Monako (lando)

Monako
Principauté de Monaco
Standardo di Monako	Blazono di Monako (lando)
Nacionala himno:
Hymne Monégasque
Urbi:
Chefurbo:	Monako
Lingui:
Oficala lingui:	Franca
Guvernerio:
Tipo:	Monarkio
· Princo:	Albert la 2ma
· Ministro di Stato:	Didier Guillaume
Surfaco: (232ma maxim granda)
· Totala:	1,95 km²
· Aquo:	neglijebla %
Habitanti: (190ma maxim granda)
· Totala:	37 308 (2016)
· Denseso di habitantaro:	18 713 hab./km²
Plusa informi:
Valuto:	Euro
Veho-latero:	dextre
ISO:	MC
	MCO
	492
Reto-domeno:	.mc

Monako o Princio Monako esas mikra stato (urbo-stato) kun 1,95 km² en sudal Europa apud la litoro di Mediteraneo. Lua nura vicina lando esas Francia, norde e weste. Ol distas poka kilometri weste de la frontiero inter Francia ed Italia.

Historio

Precipua artiklo: Historio di Monako

L'aborijena populo qua vivis en Monako ed en la nord-esto di Italia esis la Liguri. Urbo Monako probable fondesis dal Feniciani. Lua nomo posible devenas del Greka vorto monoikos, signfikante 'singla domo', od anke de 'monako' (religioza viro). Sur la roko di Monako jacis templo ube veneracesis la deo Herkules, inter la 7ma e la 6ma yarcenti aK.

Rainier la 1ma, sinioro di Monako.

Pos ke Henrikus la 4ma, Santa Romana imperiestro donacis lua teritorio en 1191, Monako rifondesis en 1215, kom kolonio de republiko Genova. Ye la 8ma di januaro 1297, Francesco (o François) Grimaldi, surnomizita "la malicoza", kaptis fortreso qua lor protektis rokoza kolino di Monako, vestizita quale monaki. Poka yari pose, Francesco ekpulsesis da Genovana trupi, e la konflikto pri dominaco di la kolino duris dum kelka yari. Dum la yari 1300a, Genovani perdis kontrolo sur Monako pos konflikto kontre Aragonani. En 1419, la familio Grimaldi kompris Monako del rejio Aragon, ed asumis definitiva kontrolo di la teritorio. Til nun ol konservabas la povo sur la teritorio.

Til 1910 la lando esis absoluta monarkio. Ta yaro eventis revoluciono qua forcis l'adopto di konstituco. En 1918 lando signatis pakto kun Francia pri protekto di lua teritorio. En 1943 Italiani invadis Monako, ma kun la krulo di la rejimo fashista, naziisti invadis lando, til la liberigo di Francia.

En 1962 nova konstituco abolisis mortopuniso. En 1993 Monako membreskis Unionita Nacioni ed, en 2002, ol adoptis l'Euro kom monetaro.

Politiko

Monako esas parlamentala monarkio. La chefo di stato esas la princo, nun Albert la 2ma. La chefo di guvernerio esas la Ministro di Stato, equivalanta a chefministro, qua elektesas da la princo, e povas esar Monakana o Franca. nun esas Serge Telle.

Lua parlamento havas nura chambro kun 24 membri, qui elektesas dal populo por 5 yari.

Geografio

Plajo Larvotto, en Monako.

Mapo di Monako.

Monako esas la duesma min granda stato del mondo, dop Vatikano. Ol distas 18 km este de Nice, Francia. Lua litoro esas longa de 4,1 km, e lua frontiero kun Francia havas 4,4 km. La maxim alta monto di Monako havas 163 metri di altitudo, jacanta 43°43'58"N, 7°24'45"E en la sud-westala frontiero kun Francia. La lando ne havas naturala resursi.

Lua klimato esas la sama kam sudal Francia: Mediteraneala, qua havas vintri kun moderema temperaturi ed intensa pluvi, e someri varma e sika. Ordinare, la temperaturi ne falas infre 20 °C o superiras 30 °C dum somero. Nivo en vintro esas extreme rara, e povas eventar du o tri foyi en dek yari.

Pro la mikreso di lua surfaco, ne existas importanta fluvii. La fluveto Saint-Jean, longa de 190 metri, esas la nura de la lando. La nura lageto esas Fontvieille, kun surfaco 5000 m².

Ekonomio

Precipua artiklo: Ekonomio di Monako

Demografio

Habitantala piramido di Monako, 2016

Kirko di Santa Devota, patronino di Monako

Segun statistiki de The World Factbook por 2023, Monako havis 31 597 habitanti, de qui la maxim multa (68%) ne naskis en la lando. Segun la demografiala kontado di 2016 32,1% de la habitanti naskis en Monako, 19,9% en Francia, 15,3% en Italia, 5% en Britania, 2,3% en Belgia, 2% en Suisia, 1,9% en Germania, 1,8% en Rusia, 1,1% en Usa, 1,1% en Nederlando, 1% en Maroko, e 16,6% naskis en altra landi.

L'oficala linguo di la lando esas Franca. Monégasque, l'Angla ed l'Italiana parolesas e komprenesas da multa rezidanti..

Segun statistiki de 2010, la religio kun la maxim granda procento di praktikanti (86%) esas kristanismo, kun 80,9% katoliki. Katolikismo ank esas l'oficala religio di la lando. Judi esis 1,7%, altra religii esis 0,6%, e 11,7% praktikis nula religio.

Kulturo

De longatempo Monako adoptis la Franca kom la nura linguo oficala. La Monakana (monegaska) (qua originis de la Liguriana) docesas til la 5ma klaso, pose esas segun-vola. En 2009, okazione de la 150ma aniversario dil romano en versi "Mirèio", Monako facis posto-marko kun la vizajo de Frédéric Mistral.