Celulo

Celulo esas la bazala unajo di vivanta materio, ek quo omna animali e planti konstruktesas.

Vivanta celulo responsas pri omna funcioni necesa por vivo. Bakterio ed amebo es exempli di un-celula organismi.

Preske omna celuli es dividebla aden tri parti: extera membrano o muro, nukleo, e diafana liquido citoplasmo.

Celuli en animali cirkondesas da plasma membrano, vivanta, dina e flexebla. Ol permisas substancar enpasar ed ekpasar, e povas selektar ed exkluzar substanci. La membrano do decidas, quo darfas enirar la celulo. Kontraste, celuli en planti cirkondesas da dika, rigida, senviva muro ek celuloso.

Historio di konceptajo

• 1665: Robert Hooke deskovras mortinta celuli en korko, ta celuli facas pensar lu a celuli di monakeyo, de ube la nomo. Pose il observas celuli en vivanta planti, uzanta la frua mikroskopi. Hooke uzas la vorto celulo ma la senco esas lor diferanta di to nuna.
• 1839: Theodor Schwann deskovras ke planti ed animali esas omni facita en celuli, konkluzanta ke celuli esas la komuna unajo di strukturo e developo, to qua fondis celula teorio. Il donis sua nomo a celuli di Schwann.
• La kredo segun qua formi di vivo povas aparar spontane (spontana generaciono) esas refutita da Louis Pasteur (1822-1895).
• 1858: Rudolf Virchow afirmas ke celuli naskas de rezultajo di celulala divido (« omnis cellula ex cellula »), to qua dependas pri celula termini la questiono di ovo e hanino. Ta esas precize ta parto qua esas atakita da la championi di kreismo* o di sua lasta metamorfoso, inteligenta desegno.

Celulala teorio

1. Celulo esas l'unajo konstitucanta di vivanta organismi. Lo esas anke la funcionala unajo.
2. L'organismo dependas di ageso di izolita o grupita celuli en tisui pro certigar la diversa functioni.
3. L'aktivesi biokemiala di celuli esas koordinita e determinita per certa strukturi prezenta en l'interno di celuli.
4. La multopligo di celuli permizas la manteno di organismi e lua multigo.
5. Ta teorio esas enuncita ye 1838 per Schleiden e Schwann: celulo esas unajo di vivo (omni qua esas vivanta esas celulala). Ta teorio ekvokas anke la prezenteso di organiti* interne di ta sama celuli.
6. Celulo esas l'unajo anatomika, morfologiala e fiziologiala di omna vivanta ento.

Nociono di celulo

Hike on questionas ante omni quale esas la komuna karakteri a celuli, malgre lua diverseso.

Mashino a produktar ordeno

Celulo reprezentas stando alta organizata di la materio: mantenar ta ordeno dum ke esanta submisita a principi di termodinamiko bezonas la disposo di strukturi permisanta uzar l'energio e la materio extera (kreas ordeno a nivelo di celulo ma la globla entropio kreskas); celulo esas do sistemo termodinamikale aperta.

Genitado e ciklo di developado

Celulo esas hike anke la vektoro di geni e permizas genezala brasado meze di populo per celulala proceso qua esas meiozo e fekundigo. Genitado esas karakteriziva di eukarioti, ma existas mekanismi di genezala brasado che prokarioti.

Interdependo celulala: di celulo til organismo

Celulo, en konstanta kambio kun exter dependas tote di to. Dependas anke e precipue di altra celuli, en multa niveli.