Weimar-Republiko

{{{Nomo}}}
Deutsches Reich
1919 til 1933
[[{{{Preexisto}}}]] {{{Nomo}}} [[{{{Posexisto}}}]]
[[Arkivo:{{{Flagooblazono}}}|140px]]
{{{Informo}}}
Nacionala devizo:
{{{Devizo}}}
Nacionala himno:
Das Lied der Deutschen
[[File:{{{Audio_ligilo}}}]]
{{{Imajo_informo}}}
Urbi
Chefurbo:	Berlin
· {{{TituloChefurbo2}}}:	{{{Chefurbo2}}}
Linguo
Oficala linguo:	[[{{{Oficala_linguo}}}]]
Lingui
Oficala lingui:	Germaniana
Regionala linguo:	{{{Regionala_linguo}}}
Regionala lingui:	{{{Regionala_lingui}}}
Guvernerio
Tipi:	republiko
· Prezidanto:	Friedrich Ebert Paul von Hindemburg
· Kancelero:	Philipp Scheidemann Wilhelm Cuno
Guberniestro:	{{{Guberniestro}}}
Legifantaro:	[[{{{Legifantaro}}}]]
Historio
· {{{Historio}}}:	{{{Historio_dato}}}
· {{{Historio2}}}:	{{{Historio2_dato}}}
· {{{Historio3}}}:	{{{Historio3_dato}}}
· {{{Historio4}}}:	{{{Historio4_dato}}}
· {{{Historio5}}}:	{{{Historio5_dato}}}
Surfaco
· Entote:	468 787 km² (1925)
Habitanti
· Entote:	{{{Habitanti1}}} (1925)
Denseso di habitantaro:	{{{Denseso di habitantaro2}}} hab./km²
Valuto:	marko
· Abreviuro:	{{{Abreviuro}}}
· Simbolo:	{{{Simbolo}}}
Religio:	{{{Religio}}}
Religii:	kristanismo
Nune parto di:	{{{Nunepartodi}}}
Kauzo di la fino:	kreado di Nacional-socialista Germania

Weimar Republiko esas la nomo kreita da historiisti por nomizar federala republiko establisita en Germania ye 1919 por remplasar Germanian imperio. Un nacional asemblajo esis kunvokita en l'urbo di Weimar por skribar nova konstituco di Germania. To esas l'origino di la frazo "Weimar Republiko".

Dum lua 14 yari, la republiko afrontis multa problemi, kom grava inflacio, politikal agitesi de dextra e de sinistra partisi, e l'enemikesi de vinkinti di unesma mondo-milito, qua demandis indemni e teritoriala kompensi de Germania. Malgre to, ol reformis monetaro, uniformigis imposti e lua sistemo di treni, e lua arto, cinemo e muziko kontinuis evolucionar.

Malgre divenar republiko ye 1919 la lando kontinuis esar nomizita Deutsches Reich en Germana. La vorto Reich ne signifikas exakte imperio, ma aproxime "guverno".

Germaniana Revoluciono (1918 til 1919)

Precipua artiklo: Germaniana Revoluciono (1918 til 1919)

Versailles kontrato

Precipua artiklo: Versailles-kontrato (1919)

Kom rezulto di Versailles-kontrato, Germania perdis Alzacia-Lotringia por Francia, Memel por Lituania, parto de lua esto por Polonia e di lia sud-esto por Chekoslovakia, ed altra teritorii por Dania en nordo, e por Belgia en westo. La regiono di Saarlando divenis administrita da Ligo di la nacioni.

Politikala ed ekonomiala krizo (1919 til 1923)

Kripla ex-soldato recevas almonajo en Berlin, 1923.

La republiko rapide recevis ataki de la dextra e de la sinistra. Radikali de sinistra akuzis socialdemokrati di trahizar l'idei di laborala klasi por preventar komunista revoluciono. Multa grupi de dextra akuzis la guverno di esar febla, e preferis forta rejimo, kom la monarkio di 1871. Altra grupi de dextra akuzis judi e socialisti di konspirar por kauzar la falio di Germania dum unesma mondo-milito.

Dum kin yari, okuris epizodi di violento en la precipua Germana urbi. Unesma defio okuris kande un grupo di komunisti ed anarkisti proklamis la Sovieta Republiko di Bavaria, qua lastis de 6 di aprilo til 3 di mayo 1919. La sedicio esis violente sufokita da Freikorps, grupi di ex-soldati qua formis un "armeo" ke esis kontrolita da Germana guverno. La sequanta yaro, Freikorps atemptis renversar Weimar Republiko da un stato-stroko qua divenis konocita kom Kapp-Lüttwitz Putsch.

Bankobilieto kun valoro di 50 milioni di marki, lansita en 1923. Poka dii pos, olua reala valoro esis preske nula.

La sequanta yari pos la milito Germania sufris hiperinflaciono, ma la guverno simple estampis plusa bankobilieti. En 1919 un pano kustis 1 marko, e kom rezulto de la hiperinflaciono, en 1923 ol kustis 100 miliardi di marki.

Cirkum 1923 Germania klamis ke ne povis kontinuar pagar milital indemni. Kom konsequo, Franciana e Belgiana trupi okupis la regiono di Ruhr, lore la precipua industriala regiono di Germania. L'habitantaro di la regiono organizis striki, qua lastis 8 monati e afektis l'ekonomio di la regiono. Malgre la striki kauzis ekonomiala domajo, un industrialisto, Hugo Stinnes, havis multa profiti pos komprar bankrotinta entraprezi. Il demandis recevar pagi por lia produkti en dolari, ne en marki, e kom rezulto en 1923 lia "industrial imperio" valoris plu ke tota German ekonomio. Lia imperio faliis kande Germana guverno kontrolis l'inflaciono en novembro 1923.

Politikala preso kontinuis dum tota ta periodo. De 8 til 9 di novembro 1923 nacional-socialisti komandita da Adolf Hitler atemptis komencar sedicio en München, Bavaria. L'autoritati di Bavaria baris la 3,000 revoltinti. Hitler esis enkarcerigita, e dum lia enkarcerigo elaboris la libro "Mea Lukto" (Germane: Mein Kampf). Il esis liberigita de karcero ye 20 di decembro 1924.

Ora epoko (1924 til 1929)

Balo en la hotelo Esplanade, en Berlin.

Pos la kontrolo di l'inflaciono en fino di 1923 til 1929 esis epoko relate stabila, konocita en Germana kom Goldene Zwanziger ("l'ora 1920a yari"). L'ekonomio kreskis e sociala nestabileso diminutis. La nova pekunio, Rentenmark helpis restaurar l'internaciona konfido en Germana ekonomio.

En 1924 esis kreita la Programo Dawes, un konvenciono inter Usana banki e Germana guverno. Usana banki prestus pekunio a Germana banki ke kontrolis aktivi uzebla kom hipoteki, por grantar la pago di indemni. Tale, Germana fervoyi, la Nacionala Banko e multa industrii uzesis kom hipoteki por stabiligar la pekunio e grantar la prestaji. Poka tempo pos, Francia e Germania konkordis ke lua frontieri ne esus modifikita da forco, ed en 1925 Franca trupi abandonis Ruhr.

Gustav Stresemann en la Ligo di la nacioni, 1926.

En 1926 Germania divenis membro di la Ligo di la nacioni kom permananta membro, e recevis povo por vetar lua normi. Gustav Stresemann, qua esis chefministro (Reichskanzler) dum 100 dii en 1923 esis la ministro por exteral aferi di Germania de 1923 til 1929, ed esis responsebla por grantar l'eniro di lando en la Ligo. En 1926 il recevis la Nobel-premio pri paco, ma mortis 3 yari pose, da vaskulala cerebrala stroko.

Dum 1920a yari okuris remarkinda kulturala renesanco en Germania. Dum la maxim mala dii di hiperinflaciono, drinkeyi vivis plena di laboristi qua spensis lia pekunio dum tota nokto, por evitar la perdajo di lua valoro la sequanta dio. L'intelektuali responsis kun kondemno di l'ecesaji de kapitalismo, e demandis revolucionala chanji en la kulturo. Cinemo, literaturo, teatro e muziko en ta epoko sufris influi de Sovietia ed eniris en kreanta fazo. Kabareti e jazo divenis populala. Josephine Baker kauzis granda euforio en Germana publiko.

Germana pikto recevis influi de impresionismo, expresionismo e kubismo. Piktisto George Grosz recevis amendi por kritikar militisti e la religio. En l'arkitekturo, l'influi de Walter Gropius e de Bauhaus Skolo atingis tota mondo. Malgre to, konservemi konsideris ta modernesi un trahizo di Germana tradicionala valori.

La moderneso e l'extera prestajo kreis un aparo di permananta prospereso e di stabileso, ma ta aparo krulis kun l'ekonomiala krizo di 1929, qua koincidis di komencar poka dii pos la morto di Stresseman. L'"Ora epoko" di Germania finis.

Dekado (1930 til 1933)

L'armeo distributas alimenti por la povri, en Berlin, 1931.

Kande Usana banki rapide ekprenis pekunio de Germania pos oktobro 1929 la krizo komencis e la chomeso kreskis rapide. Politikala nestabileso anke rikomencis. Tota kanceleri ke guvernis de 30 di marto 1930 til 23 di marto 1933 (Heinrich Brüning, Franz von Papen, Kurt von Schleicher ed Adolf Hitler) uzis dekreti vicee konsultar la parlamento. Pos 1925 Paul von Hindenburg esis la prezidanto di Germania, e lastis en povo til lia morto en 2 di agosto 1934.

En septembro 1930 nacional-socialisti recevis 18.3% de totala voti por la Reichstag (parlamento) e kreis nefacilesi por la sequanta guverni. Ja ne esis posebla por republikani formacar majoritato por guvernar kun altra partisi sen l'extrema dextra. Malgre to, anke ne esas posebla por nacional-socialisti formacar un guverno, e rikomencis la violento kontre rivala politikala grupi.

De 1930 til 1932 l'ekonomiala krizo divenis plu mala. Sequante la konservema ekonomiala teorio, poka guvernala spenso stimulus l'ekonomio, do Brüning tranchis spensi, inkluze en sociala sektoro. Ta rezultis min-mult avantaji por chomanti e kresko di kontributi de laboristi.

Komence, kapitalisti suportis Brüning, ma kun la kresko di laborala revolti, li komencis suportar l'opozanti, Alfred Hugenberg e Hitler. En 1932 okuris elekto por prezidanto di Germania. Hindenburg vinkis Hitler kun la suporto di Brüning. Malgre to, Brüning perdis la suporto di Hindenburg e renoncis ye 30 di mayo 1932.

Franz von Papen (sinistre) e Kurt von Schleicher (dextre). La du havis granda influi dum lasta yari di Hindenburg kom prezidanto, ma lia rivaleso favoris l'acenso di Hitler.

Hindenburg indikis Franz von Papen com kancelero por substitucar Brüning. Papen permisis nacional-socialisti riorganizar la paramilitaral organizuro SA. L'opozantaro kreskis e Von Papen decidis kunvokar elekti ye 31 di julio 1932, en qui l'extrema dextra recevis 37.2% di totala voti e la socialdemokrati divenis minoritato. Hitler decidis ne partoprenar en la guverno di Papen, postulis la kanceleso por il propra, ma Hindenburg ne aceptis. Kom rezulto, la guverno esis dissolvita e nova elekti okuris. Ye 6 di novembro 1932 nacional-socialisti recevis 33.2% di totala voti, min 2 milioni di voti ke en julio. Hindenburg kunvokis Kurt von Schleicher por okupar la kancelereyo.

Papen komencis laborar sekrete por la falio di Von Schleicher, ed ye 4 di januaro 1933 renkontris Hitler e propozis suportar un guverno ube Hitler esis kancelero, ma la ministri esis indikita da Papen. En ta renkontro, Hitler anke grantis solvo por ekonomiala problemi di lia partiso, kun la helpo di industriisti. Ye 23 di januaro 1933 Schleicher dicis a Hindenburg ke il ne sucesis en formacar nova guverno. Ye 28 di januaro il renoncis. Hindenburg pensis nove en Von Papen, ma Schleicher dicis ad il ke Von Papen ne esus aceptebla da la Reichstag (parlamento). Do, Hindenburg kunvokis Adolf Hitler por esar kancelero.

Paul von Hindenburg kun Adolf Hitler kom kancelero.

Pos un monato, dum la nokto di 27 di februaro 1933 okuris incendio en l'edifico di Reichstag. Un nederlandana komunisto, Marinus van der Lubbe, esis kaptita proxim l'edifico ed akuzita da la fairo. Nazisti konvinkis publik opiniono ke le komunisti esis responsebla por l'incendio, e Hitler beneficis de to e postulis l'aprobo di Hindenburg pri un dekreto ke restriktis la libereso di jurnalaro, la yuro a la sekreto di letri, la libereso di expresuro e la respekto a la privata proprieto. Gradoze la Nazisti komencis kontrolar altra politikala forci ed eliminar lua opozanti. La demokratiala rejimo instalita en 1919 finis.