Historio di Hispania: Diferi inter la revizi

De Wikipedio
Kontenajo efacita Kontenajo adjuntita
Chabi1 (diskutez | kontributadi)
Luckas-bot (diskutez | kontributadi)
m r2.7.1) (roboto adjuntas: ast:Hestoria d'España
Lineo 105: Lineo 105:
[[ar:تاريخ إسبانيا]]
[[ar:تاريخ إسبانيا]]
[[arz:تاريخ اسبانيا]]
[[arz:تاريخ اسبانيا]]
[[ast:Hestoria d'España]]
[[be:Гісторыя Іспаніі]]
[[be:Гісторыя Іспаніі]]
[[be-x-old:Гісторыя Гішпаніі]]
[[be-x-old:Гісторыя Гішпаніі]]

Versiono ye 10:18, 20 may. 2012

Ica artiklo bezonas revizo gramatikala. – Ka vu povas helpar ni revizar ica artiklo?
Hispania esas unu ek la plu antiqua nacioni di Europa. Lu kressis kam naciono kun la mariajo inter Isabel 1ma di Kastilia e Fernando di Aragono.

La historio di Hispania esas ta di europanana naciono, kovrarnta tanta la periodo komprenita ekde prehistorio e la kreado di romanana Hispania, pasanta tra la visigota Hispania, Al-Andalus, la kristana rejii, la Hispanana Monarkio e la formado e falo dil Hispanana Impero, til la formado de la moderna stato-naciono e l'instaurado di l'aktualada Konstitucala Hispaniana Rejio.


Prehistorio

 Precipua artiklo: Prehistorio en Iberio

La historio dil homala presenco en Ibera Peninsulo esas di 1,3 milioni di yari, kam esas reflectita da mandibulo trovita en la Sima del Elefante, en la Sierra de Atapuerca. Ol korespondas a Homo ankore nedentifikata, proxime a la primitava Homo africanos e la homo di Dmanisi ma con ula karakteristiki derivata proprie.

Antiqueso

Arivo di dessama populi

La Kelti arivis al peninsula en l'unesma milyaro aK. okupinta lo ke hodie esas Galisia, Asturia, Kantabria, Baskia, nordo di Kastilia e parto di Portugalo. Tamen, recenta studii da la Universitato di Oxford desvelizas ke la kelti povus esar autoktona civilizado di nordo dil Peninsulo. Se to esas vero, li expandus ek Ibera Peninsula tra Europo.

L'orientala kosto esis kolonizigita da Feniciani. Proxime ver 1104 aK fondis Garid (hodie Cádiz) e plu tarda, en 700 aK. Malaca (Málaga) e Abdera (Adra) kreanta multa faktorii en la mediteranea kosto.

La Grekiani instalesis en Rhodes (Rosas) e Emporion (Ampurias), plu norde, en aktuale Katalunia, trovinta l'Iberi e donacinta l'unesma referi di ca populo. Anke fondis l'urbo di Akra Leuké (Alicante). Ol esas posibla ke l'unsmea Grekiani havus kontakti kun Tartessos, qua esis en aktual Andaluzio e sudo di Portugalo. Argantonio, ultima rejo di Tartessos, havus donita arjento a li e la posibleso di protektesar en ilua regno dil Persana ataki. Ibe, la Grekiani fondis Mainake (Málaga).

En la 3ma yarcento aK, la kartagani komencis en Ibera Peninsulo mediteranea imperala proyekto, en qua li fondis Qart Hadasht (Cartagena), qua devenis grava navala punto. ICa proyekto naskis en Cartagena pro la intereso di kontrolar la richeso produktita del mineyi di Cartegena. Ico komprenas ek la paroli da Adolf Schulten.

Hispania Romana

Pos la Duesma Punika Milito inter 218 aK e 201 aK, oni povas konsidera ke l'Ibera Peninsulo esas sub Romana kontorlo. La kampanio di okupado, pos l'expusiono dil Kartagani, esis rapida, ecepte en l'interno (Numancia) e la Kantabri qui rezistis til l'arivo di Augusto en la komenci dil Romana Imperio.

En 197 eK. la Romani dividis la teritorio en du arei: Hispania Citerior e Hispania Ulterior.

La totala sumeto dil peninsulo okazis en 19 aK. (pos la fino dil Kantabra Militi), pos qua Hispania dividesas en tri provinci: Betika, Tarraconense e Lusitania, organizado que perduris til la Malalta Imperio, kande la teritorio dividesis en Betika, Carthaginense, Gallaecia, Lusitania e Tarraconensis.

Romanizado-proceso (kompreninte kam l'enkorpigo dil romana linguo, le mori e l'ekonomiko komencis vero 110 aK. e duris til la 3ma yarcento.

Tala proceso esis tanta intenso ke tri Hispaniani: Trajanus, Adrianus e Theosodius esis imperatori di Roma e grava personi kam la filozofo Seneka o le poetisti Marcial e Lucano esis anke Hispaniani.

Mez-epoko

Germana invasioni e Visigota rejio

La falo dil Romana Imperio

En Ibera Peninsulo, kam en altra provinci, l'Imperio falis graduale, kun simultana procesis di disromanizado di l'Imperio en Hispania, to esas, debileso dil central autoritato en la 3ma, 4ma e 5ma yarcenti e la "romanizado" di germana tribui, exemple, l'adoptado dil romana lego qua evidentesas en la Lex Gothorum, la konversiono al kristanismo e l'afineso ke ula reji havis pro la latina, til kompozar poezio en ica linguo.

Al-Andalus

La mohamedisti konquestis Melilla en 696 e Ceuta en 709. Pos la morto di visigota rejio Witiza, l'episkopi elektis Roderico kam rejio, duko di Betika. La filii di Witiza volis kam rejio Aquila, duko di Tarraconense, do paktis kun l'Arabi tra Don Julián, komto di Ceuta.

Roderico, qua esis luktika kontre la sulevo dil Vaskoni, kam il agnoskis pri l'Arabiana invado, iris kun ilua armeo. Il perdi la batalo di Guadalete pro la desloyaleso di lua armeo. Kun ilua morto, e kun la plu parto dil armeo vinkita, l'Arabiani animis kontinuar la lukto.

Tarik konquestis Toledo e arivis til Leon; Muza konquestis Sevilla e arivis til MErida (712). Poste unuigis lia forci por preni Zaragoza.

La filiulo di Muza kompletis la konquesto dil peninsulo, ecepte dil monti di Kantabria e la Pirineos (716), pasante a franca teritorio. Carlos Martel haltis l'Arabiana avanco en Poitiers en 732.

En 73, Abderraman 1ma proklamis l'emirato di Kordova, nedependigante politikale a la mohamedisti dil peninsulo ed en 929 Abderraman III proklamis la kalifato di Kordoba, qua supozas la separo dil Kalifato di Bagdad.

En la yaro 1031, la Kalifato fragmentis, kreinta multa rejii di taifi antagonita inter li.

Reconquista

En 722 mohameda detachmento vinkesas da kristani refugita en la boski di Kovadonga ([[Asturia]) en homonima batalo. Don Pelayo nomesis rejo. L'unesma korto establesis en Cangas de Onís. Pelayo mortis en 737, Du yari poste (739), lua bofiliulo Alfonso I, filio di Pedro di Kantabria, beneficis le lukti inter arabiani e bereberi, donacinta nova impulso a rekontuesto arivinta til La Rioja e la Duero. Ma il ne havas la posibleso di ripopulizar, pro to oni mankas ampla strategiala dezerto en nordala fluro.

Moderna ero

En 1469, mariajis sekrete ISabel e Fernando. Ica uniono finos kreanta dinastikal uniono dil rejii di Kastilia ed Aragno en 1479, malgrado ke ambe teritorii mantenis lia leji e propra institucioni ma sub la mandato di sama monarko.

Ek Hispania a Hispanii

En la exakta historiala momento en qua oni facas refero a Hispania inesme ne esas klare definita, existante skribaji di komenci dil 13ma yarcento en qua ja aperas la vorto España.

En la Peninsula parolesis en la rejii di León, Navarra, Kastilia, Aragono e Portugalo kam Hispaniana rejii (ek Hispania, hispaniane España) quankam nulo di li springesas la posibleso di prenar por ol la nomo di Hispania.

Ma kande pro dinastikala racioni o di konquesto unu di li povus havar la plu parto dil teritorio dil kristana Hispania, autonomisis Imperatoro di Hispania, ka Alfonso 6ma e Alfonso 7ma di León. Ram´pn Beregnuer 1ma, Komto di Barcelona, esis agnoskita kam Hispaniae subjugator.

La Katolika Reji esis agnoskita kam Reji di Hispania (o dil Hispanii). Historisto di epoko Hernando del Pulgar komentis kam en 1479 la Rejala Konsilio pensis designar la Katolika Reji kam Reji di Hispania; fine ne donacis ica titulo. En 1493, municipala governmento di Barcelona referis a Fernando kam «rey de Spanya, nostre senyor» Maquiavelo (La Princo, 1523) referis il kam Rejo di Hispania e Lope de Vega citas Karlos 1ma kam Rejulo di Hispania.

Ek Karlos 1ma, oma reji nomisasḊ Rejo di Hispania (o dil Hispanii), quankam normale uzas omna tituli, ek Rejo di Kastilia til Sioro di Biskajo e di Molina. Til la 19ma yarcento, Hisanana pekunii portis apud la nomo dil Rejo la legendo «Hispaniarum (et Indiarum) Rex», ke latine signifas Rejo dil Hispanii (e le Indii).

Precipue dum 19ma yarcento, Fernando 7ma di Hispania e Isabel 2ma di Hispania uzis la titulo di Rejulo o Rejino dil Hispanii dum ls konstitucala periodi.

Amadeo 1ma esis l'unesma ke oficiales uzis la denomino di Rejulo di Hispania. Ek Amadeo, omna adoptesis la titulo di Rejo di Hispania.

Irgakaze, en altra landi di Europa komencis konocar la ensemblo dil kristana rejii dil peninsulo kam Hispania, singulare, ek tre frua tempi. La propra nomo "español" venas ek la provencala e aperas dokumentata unesme fine dil 11ma yarcento. En la Concilio di Constanza la quar rejii di Portugal, Aragono, Kastilia e Navarra aperas formanta sola ento ("Hispanana naciono") e partiganta sama voto.

Nun-tempala ero

Milito di Nedependeso (1808-1813)

Rengo di Fernando VII (1814-1833)

Figuro di liberala stato en Hispania (1833-1868)

Sexenio Democrático (1868-1874)

Reinado de Amadeo de Saboya (1870-1873)

Unesma Hispaniana Republiko (1873-1874)

Bourbona restaurado (1875-1931)

Reinado de Alfonso XII (1875-1885)

Regencia de María Cristina de Habsburgo-Lorena(1885-1902)

Reinado de Alfonso XIII (1902-1931)

Diktatoreso da Primo de Rivera (1923-1930)
"Dictablanda" del general Berenguer (1930-1931)

Duesma Hispaniana republiko (1931-1936)

Hispaniana interna milito (1936-1939)

Dictadura del general Franco (1939-1975)

Transición a la democracia (1975-1982)


Historio di Europa
Albania | Andora | Austria | Belgia | Bielorusia | Bosnia e Herzegovina | Bulgaria | Chekia | Dania | Estonia | Finlando | Francia | Germania | Grekia | Gruzia | Hispania | Hungaria | Irlando | Islando | Italia | Kroatia | Latvia | Liechtenstein | Lituania | Luxemburgia | Malta | Moldova | Monako | Montenegro | Nederlando | Norda Makedonia | Norvegia | Polonia | Portugal | Rumania | Rusia | San Marino | Serbia | Slovakia | Slovenia | Suedia | Suisia | Ukraina | Unionita Rejio | Vatikano