Pronunco
Pronunco esas la maniero quale sonas vorti o nomi.
Segun "Radikaro" da Marcelo Persiko:
- Igar audebla publike (pronuncar diskurso, laudo funerala, pledo).
- Enuncar, artikulante la silabi, la vorti. – AFHI
Ido-pronunco
[redaktar | redaktar fonto]Segun Kompleta Gramatiko Detaloza da L. de Beaufront ( Editerio Meier-Heucke, Esch – Alzette, Luxemburgia, 1925):
Alfabeto.
- 1. — L'alfabeto di la linguo kontenas 26 literi : kin vokali, duadek-e-un konsonanti.
La kin vokali esas : a, e, i, o, u. La duadek-e-un konsonanti esas : b, c, d, f, g, h, j, k, l, m, n, p, q, r, s, t, v, w, x, y, z. Esas tre rekomendata desegnar la literi en maniero qua impedas konfundar, inter la mayuskuli, F a T o a C, e I a J. En l'imprimo on atencez, ke Ido ne divenez Jdo. Generale, e precipue pri la adresi, on sorgez formacar la literi maxim bone e lekteble.
Pronunco dil vokali.
2. — En Ido, la vokali havas meza sonoduro, quale en l'Italiana. On pronuncas li :
a ne tro apertita, nam ol havus graveso desagreabla; ne tro klozita, nam ol esus ne sat bone dicernebla. On atencez precipue, ke la dezinenco a dil adjektivi esez nultempe pronuncata quale ä Germana, è o é Franca. Ol sonez a tre pure, quale en l'Italiana.
e, o, apertita o klozita, se nur on audigas li en maniero donanta dicernebleso senduba. — Notez bone, ke la vokalo e nultempe esas muta, quale en Franca linguo[1].
u sempre devas pronuncata quale u Italiana o Germana; nultempe quale u Franca o ü Germana. Ol sonas quale la Franca grupo ou. Kande u sequas nemediate a o e, ol formacas kun ici diftongo, qua esas pronuncata unsilabe. La sono u' devas audesar quik pos a, e quaze sen intertempo, ma a e recevas la chefa esforco di la voco : Australia, Europa, laute, neutra.
Ma, se la renkontro di a, e kun u rezultas de prefixo o sufixo adjuntita a radiko, quale en neutila (ne-utila), kreuro (kre-uro), lore au, eu ne plus facas diftongo, e singla vokalo apartenas a silabo partikulara. Konseque singla esas aparte pronuncata, quale indikesas per (ne-utila e kre-uro) supere.
Sequanta q o g, la litero u = w [2] avan vokalo. Ol do sonas quale u en la duesma silabo di aquatic Angla, aquatique Franca, acquatico Italiana, acuatico Hispana. Exemple : qua, quar, quo, qui, guidar, linguo, lingue, linguala = qwa, qwar, qwo, qwi, gwidar, lingwo, lingwe, lingwala.
Du sama vokali sucedanta (ii, ee, oo) devas ne ligesar konfuze, ma pronuncesar separite : alopatiisto, antee, heroo. To esas explicite fixigita dal decidi akademiala 815 e 816 (Progreso, V, 723).
Pronunco dil konstanti e digrami.
3. — B = b en l'Italiana e la Franca. c = c Germana en Ceres o z Italiana en zio, o ts. Konseque ca, ce, ci, co, cu = tsa, tse, tsi, tso, tsu.
d = d en l'Italiana e la Franca. Ol sempre devas esar tre klare dicernebla de t.
f = f en l'Italiana, la Franca, l'Angla. Ol sempre devas esar tre klare dicernebla de v.
g = g sempre guturala, quale en la Germana geben, en la Angla give, od en la Franca gant; nultempe quale g Franca en gens. Konseque ga, ge, gi, go, gu = ga, ghe, ghi, go, gu dil Italiana, o ga, gué, gui, go, gou di la Franca.
h = h sempre vere aspirata, quale en la Germana e l'Angla hand. Per olu tre diferas en Ido la vorti horo e oro, hosto o osto e. c. La Franci, l'Italiani e ti omna qui ne havas la h aspirata en sua lingui devas tre atencar ta litero. Altre li ne nur pronuncus ne juste, ma en kazi pasable frequa li ne komprenesus bone.
j = j en la Franca, o s en la vorto Angla vision. Ma, se on ne povas pronuncar ol tale, on darfas donar a ta konsonanto la sono di g en la Angla gin, o di g en l'Italiana giardino [3].
k = k en la Germana, Franca, Angla (keck, képi, keep, e. c.) e generale en la lingui uzanta ica konsonanto.
l = l en la Angla, Franca, Germana, Italiana lingui e. c.
m, n = m, n en l'Italiana, to esas sempre artikulata, nultempe kun nazal sono. Konseque am, an; em, en; im, in; om, on; um, un klare audigas m, n, quale se li esus skribita amm, ann; emm, enn; imm, inn; umm, unn. To esas la rezulto naturala di la principo, ke nula litero esas muta en Ido.
Singla sempre sonas, sive en la komenco, sive en la mezo o fino dil silabi, kun sua sono alfabetala. — Gn, konseque ta principo, audigas sua du literi, g quale indikesis supere, e n quale ni jus dicis. Ex. : regno = reg-no; digna = dig-na[4].
p = p en l'Italiana, la Franca, la Hispana e. c. Ol devas esar tre klare dicernebla de b.
q sempre sequesas da u, quale en la Latina ed en la lingui uzanta ta letro, qua sonas k[5].
r = r Italiana. Se uli pronuncos lu kun kartavo, co ne havos en Ido efekto plu mala kam en la Franca linguo, che qua preske omna nordani kartavas pronuncante ta litero.
s sempre sisas forte, sive en la komenco, sive en la mezo, sive en la fino dil vorti, e mem inter du vokali. Konseque ol nultempe recevas la sono di z Franca od Angla. Per to la vorti roso, friso, e sono, exemple, diferas de rozo, frizo, zono. Do tre atencez pronuncar en Ido nultempe s kun la sono di z[6].
t = t dil Italiana, dil Angla, dil Franca, e. c. en la silabo ta. Ol konservas ica sono mem en la silabi tio, tia, quin ula lingui pronuncas sio, sia o tsio, tsia, se li sonas pos altra silabo.
v = v en l'Italiana, l'Angla, la Franca, e w en la Germana. La Hispani devas atencar aparte ta litero e ne pronuncar ol quale b, quo konfundigus volo a bolo, valo a balo, voko a boko e. c.
w = w en la Angla vorti west, well, wist. Ol adoptesis por konservar kun plu justa formo ula vorti diveninta internaciona : westo, wato (elektr.), warfo, wiskio e. c.
x esas pronuncata ks o gz segunvole, sen ula detrimento. Ca litero diminutas grandege la nombro dil k quin on bezonus sen olu; pluse, ol lasas al vorti lia aspekto ed ortografio internaciona[7].
y = y en yeux F., yes E. En Ido ta litero nultempe divenas vokalo, quale en altra lingui. Pro fonetikal motivi tre grava, nultempe ol sequas a, e, o, u en la sama silabo, quale agas erore pri j, olua korespondanto, la linguo Esperanto[8].
z = z en la Franca, l'Angla, la Portugalana lingui, o s en Rose Germana, rosa Italiana.
ch = ch en la Angla church, en la Hispana macho, o tch en la Franca : tchèque, o c en l'Italiana cibo.
sh = sh en la Angla fish, o sch en la Germana Fisch, o ch en la Franca chat, o sc en l'Italiana asceta. Ma, se la du literi s-h apartenas a du radiki diversa, en kompozita vorto, on seperas li per streketo en la skribo ed on pronuncas konseque : chas-hundo, ne cha-shundo. On darfas anke uzar la formo : chaso-hundo.
La nomi di la literi esas, por la vokali, lia sono ipsa : a, e, i, o, u, e por la konsonanti, lia sono sequata da e (é F.) : be, ce, de, fe, ge, he, ke… que… we, xe, ye, ze.
Acento tonika.
4. — En Ido, la acento tonika ne esas plualtigo o plulongigo dil sono, ma plufortigo di la voco sur un silabo dil vorti. On pozas lu « sur la lasta silabo dil infinitivi e sur la prelasta silabo di la cetera vorti » : amâr, venîr, skribôr; fenêstro, bovîno, malâda, trôno, mêa, puêri, opiniôno, e. c. « Ma en plursilaba radiki, i e u nemediate avan vokalo ne darfas recevar l'acento » : Kâspia, râdie, fîlii, mistêrio; tênua; êlua, sêxuo, stâtui, lînguo[9].
Pro ke la finali ia, ie, ii, io, e ua, ue, ui, uo di ca lasta vorti formacas nur un silabo, la prelasta esas reale ta, qua preiras li, ed ol portas la acento tote konforme al regulo[10].
En dio, pia, duo, gluo ed altri simila, i e u esas vere la prelasta silabo. Li konseque recevas la acento, segun la regulo. Nam li kontenas ne plursilaba, ma unsilaba radiko : di, pi, du, glu. Se monosilaba (unsilaba) radiko divenas lasta parto di kompozajo o derivajo, la vokali i, u portas la acento, quale kande li trovesas en simpla vorto. Ex. : butontrûo, arborglûo, despîa, cadîe.
Ma, pro ke la nomi di la sep dii semanala ne esas kompozaji (quale festo-dio, ca-die) li recevas la acento sur la silabo qua preiras di e qua esas reale la prelasta. On do pronuncas : sûndio, lûndio, mârdio, jôvdio, venêrdio, satûrdio[11].
Kande au, eu formacanta diftongo[12] renkontresas kom silabo prelasta, la acento restas sur ta diftongo, kun la chefa esforco dil voco sur a, e. Ex. : lâubo, kâuzo, lâuro, nêutra, psêudo. Evitez sorgoze facar ek au, eu du silabi en ta vorti ed altri simila.
En la nombri, inter 20 e 100, la acento restas sur la radiko du, tri, quar e. c. Ex. : dûa-dek, (o dûadek), trîa-dek (o trîadek), quâra-dek (o quâradek), e. c. —
Kompreneble en dek-e-un, dek-e-du, dek-e-tri, e. c. ne la konjunciono e, ma la nombro dek esas acentizata. La monosilabi darfas esar acentizata o ne (tam en prozo kam en poezio) segun la kuntexto e l'intenco dil autoro[13].
Por eufonio e mem por bona interkompreno, l'acento tonika havas en Ido tre granda importo. Konseque omna Idisti devas tre atencar olu, e la populi qui pozas la acento sur la lasta silabo devas merkar e memorar bone, ke en Ido nur l'infinitivi -ar, -ir, -or (qui esas lasta silabi) darfas kom tala recevar olu.
Ma, kontraste, altri devas atencar, ke l'aplikado dil acento ne incitez li ad engluto dil silabi finala ed a neklara pronunco di olia vokali. Nam to genitus grava erori pri la tempi en la verbo, o pri la speco gramatikala dil vorti e lia rolo. Kun atenco e sorgo (or mem plu kam linguo nacionala la helpolinguo postulas la du), on tre bone povas konciliar justa acentizo e klara pronunco. Sentiginte la acento sur la silabo prelasta, evitez sentigar quaze duesma acento sur la dezinenco : Esperântô, harmôniô. Certe la dezinenco devas audesar klare, ma por ico ne esas necesa, ke on acentizez lu anke. L'Italiana pruvas lo konstante en sua linguo; ni imitez li pri co en Ido[14].
Noti
[redaktar | redaktar fonto]- ↑ Por obtenar plu granda fixeso en la pronunco di ta du vokali, on darfas sequar la yena indiko, qua esas ne regulo ma konsilo utila por preventar hezito : « On klozas la vokali e, o en silabo apertita (finanta per vokalo). Ex. : mé, bôné, dômô. On apertas la vokali e, o en silabo klozita (finanta per konsonanto). Ex. : sèmpré, fénèstrô, pòrdô, òmna, mèntô. » Tale la pronunco esas plu fixa ed eufonioza. Ma co esas nur konsilo e nule regulo obliganta. Nur importas, ma tre importas, la klara pronunco di ta vokali e lia rispektiva dicernebleso de la ceteri (Segun Progreso, VII, 400).
- ↑ Videz plu fore, ye w, « Pronunco dil konsonanti e digrami ».
- ↑ Segun la decido 646 : « On fixigas kom normala sono di la litero j, la j Franca; nur per tolero (por ti qui ne povas pronuncar ol tale) on admisas la pronunco di la j Angla (quan ni reprezentos per dj). » Yen la motivi di ca decido : 1e un litero devas havar un sono; or tolero di pronuncado ne violacas ta principo; 2e per ta metodo on povas transskribar exakte propra nomi, quon on ne povus facar kun j havanta du soni, nek kun j havanta duopla sono (dj). — Ek Progreso, IV, 689. On remarkez, ke j esas necese pronuncata quale j Franca en plura Ido-vorti kontenanta dj : adjuntar, adjutanto, adjudikar, budjeto, e.c. — Kande j sequas n, on preske koakte sonigas d inter la du konsonanti (ex. : en manjar : man(d)-jar).
- ↑ Altre pronuncar gn esus violacar la principo generala dil Ido-pronunco. Pluse, kontre ke omni povas pronuncar ta grupo g-n, milioni de homi ne sucesus pronuncar ol unsone, quale la Franca en agneau o l'Italiana en ogni.
- ↑ Videz la prelasta alineo koncernanta u, p. 12. — La adopto di la litero q liberigas de multa k e lasas al vorti la formo internaciona : equilibro, equinoxo, equatoro, equaciono ec. certe plu bona kam : ekvilibro, ekvinoxo, ekvatoro, ekvacio.
- ↑ Autori qui admisas du soni por s en la Linguo internaciona, ne volante chanjetar l'etimologial ortografio, obligas per la fakto ipsa la adepti lernar ne nur duopla regulo di pronunco, ma anke general ecepto, por imitar ula lingui nacionala, e mem ecepti dil ecepto. Tale s duras sisar forte en asymptoto (asimptoto), praesentir (presentar), exemple, quankam l'ecepto generala dicas, ke s sonas z inter du vokali. Konkluze, por pronuncar s konvene, en simila kazi, on mustas konocar l'etimologio dil vorto, o konsultar specala repertorio.
- ↑ En Esperanto « Doktoro Zamenhof skribas lore ks, lore kz (eksplodi, ekzameni). To esas un del kazi en qui, dicas la granda linguisto Otto Jesperson, il regardas nia lingui ocidentala tra sua Rusa binokli, l'ortografio Rusa ne posedante x e skribante lore ks, lore kz (quin la Rusi pronuncas gz). Similajo eventas por oi F., quan la Doktoro reprezentas per ua omnafoye, kande la Rusa adoptis la vorto ed uzas ica ortografio (trotuaro, tualeto, vualo), e per oi o oj en omna altra kazo (foiro, fojo, fojno) ». — Prefaco F. dil « Dictionnaire international francais », p. IX (1908).
- ↑ To demonstresis en « Phonétique de l'Esperanto », p. 299, Bulletin Francais Ido, nos 77-78.
- ↑ La cirkonflexo indikas nur la tonika acento, ne la longeso di la silabo. Yen la texto ipsa dil decido (57), koncernanta ica acento : « L'acento esas sur la lasta silabo dil infinitivi, e sur la prelasta silabo di la cetera vorti. Ma en plursilaba radiki, i e u nemediate avan vokalo ne povas recevar l'acento. » — Progreso, III, 322. En la Hispana, Italiana, Portugalana lingui, l'infinitivo en-ar recevas la acento. Ido imitas ta lingui e, pro analogeso, extensas ta acentizo a sua cetera infinitivi : -ir, -or.
- ↑ Kad on esas obligata pronuncar i e u quale y e w rispektive avan vokalo? Nule : on darfas pronuncar indiferente naci-ono o nacyono, mu-elar o mwelar. La sola kozo importanta, do obligala, esas la justa pozo di l'acento; on pronuncez do quiete : âlio o âlyo, mânuo o mânwo (Progreso, IV, 142).
- ↑ Evidente mardio ne esas mar(o)dio, saturdio satur(o)dio, e per la 5 sundio, lundio, merkurdio, jovdio, venerdio, ni ne intencas dicar : la dio dil suno, dil luno, di Merkurius, di Jupiter, di Venus. (Según Progreso, VI, 135.)
- ↑ Videz u en la seciono Pronunco dil Vokali.
- ↑ On bone remarkez ke la regulo fakte inkluzas mem la monosilaba adjektivi, t. e. l'adjektivi elizionita, havanta monosilabo kom radiko : tal', nul', bel', pur', irg', grand', e. c.
- ↑ Okazione di « Profilaktol », metan, formol, amin, qui recevas internacione la acento sur la lasta silabo, on trovas en Progreso, II, 679, la konsidero sequanta : « On devas distingar du kazi o klasi : la propra nomi, quale Profilaktol, qui esas stranjera vorti en nia linguo e konseque havas specala ortografio ed anke acentizo; e la komuna nomi, qui apartenas a nia linguo e devas sequar la generala reguli, sive pri la gramatikal finali, sive pri l'acentizo. » Ta remarkigo esas guido pri ta nomi stranjera relate Ido. Samtempe ol furnisas respondo por la distraktita kritikeri qui objecionas a ni ta vorti, quale se oli apartenus a la linguo e devus havar la dezinenci e la acento dil nomi komuna. Per quo Profilaktol, etil ed altra vorti kemiala apartenas a Ido plu multe kam Kashmir, Kamerun, Bengal, Portugal, Tonkin e. c. qui havas nek la acentizo, nek la dezinenci dil Ido vorti komuna? Pri la decido koncerne la tonika acento en Ido e la studiado qua preparis lu, videz l'apendico unesma, ye la fino dil gramatiko. L'acentizo en Espo esas pura imito dil acentizo Polona.