Aragonana linguo: Diferi inter la revizi
Nula rezumo di redakto |
Nula rezumo di redakto |
||
Lineo 1: | Lineo 1: | ||
{{Revizo}} |
{{Revizo}} |
||
{{Linguo| |
{{Linguo| |
||
|Nomo_en_Ido = |
|Nomo_en_Ido = Aragonana linguo |
||
|Nomo_linguo = Aragonés |
|Nomo_linguo = Aragonés |
||
|Parolata_en= Aragono |
|Parolata_en= Aragono |
||
Lineo 7: | Lineo 7: | ||
|Tota_parolanti = {{formatnum:10000}} |
|Tota_parolanti = {{formatnum:10000}} |
||
|Rango = |
|Rango = |
||
|Klasifiko_en_familio = [[Indo-Europana linguaro|Indo-Europana]]<br>[[Romana lingui]]<br>Westala grupo<br>Gala-Ibera-Romana lingui<br>Aragoniana |
|Klasifiko_en_familio = [[Indo-Europana linguaro|Indo-Europana]]<br /> [[Romana lingui]]<br /> Westala grupo<br /> Gala-Ibera-Romana lingui<br /> '''Aragoniana''' |
||
|Ube_esas_oficala = [[ |
|Ube_esas_oficala = [[Aragono]] |
||
|Akademio = Academia d'a Luenga Aragonesa |
|Akademio = Academia d'a Luenga Aragonesa |
||
|mapo = [[Imajo:Predominis lingüístics de l'Aragó segons la Llei de llengües.png|300px]] |
|||
|mapo_paroli = Loki ube l'aragoniana parolesas. |
|||
|Iso1 = an |
|Iso1 = an |
||
|Iso2 = arg |
|Iso2 = arg |
||
|Videz_anke = |
|Videz_anke = |
||
}} |
}} |
||
''' |
'''Aragonana linguo''' esas latinida linguo parolada en nord [[Aragono]]. |
||
Dum [[Reconquista]], la linguo expandis al sudo. L'uniono di [[Rejio di Aragono]] kun [[Komtio di Barcelono]] en to ke esus [[Krono di Aragono]], havas granda influenco inter aragona ed [[hispaniana linguo|hispaniana]]. |
Dum [[Reconquista]], la linguo expandis al sudo. L'uniono di [[Rejio di Aragono]] kun [[Komtio di Barcelono]] en to ke esus [[Krono di Aragono]], havas granda influenco inter aragona ed [[hispaniana linguo|hispaniana]]. |
||
Lineo 21: | Lineo 23: | ||
== Historio == |
== Historio == |
||
Aragonana linguo naskigis cirkume 8ma sieklo kam uno di multa latinida dialekti developita en centrala e nordala Pirinei, e esto di valo di Ebro en La Rioja, sudo ed esto di Navarro e Alta Aragon. |
|||
[[Reconquista|Rikonquesto]] di zono da aragonani e navarrani facis ke la linguo extensis (por co helpis ke ol existis altra linguo, parolita da kristani en islamana zono tre semblanta a l'aragona e kun poka chanji, ol ne esis desfacila di "aragonigar". Quankam, l'extensiono di l'aragoniana facis ke ol komencis influeso di altra latinida linguo kam oksitana, hispaniana e kataluniana. L'aragoniana parolita en La Rioja e Soria komencis desaparar por ta epoko. |
[[Reconquista|Rikonquesto]] di zono da aragonani e navarrani facis ke la linguo extensis (por co helpis ke ol existis altra linguo, parolita da kristani en islamana zono tre semblanta a l'aragona e kun poka chanji, ol ne esis desfacila di "aragonigar". Quankam, l'extensiono di l'aragoniana facis ke ol komencis influeso di altra latinida linguo kam oksitana, hispaniana e kataluniana. L'aragoniana parolita en La Rioja e Soria komencis desaparar por ta epoko. |
||
[[Arkivo:Evolución Aragonés - Aragón.svg|300px|right|thumb|Evoluo di l'Aragonana linguo.]] |
|||
== Dialekti == |
|||
[[Arkivo:Grupos de parlas de l'aragonés.svg|290px|right|thumb|La propono di quar dialekti farita da Francho Nagore.]] |
|||
Kam preske omna lingui, l'Aragonana anke havas dialekti. On povas dicar ke en omna valo parolesas aparta dialekto. |
|||
Ol existas propono (farita da Francho Nagore) por dividar la linguo en quar precipua dialekti: |
|||
* Centra |
|||
* Ocidenta |
|||
* Orienta |
|||
* Suda |
|||
Por kelka linguisti, ta grupi esas komplexa dialektala formita di kelka paroladi. Por altri, ta quar grupi esas la dialekti di l'Aragoniana e la Chesiana e la Chistabinana esus komarkala paroladi. |
|||
== Gramatiko == |
|||
=== Fonologio e grafio === |
|||
La fonemi esas inter obliqua stangi / /, lalofoni di fonemo esas inter quadrata krampi [ ], l'ortografio esas en kursivo ol adaptesas a l'ortografio di l'[[Akademio di l'Aragonana Linguo]]. |
|||
==== <u>Vokali</u> ==== |
|||
{| class="IPA" cellspacing="0px" cellpadding=0 style="text-align:center; background:transparent;" |
|||
|- style="text-align:center; font-size:smaller;" |
|||
|style="padding-bottom:3px;"| <span style="align:left; font-size:90%;" class="editlink noprint plainlinksneverexpand"></span> |
|||
| style="width: 60px;" | '''Fronta''' |
|||
| style="width: 60px; word-spacing: -.3em;" | |
|||
| style="width: 60px;" | '''Centre''' |
|||
| style="width: 60px;word-spacing: -.3em;" | |
|||
| style="width: 60px;" | '''Dopa''' |
|||
|- |
|||
| style="height: 30px; font-size: smaller; text-align: right;" | '''Klozita''' |
|||
| style="height: 210px;" colspan=5 rowspan=7 | <div style="position: relative;">[[Arkivo:Blank vowel trapezoid.svg|300px]]<div style="background: transparent; position: absolute; top: 0px; left: 0px;"> |
|||
{| style="position: relative; width: 300px; height: 210px; text-align: center; background: transparent;" |
|||
|- |
|||
| style="width: 300px; height: 210px; text-align: center; background: transparent; font-size: 120%;" | |
|||
<!-- CLOSE VOWELS --> |
|||
<div style="position: absolute; left: 5%; width: 2.3em; top: 2%; background: white;"> |
|||
''i'' /i/</div> |
|||
<div style="position: absolute; left: 84%; width: 3em; top: 2%; background: white;"> |
|||
''u'' /u/</div> |
|||
<!-- MID VOWELS --> |
|||
<div style="position: absolute; left: 23%; width: 2.7em; top: 45%; background: white;"> |
|||
''e'' /e/</div> |
|||
<div style="position: absolute; left: 84%; width: 2.7em; top: 45%; background: white;"> |
|||
''o'' /o/</div> |
|||
<!-- OPEN VOWELS --> |
|||
<div style="position: absolute; left: 60%; width: 3em; top: 86%; background: white;"> |
|||
''a'' /a/</div> |
|||
|} |
|||
</div></div> |
|||
|- |
|||
| style="height: 30px; font-size: smaller; text-align: right;" | |
|||
|- |
|||
| style="height: 30px; font-size: smaller; text-align: right;" | |
|||
|- |
|||
| style="height: 30px; font-size: smaller; text-align: right;" | '''Meza''' |
|||
|- |
|||
| style="height: 30px; font-size: smaller; text-align: right;" | |
|||
|- |
|||
| style="height: 30px; font-size: smaller; text-align: right;" | |
|||
|- |
|||
| style="height: 30px; font-size: smaller; text-align: right;" | '''Apertita''' |
|||
|}<noinclude> |
|||
Grafika acento ''(á, é, í, ó, ú)'' indikas poziciono neregula dil tonika acento. |
|||
==== <u>Konsonanti</u> ==== |
|||
{|class="wikitable" {{tablapolida}} |
|||
! |
|||
! colspan="2" style="background-color:#e3d9ff"| bilabiali |
|||
! colspan="2" style="background-color:#d9edff"| labial-dentali |
|||
! colspan="2" style="background-color:#e3d9ff"| interdentali |
|||
! colspan="2" style="background-color:#d9edff"| dentali |
|||
! colspan="2" style="background-color:#e3d9ff"| palatali |
|||
! colspan="2" style="background-color:#d9edff"| velari |
|||
|- |
|||
! |
|||
! colspan="1" width="10%" style="background-color:#e3d9ff"| '''senvoca''' |
|||
! colspan="1" width="10%" style="background-color:#e3d9ff"| '''voca''' |
|||
! colspan="1" width="10%" style="background-color:#d9edff"| '''senvoca''' |
|||
! colspan="1" width="10%" style="background-color:#d9edff"| '''voca''' |
|||
! colspan="1" width="10%" style="background-color:#e3d9ff"| '''senvoca''' |
|||
! colspan="1" width="10%" style="background-color:#e3d9ff"| '''voca''' |
|||
! colspan="1" width="10%" style="background-color:#d9edff"| '''senvoca''' |
|||
! colspan="1" width="10%" style="background-color:#d9edff"| '''voca''' |
|||
! colspan="1" width="10%" style="background-color:#e3d9ff"| '''senvoca''' |
|||
! colspan="1" width="10%" style="background-color:#e3d9ff"| '''voca''' |
|||
! colspan="1" width="10%" style="background-color:#d9edff"| '''senvoca''' |
|||
! colspan="1" width="10%" style="background-color:#d9edff"| '''voca''' |
|||
|- |
|||
| '''klusilo''' |
|||
| align=center| ''p''<br />'''/p/''' |
|||
| align=center| ''b''<br />'''/b/'''<br />'''[b~β]''' |
|||
| |
|||
| |
|||
| |
|||
| |
|||
| align=center| ''t''<br />'''/t/''' |
|||
| align=center| ''d''<br />'''/d/'''<br />'''[d~ð]''' |
|||
| |
|||
| |
|||
| align=center| ''c, qu''<br />'''/k/''' |
|||
| align=center| ''g, gu''<br />'''/g/'''<br />'''[g~ɣ]''' |
|||
|- |
|||
| '''frikativi''' |
|||
| align=center| ''f''<br />'''/f/''' |
|||
| align=center| |
|||
| |
|||
| |
|||
| align=center| ''z''<br />'''/θ/''' |
|||
| align=center| |
|||
| align=center| ''s''<br />'''/s/''' |
|||
| align=center| |
|||
| align=center| ''x, ix''<br />'''/ʃ/''' |
|||
| |
|||
| |
|||
| |
|||
|- |
|||
| '''afrikati''' |
|||
| |
|||
| |
|||
| |
|||
| |
|||
| |
|||
| |
|||
| align=center| |
|||
| align=center| |
|||
| align=center| ''ch''<br />'''/tʃ/''' |
|||
| align=center| |
|||
| |
|||
| |
|||
|- |
|||
| '''nazali''' |
|||
| |
|||
| align=center| ''m''<br />'''/m/''' |
|||
| |
|||
| |
|||
| |
|||
| |
|||
| |
|||
| align=center| ''n''<br />'''/n/'''<br />'''[n~ɱ~ŋ]''' |
|||
| |
|||
| align=center| ''ny''<br />'''/ɲ/''' |
|||
| |
|||
| |
|||
|- |
|||
| '''laterali''' |
|||
| |
|||
| |
|||
| |
|||
| |
|||
| |
|||
| |
|||
| |
|||
| align=center| ''l''<br />'''/l/''' |
|||
| |
|||
| align=center| ''ll''<br />'''/ʎ/''' |
|||
| |
|||
| |
|||
|- |
|||
| '''vibranti''' |
|||
| |
|||
| |
|||
| |
|||
| |
|||
| |
|||
| |
|||
| |
|||
| align=center| ''rr, r-''<br />'''/rr/''' |
|||
| |
|||
| |
|||
| |
|||
| |
|||
|- |
|||
| '''verberanti''' |
|||
| |
|||
| |
|||
| |
|||
| |
|||
| |
|||
| |
|||
| |
|||
| align=center| ''r''<br />'''/r/''' (u '''/ɾ/''') |
|||
| |
|||
| |
|||
| |
|||
| |
|||
|- |
|||
| '''aproximanti''' |
|||
| |
|||
| |
|||
| |
|||
| align=center| ''u''<br />'''/w/''' |
|||
| |
|||
| |
|||
| |
|||
| align=center| ''i, y''<br />'''/j/''' |
|||
| |
|||
| |
|||
| |
|||
|} |
|||
==== Diakronika evoluado di fonologio ==== |
|||
Ulu historia historiaj traito di l'Aragoniana en lua evoluado ek la Latina: |
|||
* O, E apertita en pralatinida devenas en la diftongi [we],[je]: |
|||
** PONTE > p'''ue'''nt (Hisp. ''puente''; Ast. ''ponte''; Kat. ''pont''; Oc. ''pont/pònt'') |
|||
** FERRU > f'''ie'''rro (Hisp. ''hierro''; Ast. ''fierru''; Kat. ''ferro''; Oc. ''fèrre/hèr'') |
|||
* Latinida grupi -X-, -PS-, SCj- devenas senvoca palatala frikativo ''ix'' [S]: |
|||
** COXU > coixo (Hisp. ''cojo''; Ast. ''coxu''; Kat. ''coix''; COXA > Okc. ''cuèissa/cueisha'') |
|||
* Kam en la [[Hispaniana]], en la [[Kataluniana]] (parte), en l'[[Ocitaniana]] (parciale), en l'[[Asturiana]] ed en la [[Galisiana]], V devenas /b/: |
|||
** VALORE > ''valor'' (Hisp. ''valor'' [b-]; Kat. ''valor'' [b-/v-]; Occ. ''valor'' [b-/v-]; Ast. ''valor'' [b-]; Gal. ''valor'' [b]) |
|||
=== Morfosintaxo === |
|||
==== Determinanti ==== |
|||
===== Posesivi ===== |
|||
La posesivi facas la determinanta funcio kande li esas pos la difinita artiklo. La determinita nomo povas esar meze dil kombino: |
|||
* ''O mío campo; a mía casa; a casa mía; etc''. |
|||
En ula okazioni, ol ne facas manko l'artiklo: |
|||
* ''Casa nuestra ye cerqueta d'aquí''. |
|||
Kun ulu substantivi referinta a proxima parenci, on uzas anke la kurta formo dil posesivo, qua ne iras akompanita di artiklo: |
|||
* ''Mi pai; tu mai''. |
|||
==== Pronomi ==== |
|||
===== Adverbiala pronomi ===== |
|||
L'Aragoniana, kam multa latinida lingui, konservas la latina formi ENDE ed IBI en l'adverbiala pronomi: ''en/ne'' e ''bi/i/ie''. |
|||
===== Diakrona gramatika evoluado ===== |
|||
Inverse ke en la Hispaniana, la Latina -B- restas en la imperfekta di indikativo en la duesma e triesma konjugado: ''teniba'' (angl. "he had", hisp. ''tenía'', Kat. ''tenia'', Okc. ''teniá/tienèva'', Gal. ''tiña'', Port. ''tinha'') |
|||
== Ortografio == |
|||
L'Aragonana linguo hava tri ortografii: |
|||
# Ortografio di l'Akademio di l'Aragonana Linguo. |
|||
# Ortografio dil Socio di Aragona Linguistiko |
|||
# Grafika normi di Hueska ye 1987 |
|||
<center> |
|||
{|border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 0.5em 1em 0.5em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |
|||
|- |
|||
! colspan="4"| Komparo inter la tri ortografii di l'Aragonana |
|||
|- |
|||
! [[Fonemo|Fonemi]] |
|||
! Ortografio di l'Akademio di l'Aragonana Linguo |
|||
! Grafika normi di Hueska ye 1987 |
|||
! Ortografio dil SAL |
|||
|- |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|/a/ |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|'''a''' |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|'''a''' |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|'''a''' |
|||
|- |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|/b/ |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|'''b, v''' segun la latina etimologio.<br />Ex: ''bien, servicio, val, activo, cantaba, debant'' |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|'''b'''<br />Ex: ''bien, serbizio, bal, autibo, cantaba, debán'' |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|'''b, v''' segun la latinida etimologio, kiel en kataluna kaj okcitana.<br />Ex: ''bien, servício, val, activo, cantava, devant'' |
|||
|- |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|/k/ |
|||
|style="background: #f9f9f9; "| |
|||
* '''c''' |
|||
* '''qu''' avan ''e, i'' |
|||
|style="background: #f9f9f9; "| |
|||
* '''c''' |
|||
* '''qu''' avan ''e, i'' |
|||
|style="background: #f9f9f9; "| |
|||
* '''c''' |
|||
* '''qu''' avan ''e, i'' |
|||
|- |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|/kw/ |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|Se ol esas etimologiala 'q', kam en la Kataluniana ed ulquanta en l'Ocitaniana: |
|||
* '''qu''' avan ''a, o''. |
|||
* '''qü''' avan ''e, i''. <br />Ex: ''quan, qüestión''. |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|'''cu''' kam en la Hispaniana<br />Ex: ''cuan, cuestión'' |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|Se ol esas etimologiala 'q', kam en la Kataluniana ed ulquanta en l'Ocitaniana: |
|||
* '''qu''' avan ''a, o''. |
|||
* '''qü''' avan ''e, i''. <br />Ex: ''quan, qüestion''. |
|||
|- |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|/tʃ/ |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|'''ch'''<br />Ex: ''chaminera, minchar, chusticia, cheografía'' |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|'''ch'''<br />Ex: ''chaminera, minchar, chustizia, cheografía'' |
|||
|style="background: #f9f9f9; "| |
|||
* '''ch'''. |
|||
* '''j''' ('''g''' avan ''e, i'') segun l'etimologio, kam en la Kataluniana ed en l'Ocitaniana.<br />Ex: ''chaminera, minjar, justícia, geografia'' |
|||
|- |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|/d/ |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|'''d''' |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|'''d''' |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|'''d''' |
|||
|- |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|/e/ |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|'''e''' |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|'''e''' |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|'''e''' |
|||
|- |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|/f/ |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|'''f''' |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|'''f''' |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|'''f''' |
|||
|- |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|/g/ |
|||
|style="background: #f9f9f9; "| |
|||
* '''g''' |
|||
* '''gu''' avan ''e, i'' |
|||
|style="background: #f9f9f9; "| |
|||
* '''g''' |
|||
* '''gu''' avan ''e, i'' |
|||
|style="background: #f9f9f9; "| |
|||
* '''g''' |
|||
* '''gu''' avan ''e, i'' |
|||
|- |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|/gw/ |
|||
|style="background: #f9f9f9; "| |
|||
* '''gu''' avan ''a, o'' |
|||
* '''gü''' avan ''e, i'' |
|||
|style="background: #f9f9f9; "| |
|||
* '''gu''' avan ''a, o'' |
|||
* '''gü''' avan ''e, i'' |
|||
|style="background: #f9f9f9; "| |
|||
* '''gu''' avan ''a, o'' |
|||
* '''gü''' avan ''e, i'' |
|||
|- |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|''h'' etimologia, muta pos la Latina |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|Skribita segun l'etimologio.<br />Ex: ''historia'', ''hibierno'' |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|Ne skribita.<br />Ex: ''istoria'',''ibierno'' |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|Skribita kam mez-epoka Aragonana e Kataluniana.<br />Ex: ''história'',''hivierno'' |
|||
|- |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|/i/ |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|'''i''' |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|'''i''' |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|'''i''' |
|||
|- |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|/l/ |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|'''l''' |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|'''l''' |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|'''l''' |
|||
|- |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|/ʎ/ |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|'''ll''' |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|'''ll''' |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|'''ll''' |
|||
|- |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|/m/ |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|'''m''' |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|'''m''' |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|'''m''' |
|||
|- |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|/n/ |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|'''n''' |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|'''n''' |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|'''n''' |
|||
|- |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|/ɲ/ |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|'''ny''' kam en la mez-epoka Aragoniana e Kataluniana<br />Ex: ''anyada'' |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|'''ñ''' kam en la Hispaniana<br />Ex: ''añada'' |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|'''ny''' kam en la mez-epoka Aragoniana e Kataluniana<br />Ex: ''anyada'' |
|||
|- |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|/o/ |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|'''o''' |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|'''o''' |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|'''o''' |
|||
|- |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|/p/ |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|'''p''' |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|'''p''' |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|'''p''' |
|||
|- |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|/r/ |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|'''r''' |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|'''r''' |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|'''r''' |
|||
|- |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|/rr/ |
|||
|style="background: #f9f9f9; "| |
|||
* '''rr''' |
|||
* '''r-''' komenca |
|||
|style="background: #f9f9f9; "| |
|||
* '''rr''' |
|||
* '''r-''' komenca |
|||
|style="background: #f9f9f9; "| |
|||
* '''rr''' |
|||
* '''r-''' komenca |
|||
|- |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|/s/ |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|'''s''' (anke inter du vokali, nultempe ''ss*'') |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|'''s''' (anke inter du vokali, nultempe ''ss*'') |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|'''s''' (anke inter du vokali, nultempe ''ss*'') |
|||
|- |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|/t/ |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|'''t''' |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|'''t''' |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|'''t''' |
|||
|- |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|''-t'' fine etimologiala, muta en l'Aragonana nuntempa |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|Skribita kam en la mez-epoka Aragoniana, en la Kataluniana ed en l'Ocitaniana.<br />Ex: ''sociedat, debant, chent'' |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|Ne skribita.<br />Ex: ''soziedá, debán, chen'' |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|Skribita kam en la mez-epoka Aragoniana, en la Kataluniana ed en l'Ocitaniana.<br />Ex: ''sociedat, devant, gent'' |
|||
|- |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|/u, w/ |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|'''u''' |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|'''u''' |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|'''u''' |
|||
|- |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|/jʃ/ (orientala dialekti)<br />/ʃ/} (ocidentala dialekti) |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|'''ix''' kam grafiala apogo por omna dialekti<br />Ex: ''baixo'' |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|'''x'''<br />Ex: ''baxo'' |
|||
|style="background: #f9f9f9; "| |
|||
* '''ix''' (orientaj dialektoj). |
|||
* '''x''' (okcidentaj dialektoj). <br />Ex: ''baixo'' (orientala) = ''baxo'' (ocidentala) |
|||
|- |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|/j/ |
|||
|style="background: #f9f9f9; "| |
|||
* '''y''' komenca ed inter du vokali |
|||
* '''i''' en altra kasi |
|||
|style="background: #f9f9f9; "| |
|||
* '''y''' komenca ed inter du vokali |
|||
* '''i'''en altra kasi |
|||
|style="background: #f9f9f9; "| |
|||
* '''y''' komenca ed inter du vokali |
|||
* '''i''' en altra kasi |
|||
|- |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|/θ/ |
|||
|style="background: #f9f9f9; "| |
|||
* '''z''' avan ''a, o, u''. |
|||
* '''c''' avan ''e, i'' (en internaciona formadi ed ulspeca paroli di Grakiana o Arabiana origino). |
|||
* '''z''' en fina poziciono (ma '''tz''' kam grafio en plurali e verbala formi ek ''t+s'' ke en la Benskiana facas '''ts'''). |
|||
<br />Ex: ''zona, Provenza, fetz, centro, servicio, realizar, verdatz''. |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|'''z'''<br />Ex: ''zona, Probenza, fez, zentro, serbizio, realizar, berdaz''. |
|||
|style="background: #f9f9f9; "| |
|||
* '''z''' avan ''a, o, u'', en komenca poziciono. |
|||
* '''ç''' avan ''a, o, u'', en interna poziciono. |
|||
* '''z''' en fina poziciono. |
|||
* '''c''' avan ''e, i''. |
|||
* '''z''' en l'internaciona formaci<br />Ex: ''zona, Provença, fez, centro, servício, realizar, verdaz''. |
|||
|- |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|*Cultismo |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|Ol ne notesas l'asimilado tendenci.<br />Ex: ''dialecto, extension'' e ''lexico''. |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|Ol notesas tendenci ad asimilado.<br />Ex: ''dialeuto, estensión'' ma ''lecsico''. |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|Ol ne notesas omna asimilado tendenci.<br />Ex: ''dialecto, extension'' e ''lexico''. |
|||
|- |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|Notado dil tonika acento ('''en nigro''' en la exempli) |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|Hispana modelo, sole en akuta, ol permesas ne acentuado.<br />Ex: |
|||
* ''hist'''o'''ria, gr'''a'''cia, serv'''i'''cio'' |
|||
* ''mitoloch'''í'''a, cheograf'''í'''a, Mar'''í'''a, r'''í'''o'' |
|||
* ''atenci'''ó'''n'' |
|||
* ''ch'''o'''ven, cant'''a'''ban'' |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|Hispana modelo.<br />Ex: |
|||
* ''ist'''o'''ria, gr'''a'''zia, serb'''i'''zio'' |
|||
* ''mitoloch'''í'''a, cheograf'''í'''a, Mar'''í'''a, r'''í'''o'' |
|||
* ''atenzi'''ó'''n'' |
|||
* ''ch'''o'''ben, cant'''a'''ban'' |
|||
|style="background: #f9f9f9; "|Portugalana, Kataluniana ed Ocitaniana modelo.<br />Ex: |
|||
* ''hist'''ó'''ria, gr'''á'''cia, serv'''í'''cio'' |
|||
* ''mitolog'''i'''a, geograf'''i'''a, Mar'''i'''a, r'''i'''o'' |
|||
* ''atenci'''o'''n'' |
|||
* ''j'''o'''ven, cant'''a'''van'' |
|||
|} |
|||
</center> |
|||
{{Indo-Europana linguaro}} |
|||
[[Kategorio:Latinida lingui]] |
[[Kategorio:Latinida lingui]] |
||
[[Kategorio:Lingui di Hispania]] |
|||
[[an:Idioma aragonés]] |
[[an:Idioma aragonés]] |
||
[[ar:لغة أراغونية]] |
[[ar:لغة أراغونية]] |
||
[[ast:Aragonés]] |
[[ast:Aragonés]] |
||
[[az:Araqon dili]] |
|||
[[be:Арагонская мова]] |
[[be:Арагонская мова]] |
||
[[be-x-old:Арагонская мова]] |
[[be-x-old:Арагонская мова]] |
||
Lineo 50: | Lineo 516: | ||
[[fr:Aragonais]] |
[[fr:Aragonais]] |
||
[[frp:Aragonês]] |
[[frp:Aragonês]] |
||
[[fur:Lenghe aragonese]] |
|||
[[ga:An Aragóinis]] |
[[ga:An Aragóinis]] |
||
[[gl:Lingua aragonesa]] |
[[gl:Lingua aragonesa]] |
||
Lineo 84: | Lineo 551: | ||
[[ru:Арагонский язык]] |
[[ru:Арагонский язык]] |
||
[[rw:Icyaragoneze]] |
[[rw:Icyaragoneze]] |
||
[[sc:Limba aragonesa]] |
|||
[[se:Aragoniagiella]] |
[[se:Aragoniagiella]] |
||
[[sh:Aragonski jezik]] |
[[sh:Aragonski jezik]] |
||
Lineo 95: | Lineo 563: | ||
[[ug:ئاراگون تىلى]] |
[[ug:ئاراگون تىلى]] |
||
[[uk:Арагонська мова]] |
[[uk:Арагонська мова]] |
||
[[vi:Tiếng Aragon]] |
|||
[[wuu:阿拉贡语]] |
[[wuu:阿拉贡语]] |
||
[[zh:阿拉贡语]] |
[[zh:阿拉贡语]] |
Versiono ye 11:25, 3 jul. 2012
Aragonana linguo | |||
---|---|---|---|
Aragonés | |||
Parolata en: | Aragono | ||
Regiono: | Europa Ocidentala | ||
Quanto di parolanti: | 10 000 | ||
Klasifikuro: | Indo-Europana Romana lingui Westala grupo Gala-Ibera-Romana lingui Aragoniana | ||
Oficala stando | |||
Oficala linguo en: | Aragono | ||
Regulata da: | Academia d'a Luenga Aragonesa | ||
Kodexi | |||
ISO 639-1: | an | ||
ISO 639-2: | arg | ||
| |||
Videz anke: – Linguaro |
Aragonana linguo esas latinida linguo parolada en nord Aragono.
Dum Reconquista, la linguo expandis al sudo. L'uniono di Rejio di Aragono kun Komtio di Barcelono en to ke esus Krono di Aragono, havas granda influenco inter aragona ed hispaniana.
Juan Fernández de Heredia, qua skribis multa libri en ta linguo ed anke tradukis de grekiana a l'aragoniana importas maxim.
Historio
Aragonana linguo naskigis cirkume 8ma sieklo kam uno di multa latinida dialekti developita en centrala e nordala Pirinei, e esto di valo di Ebro en La Rioja, sudo ed esto di Navarro e Alta Aragon.
Rikonquesto di zono da aragonani e navarrani facis ke la linguo extensis (por co helpis ke ol existis altra linguo, parolita da kristani en islamana zono tre semblanta a l'aragona e kun poka chanji, ol ne esis desfacila di "aragonigar". Quankam, l'extensiono di l'aragoniana facis ke ol komencis influeso di altra latinida linguo kam oksitana, hispaniana e kataluniana. L'aragoniana parolita en La Rioja e Soria komencis desaparar por ta epoko.
Dialekti
Kam preske omna lingui, l'Aragonana anke havas dialekti. On povas dicar ke en omna valo parolesas aparta dialekto.
Ol existas propono (farita da Francho Nagore) por dividar la linguo en quar precipua dialekti:
- Centra
- Ocidenta
- Orienta
- Suda
Por kelka linguisti, ta grupi esas komplexa dialektala formita di kelka paroladi. Por altri, ta quar grupi esas la dialekti di l'Aragoniana e la Chesiana e la Chistabinana esus komarkala paroladi.
Gramatiko
Fonologio e grafio
La fonemi esas inter obliqua stangi / /, lalofoni di fonemo esas inter quadrata krampi [ ], l'ortografio esas en kursivo ol adaptesas a l'ortografio di l'Akademio di l'Aragonana Linguo.
Vokali
Fronta | Centre | Dopa | |||
Klozita | |||||
Meza | |||||
Apertita |
Grafika acento (á, é, í, ó, ú) indikas poziciono neregula dil tonika acento.
Konsonanti
bilabiali | labial-dentali | interdentali | dentali | palatali | velari | |||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
senvoca | voca | senvoca | voca | senvoca | voca | senvoca | voca | senvoca | voca | senvoca | voca | |
klusilo | p /p/ |
b /b/ [b~β] |
t /t/ |
d /d/ [d~ð] |
c, qu /k/ |
g, gu /g/ [g~ɣ] | ||||||
frikativi | f /f/ |
z /θ/ |
s /s/ |
x, ix /ʃ/ |
||||||||
afrikati | ch /tʃ/ |
|||||||||||
nazali | m /m/ |
n /n/ [n~ɱ~ŋ] |
ny /ɲ/ |
|||||||||
laterali | l /l/ |
ll /ʎ/ |
||||||||||
vibranti | rr, r- /rr/ |
|||||||||||
verberanti | r /r/ (u /ɾ/) |
|||||||||||
aproximanti | u /w/ |
i, y /j/ |
Diakronika evoluado di fonologio
Ulu historia historiaj traito di l'Aragoniana en lua evoluado ek la Latina:
- O, E apertita en pralatinida devenas en la diftongi [we],[je]:
- PONTE > puent (Hisp. puente; Ast. ponte; Kat. pont; Oc. pont/pònt)
- FERRU > fierro (Hisp. hierro; Ast. fierru; Kat. ferro; Oc. fèrre/hèr)
- Latinida grupi -X-, -PS-, SCj- devenas senvoca palatala frikativo ix [S]:
- COXU > coixo (Hisp. cojo; Ast. coxu; Kat. coix; COXA > Okc. cuèissa/cueisha)
- Kam en la Hispaniana, en la Kataluniana (parte), en l'Ocitaniana (parciale), en l'Asturiana ed en la Galisiana, V devenas /b/:
- VALORE > valor (Hisp. valor [b-]; Kat. valor [b-/v-]; Occ. valor [b-/v-]; Ast. valor [b-]; Gal. valor [b])
Morfosintaxo
Determinanti
Posesivi
La posesivi facas la determinanta funcio kande li esas pos la difinita artiklo. La determinita nomo povas esar meze dil kombino:
- O mío campo; a mía casa; a casa mía; etc.
En ula okazioni, ol ne facas manko l'artiklo:
- Casa nuestra ye cerqueta d'aquí.
Kun ulu substantivi referinta a proxima parenci, on uzas anke la kurta formo dil posesivo, qua ne iras akompanita di artiklo:
- Mi pai; tu mai.
Pronomi
Adverbiala pronomi
L'Aragoniana, kam multa latinida lingui, konservas la latina formi ENDE ed IBI en l'adverbiala pronomi: en/ne e bi/i/ie.
Diakrona gramatika evoluado
Inverse ke en la Hispaniana, la Latina -B- restas en la imperfekta di indikativo en la duesma e triesma konjugado: teniba (angl. "he had", hisp. tenía, Kat. tenia, Okc. teniá/tienèva, Gal. tiña, Port. tinha)
Ortografio
L'Aragonana linguo hava tri ortografii:
- Ortografio di l'Akademio di l'Aragonana Linguo.
- Ortografio dil Socio di Aragona Linguistiko
- Grafika normi di Hueska ye 1987
Komparo inter la tri ortografii di l'Aragonana | |||
---|---|---|---|
Fonemi | Ortografio di l'Akademio di l'Aragonana Linguo | Grafika normi di Hueska ye 1987 | Ortografio dil SAL |
/a/ | a | a | a |
/b/ | b, v segun la latina etimologio. Ex: bien, servicio, val, activo, cantaba, debant |
b Ex: bien, serbizio, bal, autibo, cantaba, debán |
b, v segun la latinida etimologio, kiel en kataluna kaj okcitana. Ex: bien, servício, val, activo, cantava, devant |
/k/ |
|
|
|
/kw/ | Se ol esas etimologiala 'q', kam en la Kataluniana ed ulquanta en l'Ocitaniana:
|
cu kam en la Hispaniana Ex: cuan, cuestión |
Se ol esas etimologiala 'q', kam en la Kataluniana ed ulquanta en l'Ocitaniana:
|
/tʃ/ | ch Ex: chaminera, minchar, chusticia, cheografía |
ch Ex: chaminera, minchar, chustizia, cheografía |
|
/d/ | d | d | d |
/e/ | e | e | e |
/f/ | f | f | f |
/g/ |
|
|
|
/gw/ |
|
|
|
h etimologia, muta pos la Latina | Skribita segun l'etimologio. Ex: historia, hibierno |
Ne skribita. Ex: istoria,ibierno |
Skribita kam mez-epoka Aragonana e Kataluniana. Ex: história,hivierno |
/i/ | i | i | i |
/l/ | l | l | l |
/ʎ/ | ll | ll | ll |
/m/ | m | m | m |
/n/ | n | n | n |
/ɲ/ | ny kam en la mez-epoka Aragoniana e Kataluniana Ex: anyada |
ñ kam en la Hispaniana Ex: añada |
ny kam en la mez-epoka Aragoniana e Kataluniana Ex: anyada |
/o/ | o | o | o |
/p/ | p | p | p |
/r/ | r | r | r |
/rr/ |
|
|
|
/s/ | s (anke inter du vokali, nultempe ss*) | s (anke inter du vokali, nultempe ss*) | s (anke inter du vokali, nultempe ss*) |
/t/ | t | t | t |
-t fine etimologiala, muta en l'Aragonana nuntempa | Skribita kam en la mez-epoka Aragoniana, en la Kataluniana ed en l'Ocitaniana. Ex: sociedat, debant, chent |
Ne skribita. Ex: soziedá, debán, chen |
Skribita kam en la mez-epoka Aragoniana, en la Kataluniana ed en l'Ocitaniana. Ex: sociedat, devant, gent |
/u, w/ | u | u | u |
/jʃ/ (orientala dialekti) /ʃ/} (ocidentala dialekti) |
ix kam grafiala apogo por omna dialekti Ex: baixo |
x Ex: baxo |
|
/j/ |
|
|
|
/θ/ |
|
z Ex: zona, Probenza, fez, zentro, serbizio, realizar, berdaz. |
|
*Cultismo | Ol ne notesas l'asimilado tendenci. Ex: dialecto, extension e lexico. |
Ol notesas tendenci ad asimilado. Ex: dialeuto, estensión ma lecsico. |
Ol ne notesas omna asimilado tendenci. Ex: dialecto, extension e lexico. |
Notado dil tonika acento (en nigro en la exempli) | Hispana modelo, sole en akuta, ol permesas ne acentuado. Ex:
|
Hispana modelo. Ex:
|
Portugalana, Kataluniana ed Ocitaniana modelo. Ex:
|