Kataluniana linguo

Kataluniana
Català
Parolata en:	Andora, Hispania, Francia, Italia
Regiono:	Europa Ocidentala
Quanto di parolanti:	8 milioni (1ma linguo), 3 milioni (2ma linguo)
Rango:
Klasifikuro:	Indo-Europana  Romana lingui   Westala grupo    Ocitano-Latinida linguaro     Kataluniana
Oficala stando
Oficala linguo en:	Andora, Katalunia, Valencia, Baleari
Regulata da:	Institut d'Estudis Catalans
Kodexi
ISO 639-1:	ct
ISO 639-2:	cat
ISO 639-3:	{{{Iso3}}}
Loki ube parolesas la Kataluniana.
Videz anke: Indo-Europana linguaro – Linguaro

Kataluniana (català [kə.tə'la]) esas latinida linguo, la nacionala linguo di Andora. Ol anke parolesas en Hispania (en l'Autonoma Komunesi di Katalunia, Baleari e Valencia), en Francia (en l'Orientala Pirinei) ed en l'Italiana urbo di Alghero.

Historio

Kam en omna latinida linguo, la chanjo ek la Vulgara Latina al Kataluniana esis graduala e ne esas posibla determinar kande komencas lua historio. Segun Coromines, la maxim radikala chanji produktesis einter la 7ma e 8ma yarcenti, mas esas dificila savar lo kun precisiono nam la texti skribis nun en artificala Latina, stranjera a la linguo di uzado. Ja en la 9ma yarcento e precipue en la 10ma e 11ma yarcenti, aperas paroli ed mem entra frazi interpozita en ulo ke ja povas nomesar Kataluniana, e breva dokumenti kam la feudala juro di 1028 o la Greuges de Caboet di 1080-1090, totale en la Kataluniana.

Dialekti

Kam l'altra latinida lingui dil Peninsulo, la Kataluniana notesas pro lua uniformeso e la dialektala varianti ne esas tro diverganta nek kompromisas reciproka kompreno. La dialektala divido uzata aktuale esas ta propozita da Manuel Milá y Fontanals en 1861: l'orientala dialektala bloko (qua unkluzas la centrala, insulala e Franciana dialekti) e l'ocidentala dialektala bloko (qua inkluzas la Valenciana e la nord-ocidentala). Ma mem inter ta granda grupi la diferenci esas mikra, e la diferenci aperas en fonetiko qua ne reflektas en la skribajo ed en mikra morfologiala e lexikala diferenci.

Traiti

La Kataluniana havas kelka linguistikala karakteristiki qui facas ol diferanta dil proxima Latinida lingui e qui facis propra kun lokala evoluado dil Vulgara Latina til to quo hodie no konocas kom Kataluniano. La sequanta traiti qua on mostras esas uli dil mutacioni dil Latino qui produktis dum konsolidado dil Kataluniana, quankam on mostras anke kelka generala traiti.

Alfabeto

L'alfabeto uzata esas la Katalunian alfabeto (varianto dil Latina). Malgre to, ol existas ula libri e texti en la Kataluniana uzinta Hebrea o Arabiana karakteri.

Skripturo-sistemo

Skripturo-sistemo anke prizentas certa partikulara traiti. La Kataluniana prizentas unika karakteristiko, skripturo di ela geminada ‹l·l›. Altra specala traito esas la ‹ny› [ɲ], qua nun troveas en la Hungariana ed anke en kelk Afrikana lingui. Ol anke mustar parolar pri grafio ‹-ig›, prononcita [t͡ʃ] pos vokalo ed [it͡ʃ] pos konsonanto, riprezentata en poka paroli (kom faig, maig, mig ([mit͡ʃ]), desig ([deˈzit͡ʃ]) puig, raig, Reig, roig, vaig, veig) o riprezentado kun ‹t› + "konsonanto" dupla konsonanti en: ‹tm›, ‹tn›, ‹tl› e ‹tll› e afrikado en: ‹ts›, ‹tz›, ‹tx›, ‹tg› e ‹tj› (setmana, cotna, Betlem, bitllet, potser, dotze, jutge, platja).

Morfologio

• Parto dil Kataluniana (Baleari, kosto di Girona) konservis l'artiklo konocata kom "salizata" (salat) (< Latine IPSE), probable avane al formo derivita di ILLE. Ca formo di artiklo nun konservis en la Sardiniana ed esas en danjero, se ne ja disaparis, en ul arei di Provenco ed e Sicilia.
• La maxim uzat artikli (e normativa) esas el, la, els, les (quankam ula ocidentala parolanti e anke ti di l'Alguerana uzas la maskulina formi lo, los).
• Kontree l'Ibero-Latinida varianti, la Kataluniana praktikas kelka fonetikala elizioni. Ula skribesas kom el + home > l'home ed altri ne skribesas quinze anys [ˈkinz ˈaɲs].
• La generika posesivi formesas kun l'artiklo (ex: el meu gos) kon en l'Italiana (il mio cane), en la Portugalana (o meu cão), en ula varianti di l'Ocitaniana ed en la Nizardana (la mieu frèma).
• Femenina pluralo formesas kon "-es" (casa > cases).
• Kompleta absenteso di partitivo kom en l'altra Ibero-Latinina lingui ed opozante l'altra Latinida lingui (ex: vull pa, Hispaniane quiero pan ma Franciane je veux du pain.

Lexiko

Bazala lexiko en la Kataluniana aperas demonstrar plu proximeso kun la Galo-Latinida lingui kam kun l'Ibero-Latinida. Ta semblansi esas plu klara kun l'Ocitaniana (en l'exempli, on uzas la Lengadociana).

Lexiko

• FENESTRA > finestra (Oc. fenèstra/finèstra, Fr. fenêtre, It. finestra) e VENTU- > ventana (Hisp.), JANUELLA > janela (Port.)
• MANDUCARE > menjar (Oc. manjar, Fr. manger, It. mangiare) e COMEDERE > comer (Hisp. i Port.)
• MATUTINU- > matí (Oc. matin, Fr. matin/matinée, It. mattino/mattina) e HORA MANEANA > mañana (Hisp.), amanhã (Port.)
• PARABOLARE > parlar (Oc. parlar, Fr. parler, It. parlare) e FABULARE > hablar (Hisp.), falar (Port.)
• TABULA > taula (Oc. taula, Fr. table, It. tavola) e MENSA > mesa (Hisp. e o.).

Literaturo

Precipua artiklo: Kataluniana literaturo

La koncepto di Kataluniana literaturo povas komprenesar di du formi:

1. Kataluniana literaturo esas ta skripta da Kataluaniana verkisti, prencipue en la Kataluaniana, ek la 16ma anke en la Hispanaina.
2. Katalunina literaturo esas ta skripta en la Kataluniana sen vidar l'origino di l'autoro, kam okazas kun Araba od Angla literaturo.

Hike on developas la duesma kritorio, nam on kredas ke esas plu certa. Do, Kataluniana literaturo dividesas en tri periodi:

1. Mez-epoka splendideso.
2. Dekado
3. Nun-tempala literaturo (kande la Kataluniana e la Hispaniana kunexistas kam lingui di kulturo, prencipue en Katalunia, Valencia e Baleari, e la Kataluniana e la Franca kunexistas en Nord-Katalunia).