Aragonana linguo: Diferi inter la revizi
Nula rezumo di redakto |
Nula rezumo di redakto |
||
Lineo 3: | Lineo 3: | ||
|Nomo_en_Ido = Aragonana linguo |
|Nomo_en_Ido = Aragonana linguo |
||
|Nomo_linguo = Aragonés |
|Nomo_linguo = Aragonés |
||
|Parolata_en= Aragono |
|Parolata_en= [[Aragono]] ([[Hispania]]) |
||
|Regioni_di_mondo = [[Europa Ocidentala]] |
|Regioni_di_mondo = [[Europa Ocidentala]] |
||
|Tota_parolanti = {{formatnum:10000}} |
|Tota_parolanti = {{formatnum:10000}} |
||
|Rango = |
|Rango = |
||
|Klasifiko_en_familio = [[Indo-Europana linguaro|Indo-Europana]]<br /> [[Romana lingui]]<br /> Westala grupo<br /> Gala-Ibera-Romana lingui<br /> ''' |
|Klasifiko_en_familio = [[Indo-Europana linguaro|Indo-Europana]]<br /> [[Romana lingui]]<br /> Westala grupo<br /> Gala-Ibera-Romana lingui<br /> '''Aragonana''' |
||
|Ube_esas_oficala = [[Aragono]] |
|Ube_esas_oficala = [[Aragono]] |
||
|Akademio = Academia d'a Luenga Aragonesa |
|Akademio = Academia d'a Luenga Aragonesa |
||
|mapo = [[Imajo:Predominis lingüístics de l'Aragó segons la Llei de llengües.png|300px]] |
|mapo = [[Imajo:Predominis lingüístics de l'Aragó segons la Llei de llengües.png|300px]] |
||
|mapo_paroli = Loki ube l' |
|mapo_paroli = Loki ube l'Aragonana parolesas. |
||
|Iso1 = an |
|Iso1 = an |
||
|Iso2 = arg |
|Iso2 = arg |
||
|Videz_anke = |
|Videz_anke = |
||
}} |
}} |
||
'''Aragonana linguo''' esas |
'''Aragonana linguo''' esas Latinida linguo parolada en nord [[Aragono]]. |
||
Dum [[Reconquista]], la linguo expandis al sudo. L'uniono di [[Rejio di Aragono]] kun [[Komtio di Barcelono]] en to ke esus [[Krono di Aragono]], havas granda influenco inter aragona ed [[ |
Dum [[Reconquista]], la linguo expandis al sudo. L'uniono di [[Rejio di Aragono]] kun [[Komtio di Barcelono]] en to ke esus [[Krono di Aragono]], havas granda influenco inter aragona ed [[Hispaniana linguo|Hispaniana]]. |
||
[[Juan Fernández de Heredia]], qua skribis multa libri en ta linguo ed anke tradukis de grekiana a l'aragoniana importas maxim. |
|||
== Historio == |
== Historio == |
||
Aragonana linguo naskigis cirkume 8ma |
Aragonana linguo naskigis cirkume 8ma yarcento kom unu di multa Latinida dialekti developita en centrala e nordala Pirinei, ed esto di valo di Ebro en [[La Rioja]], sudo ed esto di Navarra e Alta Aragon. |
||
[[Reconquista|Rikonquesto]] di zono da |
[[Reconquista|Rikonquesto]] di zono da Aragonani e Navarrani facis ke la linguo extensis (por co helpis ke ol existis altra linguo, parolita da kristani en islamana zono tre semblanta a l'aragona e kun poka chanji, ol ne esis desfacila di "aragonigar". Quankam, l'extensiono di l'Aragonana facis ke ol komencis influeso di altra latinida linguo kam oksitana, hispaniana e kataluniana. L'Aragonana parolita en La Rioja e Soria komencis desaparar por ta epoko. |
||
[[Arkivo:Evolución Aragonés - Aragón.svg|300px|right|thumb|Evoluo di l'Aragonana linguo.]] |
[[Arkivo:Evolución Aragonés - Aragón.svg|300px|right|thumb|Evoluo di l'Aragonana linguo.]] |
||
Lineo 40: | Lineo 38: | ||
* Suda |
* Suda |
||
Por kelka linguisti, ta grupi esas komplexa dialektala formita di kelka paroladi. Por altri, ta quar grupi esas la dialekti di l' |
Por kelka linguisti, ta grupi esas komplexa dialektala formita di kelka paroladi. Por altri, ta quar grupi esas la dialekti di l'Aragonana e la Chesiana e la Chistabinana esus komarkala paroladi. |
||
== Gramatiko == |
== Gramatiko == |
||
Lineo 230: | Lineo 228: | ||
==== Diakronika evoluado di fonologio ==== |
==== Diakronika evoluado di fonologio ==== |
||
Ulu historia |
Ulu historia traiti di l'Aragonana en lua evoluado ek la Latina: |
||
* O, E apertita en pralatinida devenas en la diftongi [we],[je]: |
* O, E apertita en pralatinida devenas en la diftongi [we],[je]: |
||
** PONTE > p'''ue'''nt (Hisp. ''puente''; Ast. ''ponte''; Kat. ''pont''; Oc. ''pont/pònt'') |
** PONTE > p'''ue'''nt (Hisp. ''puente''; Ast. ''ponte''; Kat. ''pont''; Oc. ''pont/pònt'') |
||
Lineo 236: | Lineo 234: | ||
* Latinida grupi -X-, -PS-, SCj- devenas senvoca palatala frikativo ''ix'' [S]: |
* Latinida grupi -X-, -PS-, SCj- devenas senvoca palatala frikativo ''ix'' [S]: |
||
** COXU > coixo (Hisp. ''cojo''; Ast. ''coxu''; Kat. ''coix''; COXA > Okc. ''cuèissa/cueisha'') |
** COXU > coixo (Hisp. ''cojo''; Ast. ''coxu''; Kat. ''coix''; COXA > Okc. ''cuèissa/cueisha'') |
||
* Kam en la [[Hispaniana]], en la [[Kataluniana]] (parte), en l'[[Ocitaniana]] (parciale), en l'[[Asturiana]] ed en la [[Galisiana]], V devenas /b/: |
* Kam en la [[Hispaniana linguo|Hispaniana]], en la [[Kataluniana linguo|Kataluniana]] (parte), en l'[[Ocitaniana linguo|Ocitaniana]] (parciale), en l'[[Asturiana linguo|Asturiana]] ed en la [[Galisiana linguo|Galisiana]], V devenas /b/: |
||
** VALORE > ''valor'' (Hisp. ''valor'' [b-]; Kat. ''valor'' [b-/v-]; |
** VALORE > ''valor'' (Hisp. ''valor'' [b-]; Kat. ''valor'' [b-/v-]; Oc. ''valor'' [b-/v-]; Ast. ''valor'' [b-]; Gal. ''valor'' [b]) |
||
=== Morfosintaxo === |
=== Morfosintaxo === |
||
Lineo 254: | Lineo 252: | ||
==== Pronomi ==== |
==== Pronomi ==== |
||
===== Adverbiala pronomi ===== |
===== Adverbiala pronomi ===== |
||
L' |
L'Aragonana, kam multa Latinida lingui, konservas la latina formi ENDE ed IBI en l'adverbiala pronomi: ''en/ne'' e ''bi/i/ie''. |
||
===== Diakrona gramatika evoluado ===== |
===== Diakrona gramatika evoluado ===== |
||
Lineo 284: | Lineo 282: | ||
|style="background: #f9f9f9; "|'''b, v''' segun la latina etimologio.<br />Ex: ''bien, servicio, val, activo, cantaba, debant'' |
|style="background: #f9f9f9; "|'''b, v''' segun la latina etimologio.<br />Ex: ''bien, servicio, val, activo, cantaba, debant'' |
||
|style="background: #f9f9f9; "|'''b'''<br />Ex: ''bien, serbizio, bal, autibo, cantaba, debán'' |
|style="background: #f9f9f9; "|'''b'''<br />Ex: ''bien, serbizio, bal, autibo, cantaba, debán'' |
||
|style="background: #f9f9f9; "|'''b, v''' segun la latinida etimologio, |
|style="background: #f9f9f9; "|'''b, v''' segun la latinida etimologio, kam en la Kataluniana e Ocitaniana.<br />Ex: ''bien, servício, val, activo, cantava, devant'' |
||
|- |
|- |
||
|style="background: #f9f9f9; "|/k/ |
|style="background: #f9f9f9; "|/k/ |
||
Lineo 381: | Lineo 379: | ||
|- |
|- |
||
|style="background: #f9f9f9; "|/ɲ/ |
|style="background: #f9f9f9; "|/ɲ/ |
||
|style="background: #f9f9f9; "|'''ny''' kam en la mez-epoka |
|style="background: #f9f9f9; "|'''ny''' kam en la mez-epoka Aragonana e Kataluniana<br />Ex: ''anyada'' |
||
|style="background: #f9f9f9; "|'''ñ''' kam en la Hispaniana<br />Ex: ''añada'' |
|style="background: #f9f9f9; "|'''ñ''' kam en la Hispaniana<br />Ex: ''añada'' |
||
|style="background: #f9f9f9; "|'''ny''' kam en la mez-epoka |
|style="background: #f9f9f9; "|'''ny''' kam en la mez-epoka Aragonana e Kataluniana<br />Ex: ''anyada'' |
||
|- |
|- |
||
|style="background: #f9f9f9; "|/o/ |
|style="background: #f9f9f9; "|/o/ |
||
Lineo 422: | Lineo 420: | ||
|- |
|- |
||
|style="background: #f9f9f9; "|''-t'' fine etimologiala, muta en l'Aragonana nuntempa |
|style="background: #f9f9f9; "|''-t'' fine etimologiala, muta en l'Aragonana nuntempa |
||
|style="background: #f9f9f9; "|Skribita kam en la mez-epoka |
|style="background: #f9f9f9; "|Skribita kam en la mez-epoka Aragonana, en la Kataluniana ed en l'Ocitaniana.<br />Ex: ''sociedat, debant, chent'' |
||
|style="background: #f9f9f9; "|Ne skribita.<br />Ex: ''soziedá, debán, chen'' |
|style="background: #f9f9f9; "|Ne skribita.<br />Ex: ''soziedá, debán, chen'' |
||
|style="background: #f9f9f9; "|Skribita kam en la mez-epoka |
|style="background: #f9f9f9; "|Skribita kam en la mez-epoka Aragonana, en la Kataluniana ed en l'Ocitaniana.<br />Ex: ''sociedat, devant, gent'' |
||
|- |
|- |
||
|style="background: #f9f9f9; "|/u, w/ |
|style="background: #f9f9f9; "|/u, w/ |
||
Lineo 435: | Lineo 433: | ||
|style="background: #f9f9f9; "|'''x'''<br />Ex: ''baxo'' |
|style="background: #f9f9f9; "|'''x'''<br />Ex: ''baxo'' |
||
|style="background: #f9f9f9; "| |
|style="background: #f9f9f9; "| |
||
* '''ix''' ( |
* '''ix''' (orientala dialekti). |
||
* '''x''' ( |
* '''x''' (orientala dialekti). <br />Ex: ''baixo'' (orientala) = ''baxo'' (ocidentala) |
||
|- |
|- |
||
|style="background: #f9f9f9; "|/j/ |
|style="background: #f9f9f9; "|/j/ |
||
Lineo 486: | Lineo 484: | ||
|} |
|} |
||
</center> |
</center> |
||
== Bibliografio == |
|||
* [[Jean Joseph Saroïhandy]], [http://ifc.dpz.es/recursos/publicaciones/25/19/13Saroihandy.pdf "Dialectos aragoneses"], ''Archivo de Filología Aragonesa'', LXI-LXII (2005-2006), Zaragoza, Institución "Fernando el Católico"-[[Consejo Superior de Investigaciones Científicas|CSIC]], págs. 363-375. (Con prólogo de [[Joaquín Costa]]). ISSN 0210-5624 (Versión electrónica en formato PDF). Es reedición del artículo publicado originalmente en el ''Annuaire'' de 1901 de la Escuela Práctica de Estudios Superiores (Sección de Ciencias Históricas y Filológicas), París, Imprenta Nacional, 1900, 106. |
|||
*{{es}} [[Manuel Alvar]], ''Dialectología hispánica'', [[Université nationale d'enseignement à distance|UNED]], Madrid, 1977 |
|||
* Günter Holtus, [[Michael Metzeltin]], Christian Schmitt (edd.): [[Lexikon der Romanistischen Linguistik|''Lexikon der Romanistischen Linguistik (LRL)'']], Tübingen, Niemeyer, 1988-2005 (12 Bände); Band VI,1: ''Aragonesisch/Navarresisch, Spanisch, Asturianisch/Leonesisch'', 1992. ISBN 3-484-50236-3 |
|||
{{Indo-Europana linguaro}} |
{{Indo-Europana linguaro}} |
||
Lineo 533: | Lineo 536: | ||
[[kw:Aragonek]] |
[[kw:Aragonek]] |
||
[[la:Lingua Aragonensis]] |
[[la:Lingua Aragonensis]] |
||
[[lad:Lingua aragonesa]] |
|||
[[li:Aragonees]] |
[[li:Aragonees]] |
||
[[lij:Lengua aragoneise]] |
[[lij:Lengua aragoneise]] |
||
Lineo 543: | Lineo 547: | ||
[[nl:Aragonees]] |
[[nl:Aragonees]] |
||
[[no:Aragonesisk]] |
[[no:Aragonesisk]] |
||
[[nov:Aragonum]] |
|||
[[oc:Aragonés]] |
[[oc:Aragonés]] |
||
[[pl:Język aragoński]] |
[[pl:Język aragoński]] |
Versiono ye 19:47, 9 dec. 2012
Aragonana linguo | |||
---|---|---|---|
Aragonés | |||
Parolata en: | Aragono (Hispania) | ||
Regiono: | Europa Ocidentala | ||
Quanto di parolanti: | 10 000 | ||
Klasifikuro: | Indo-Europana Romana lingui Westala grupo Gala-Ibera-Romana lingui Aragonana | ||
Oficala stando | |||
Oficala linguo en: | Aragono | ||
Regulata da: | Academia d'a Luenga Aragonesa | ||
Kodexi | |||
ISO 639-1: | an | ||
ISO 639-2: | arg | ||
| |||
Videz anke: – Linguaro |
Aragonana linguo esas Latinida linguo parolada en nord Aragono.
Dum Reconquista, la linguo expandis al sudo. L'uniono di Rejio di Aragono kun Komtio di Barcelono en to ke esus Krono di Aragono, havas granda influenco inter aragona ed Hispaniana.
Historio
Aragonana linguo naskigis cirkume 8ma yarcento kom unu di multa Latinida dialekti developita en centrala e nordala Pirinei, ed esto di valo di Ebro en La Rioja, sudo ed esto di Navarra e Alta Aragon.
Rikonquesto di zono da Aragonani e Navarrani facis ke la linguo extensis (por co helpis ke ol existis altra linguo, parolita da kristani en islamana zono tre semblanta a l'aragona e kun poka chanji, ol ne esis desfacila di "aragonigar". Quankam, l'extensiono di l'Aragonana facis ke ol komencis influeso di altra latinida linguo kam oksitana, hispaniana e kataluniana. L'Aragonana parolita en La Rioja e Soria komencis desaparar por ta epoko.
Dialekti
Kam preske omna lingui, l'Aragonana anke havas dialekti. On povas dicar ke en omna valo parolesas aparta dialekto.
Ol existas propono (farita da Francho Nagore) por dividar la linguo en quar precipua dialekti:
- Centra
- Ocidenta
- Orienta
- Suda
Por kelka linguisti, ta grupi esas komplexa dialektala formita di kelka paroladi. Por altri, ta quar grupi esas la dialekti di l'Aragonana e la Chesiana e la Chistabinana esus komarkala paroladi.
Gramatiko
Fonologio e grafio
La fonemi esas inter obliqua stangi / /, lalofoni di fonemo esas inter quadrata krampi [ ], l'ortografio esas en kursivo ol adaptesas a l'ortografio di l'Akademio di l'Aragonana Linguo.
Vokali
Fronta | Centre | Dopa | |||
Klozita | |||||
Meza | |||||
Apertita |
Grafika acento (á, é, í, ó, ú) indikas poziciono neregula dil tonika acento.
Konsonanti
bilabiali | labial-dentali | interdentali | dentali | palatali | velari | |||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
senvoca | voca | senvoca | voca | senvoca | voca | senvoca | voca | senvoca | voca | senvoca | voca | |
klusilo | p /p/ |
b /b/ [b~β] |
t /t/ |
d /d/ [d~ð] |
c, qu /k/ |
g, gu /g/ [g~ɣ] | ||||||
frikativi | f /f/ |
z /θ/ |
s /s/ |
x, ix /ʃ/ |
||||||||
afrikati | ch /tʃ/ |
|||||||||||
nazali | m /m/ |
n /n/ [n~ɱ~ŋ] |
ny /ɲ/ |
|||||||||
laterali | l /l/ |
ll /ʎ/ |
||||||||||
vibranti | rr, r- /rr/ |
|||||||||||
verberanti | r /r/ (u /ɾ/) |
|||||||||||
aproximanti | u /w/ |
i, y /j/ |
Diakronika evoluado di fonologio
Ulu historia traiti di l'Aragonana en lua evoluado ek la Latina:
- O, E apertita en pralatinida devenas en la diftongi [we],[je]:
- PONTE > puent (Hisp. puente; Ast. ponte; Kat. pont; Oc. pont/pònt)
- FERRU > fierro (Hisp. hierro; Ast. fierru; Kat. ferro; Oc. fèrre/hèr)
- Latinida grupi -X-, -PS-, SCj- devenas senvoca palatala frikativo ix [S]:
- COXU > coixo (Hisp. cojo; Ast. coxu; Kat. coix; COXA > Okc. cuèissa/cueisha)
- Kam en la Hispaniana, en la Kataluniana (parte), en l'Ocitaniana (parciale), en l'Asturiana ed en la Galisiana, V devenas /b/:
- VALORE > valor (Hisp. valor [b-]; Kat. valor [b-/v-]; Oc. valor [b-/v-]; Ast. valor [b-]; Gal. valor [b])
Morfosintaxo
Determinanti
Posesivi
La posesivi facas la determinanta funcio kande li esas pos la difinita artiklo. La determinita nomo povas esar meze dil kombino:
- O mío campo; a mía casa; a casa mía; etc.
En ula okazioni, ol ne facas manko l'artiklo:
- Casa nuestra ye cerqueta d'aquí.
Kun ulu substantivi referinta a proxima parenci, on uzas anke la kurta formo dil posesivo, qua ne iras akompanita di artiklo:
- Mi pai; tu mai.
Pronomi
Adverbiala pronomi
L'Aragonana, kam multa Latinida lingui, konservas la latina formi ENDE ed IBI en l'adverbiala pronomi: en/ne e bi/i/ie.
Diakrona gramatika evoluado
Inverse ke en la Hispaniana, la Latina -B- restas en la imperfekta di indikativo en la duesma e triesma konjugado: teniba (angl. "he had", hisp. tenía, Kat. tenia, Okc. teniá/tienèva, Gal. tiña, Port. tinha)
Ortografio
L'Aragonana linguo hava tri ortografii:
- Ortografio di l'Akademio di l'Aragonana Linguo.
- Ortografio dil Socio di Aragona Linguistiko
- Grafika normi di Hueska ye 1987
Komparo inter la tri ortografii di l'Aragonana | |||
---|---|---|---|
Fonemi | Ortografio di l'Akademio di l'Aragonana Linguo | Grafika normi di Hueska ye 1987 | Ortografio dil SAL |
/a/ | a | a | a |
/b/ | b, v segun la latina etimologio. Ex: bien, servicio, val, activo, cantaba, debant |
b Ex: bien, serbizio, bal, autibo, cantaba, debán |
b, v segun la latinida etimologio, kam en la Kataluniana e Ocitaniana. Ex: bien, servício, val, activo, cantava, devant |
/k/ |
|
|
|
/kw/ | Se ol esas etimologiala 'q', kam en la Kataluniana ed ulquanta en l'Ocitaniana:
|
cu kam en la Hispaniana Ex: cuan, cuestión |
Se ol esas etimologiala 'q', kam en la Kataluniana ed ulquanta en l'Ocitaniana:
|
/tʃ/ | ch Ex: chaminera, minchar, chusticia, cheografía |
ch Ex: chaminera, minchar, chustizia, cheografía |
|
/d/ | d | d | d |
/e/ | e | e | e |
/f/ | f | f | f |
/g/ |
|
|
|
/gw/ |
|
|
|
h etimologia, muta pos la Latina | Skribita segun l'etimologio. Ex: historia, hibierno |
Ne skribita. Ex: istoria,ibierno |
Skribita kam mez-epoka Aragonana e Kataluniana. Ex: história,hivierno |
/i/ | i | i | i |
/l/ | l | l | l |
/ʎ/ | ll | ll | ll |
/m/ | m | m | m |
/n/ | n | n | n |
/ɲ/ | ny kam en la mez-epoka Aragonana e Kataluniana Ex: anyada |
ñ kam en la Hispaniana Ex: añada |
ny kam en la mez-epoka Aragonana e Kataluniana Ex: anyada |
/o/ | o | o | o |
/p/ | p | p | p |
/r/ | r | r | r |
/rr/ |
|
|
|
/s/ | s (anke inter du vokali, nultempe ss*) | s (anke inter du vokali, nultempe ss*) | s (anke inter du vokali, nultempe ss*) |
/t/ | t | t | t |
-t fine etimologiala, muta en l'Aragonana nuntempa | Skribita kam en la mez-epoka Aragonana, en la Kataluniana ed en l'Ocitaniana. Ex: sociedat, debant, chent |
Ne skribita. Ex: soziedá, debán, chen |
Skribita kam en la mez-epoka Aragonana, en la Kataluniana ed en l'Ocitaniana. Ex: sociedat, devant, gent |
/u, w/ | u | u | u |
/jʃ/ (orientala dialekti) /ʃ/} (ocidentala dialekti) |
ix kam grafiala apogo por omna dialekti Ex: baixo |
x Ex: baxo |
|
/j/ |
|
|
|
/θ/ |
|
z Ex: zona, Probenza, fez, zentro, serbizio, realizar, berdaz. |
|
*Cultismo | Ol ne notesas l'asimilado tendenci. Ex: dialecto, extension e lexico. |
Ol notesas tendenci ad asimilado. Ex: dialeuto, estensión ma lecsico. |
Ol ne notesas omna asimilado tendenci. Ex: dialecto, extension e lexico. |
Notado dil tonika acento (en nigro en la exempli) | Hispana modelo, sole en akuta, ol permesas ne acentuado. Ex:
|
Hispana modelo. Ex:
|
Portugalana, Kataluniana ed Ocitaniana modelo. Ex:
|
Bibliografio
- Jean Joseph Saroïhandy, "Dialectos aragoneses", Archivo de Filología Aragonesa, LXI-LXII (2005-2006), Zaragoza, Institución "Fernando el Católico"-CSIC, págs. 363-375. (Con prólogo de Joaquín Costa). ISSN 0210-5624 (Versión electrónica en formato PDF). Es reedición del artículo publicado originalmente en el Annuaire de 1901 de la Escuela Práctica de Estudios Superiores (Sección de Ciencias Históricas y Filológicas), París, Imprenta Nacional, 1900, 106.
- Hispana Manuel Alvar, Dialectología hispánica, UNED, Madrid, 1977
- Günter Holtus, Michael Metzeltin, Christian Schmitt (edd.): Lexikon der Romanistischen Linguistik (LRL), Tübingen, Niemeyer, 1988-2005 (12 Bände); Band VI,1: Aragonesisch/Navarresisch, Spanisch, Asturianisch/Leonesisch, 1992. ISBN 3-484-50236-3