020. Idiomo: Angla.
.svg)