Aragonana linguo: Diferi inter la revizi
Nula rezumo di redakto |
kelka korektigi |
||
Lineo 1: | Lineo 1: | ||
{{Revizo}} |
{{Revizo}} |
||
{{Linguo |
{{Linguo |
||
|Nomo_en_Ido = Aragonana linguo |
|Nomo_en_Ido = Aragonana linguo |
||
|Nomo_linguo = Aragonés |
|Nomo_linguo = Aragonés |
||
Lineo 10: | Lineo 10: | ||
|Ube_esas_oficala = [[Aragono]] |
|Ube_esas_oficala = [[Aragono]] |
||
|Akademio = Academia d'a Luenga Aragonesa |
|Akademio = Academia d'a Luenga Aragonesa |
||
|mapo = [[ |
|mapo = [[Arkivo:Predominis lingüístics de l'Aragó segons la Llei de llengües.png|300px]] |
||
|mapo_paroli = Loki ube l'Aragonana parolesas. |
|mapo_paroli = Loki ube l'Aragonana parolesas. |
||
|Iso1 = an |
|Iso1 = an |
||
Lineo 18: | Lineo 18: | ||
'''Aragonana linguo''' esas Latinida linguo parolata en nord-[[Aragono]]. |
'''Aragonana linguo''' esas Latinida linguo parolata en nord-[[Aragono]]. |
||
Dum [[Reconquista]], la linguo expandis al sudo. L'uniono di [[Rejio di Aragono]] kun [[Komtio di Barcelono]] en to ke esus [[Krono di Aragono]], havas granda |
Dum [[Reconquista]], la linguo expandis al sudo. L'uniono di [[Rejio di Aragono]] kun [[Komtio di Barcelono]] en to ke esus [[Krono di Aragono]], havas granda influo inter Aragona ed [[Hispaniana linguo|Hispaniana]]. |
||
== Historio == |
== Historio == |
||
Aragonana linguo naskigis cirkume 8ma yarcento kom unu |
Aragonana linguo naskigis cirkume 8ma yarcento kom unu de multa Latinida dialekti developita en centrala e nordala Pirinei, ed esto di valo di Ebro en [[La Rioja]], sudo ed esto di Navarra e Alta Aragon. |
||
[[Reconquista|Rikonquesto]] di zono da Aragonani e |
[[Reconquista|Rikonquesto]] di zono da Aragonani e Navarani facis ke la linguo extensis (por co helpis ke ol existis altra linguo, parolita da kristani en islamana zono tre semblanta a l'Aragonana e kun poka chanji, ol ne esis desfacila di "aragonigar"). Quankam, l'extensiono di l'Aragonana facis ke ol komencis influeso di altra Latinida linguo kam Ocitaniana, Hispaniana e Kataluniana. L'Aragonana parolita en La Rioja e Soria komencis desaparar dum ta epoko. |
||
[[Arkivo:Evolución Aragonés - Aragón.svg|300px|right|thumb|Evoluo di l'Aragonana linguo.]] |
[[Arkivo:Evolución Aragonés - Aragón.svg|300px|right|thumb|Evoluo di l'Aragonana linguo.]] |
||
== Dialekti == |
== Dialekti == |
||
[[Arkivo:Grupos de parlas de l'aragonés.svg|290px|right|thumb|La |
[[Arkivo:Grupos de parlas de l'aragonés.svg|290px|right|thumb|La propozo di quar dialekti facita da Francho Nagore.]] |
||
Quale preske tota la lingui, Aragonana anke havas dialekti. On povas dicar ke en omna valo parolesas aparta dialekto. |
|||
Ol existas |
Ol existas propozo (facita da Francho Nagore) por dividar la linguo en quar precipua dialekti: |
||
* Centra |
* Centra |
||
* Ocidenta |
* Ocidenta |
||
Lineo 38: | Lineo 38: | ||
* Suda |
* Suda |
||
Por kelka linguisti, ta grupi esas komplexa dialektala |
Por kelka linguisti, ta grupi esas komplexa dialektala formacita di kelka paroladi. Por altri, ta quar grupi esas la dialekti di l'Aragonana e la Chesiana e la Chistabinana esus komarkala paroladi. |
||
== Gramatiko == |
== Gramatiko == |
Versiono ye 02:05, 25 sep. 2015
Aragonana linguo | |||
---|---|---|---|
Aragonés | |||
Parolata en: | Aragono (Hispania) | ||
Regiono: | Europa | ||
Quanto di parolanti: | 10 000 | ||
Klasifikuro: | Indo-Europana Romana lingui Westala grupo Gala-Ibera-Romana lingui Aragonana | ||
Oficala stando | |||
Oficala linguo en: | Aragono | ||
Regulata da: | Academia d'a Luenga Aragonesa | ||
Kodexi | |||
ISO 639-1: | an | ||
ISO 639-2: | arg | ||
| |||
Videz anke: – Linguaro |
Aragonana linguo esas Latinida linguo parolata en nord-Aragono.
Dum Reconquista, la linguo expandis al sudo. L'uniono di Rejio di Aragono kun Komtio di Barcelono en to ke esus Krono di Aragono, havas granda influo inter Aragona ed Hispaniana.
Historio
Aragonana linguo naskigis cirkume 8ma yarcento kom unu de multa Latinida dialekti developita en centrala e nordala Pirinei, ed esto di valo di Ebro en La Rioja, sudo ed esto di Navarra e Alta Aragon.
Rikonquesto di zono da Aragonani e Navarani facis ke la linguo extensis (por co helpis ke ol existis altra linguo, parolita da kristani en islamana zono tre semblanta a l'Aragonana e kun poka chanji, ol ne esis desfacila di "aragonigar"). Quankam, l'extensiono di l'Aragonana facis ke ol komencis influeso di altra Latinida linguo kam Ocitaniana, Hispaniana e Kataluniana. L'Aragonana parolita en La Rioja e Soria komencis desaparar dum ta epoko.
Dialekti
Quale preske tota la lingui, Aragonana anke havas dialekti. On povas dicar ke en omna valo parolesas aparta dialekto.
Ol existas propozo (facita da Francho Nagore) por dividar la linguo en quar precipua dialekti:
- Centra
- Ocidenta
- Orienta
- Suda
Por kelka linguisti, ta grupi esas komplexa dialektala formacita di kelka paroladi. Por altri, ta quar grupi esas la dialekti di l'Aragonana e la Chesiana e la Chistabinana esus komarkala paroladi.
Gramatiko
Fonologio e grafio
La fonemi esas inter obliqua stangi / /, lalofoni di fonemo esas inter quadrata krampi [ ], l'ortografio esas en kursivo ol adaptesas a l'ortografio di l'Akademio di l'Aragonana Linguo.
Vokali
Fronta | Centre | Dopa | |||
Klozita | |||||
Meza | |||||
Apertita |
Grafika acento (á, é, í, ó, ú) indikas poziciono neregula dil tonika acento.
Konsonanti
bilabiali | labial-dentali | interdentali | dentali | palatali | velari | |||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
senvoca | voca | senvoca | voca | senvoca | voca | senvoca | voca | senvoca | voca | senvoca | voca | |
klusilo | p /p/ |
b /b/ [b~β] |
t /t/ |
d /d/ [d~ð] |
c, qu /k/ |
g, gu /g/ [g~ɣ] | ||||||
frikativi | f /f/ |
z /θ/ |
s /s/ |
x, ix /ʃ/ |
||||||||
afrikati | ch /tʃ/ |
|||||||||||
nazali | m /m/ |
n /n/ [n~ɱ~ŋ] |
ny /ɲ/ |
|||||||||
laterali | l /l/ |
ll /ʎ/ |
||||||||||
vibranti | rr, r- /rr/ |
|||||||||||
verberanti | r /r/ (u /ɾ/) |
|||||||||||
aproximanti | u /w/ |
i, y /j/ |
Diakronika evoluado di fonologio
Ulu historiala traiti di l'Aragonana en lua evoluado de la Latina:
- O, E apertita en pralatinida devenas en la diftongi [we],[je]:
- PONTE > puent (Hisp. puente; Ast. ponte; Kat. pont; Oc. pont/pònt)
- FERRU > fierro (Hisp. hierro; Ast. fierru; Kat. ferro; Oc. fèrre/hèr)
- Latinida grupi -X-, -PS-, SCj- devenas senvoca palatala frikativo ix [S]:
- COXU > coixo (Hisp. cojo; Ast. coxu; Kat. coix; COXA > Okc. cuèissa/cueisha)
- Kam en la Hispaniana, en la Kataluniana (parte), en l'Ocitaniana (parciale), en l'Asturiana ed en la Galisiana, V devenas /b/:
- VALORE > valor (Hisp. valor [b-]; Kat. valor [b-/v-]; Oc. valor [b-/v-]; Ast. valor [b-]; Gal. valor [b])
Morfosintaxo
Determinanti
Posesivi
La posesivi facas la determinanta funcio kande li esas pos la difinita artiklo. La determinita nomo povas esar meze dil kombino:
- O mío campo; a mía casa; a casa mía; etc.
En ula okazioni, ol ne facas manko l'artiklo:
- Casa nuestra ye cerqueta d'aquí.
Kun ulu substantivi referinta a proxima parenci, on uzas anke la kurta formo dil posesivo, qua ne iras akompanita di artiklo:
- Mi pai; tu mai.
Pronomi
Adverbiala pronomi
L'Aragonana, kom multa Latinida lingui, konservas la Latina formi ENDE ed IBI en l'adverbiala pronomi: en/ne e bi/i/ie.
Diakrona gramatika evoluado
Inverse ke en la Hispaniana, la Latina -B- restas en la imperfekta di indikativo en la duesma e triesma konjugado: teniba (angl. "he had", hisp. tenía, Kat. tenia, Okc. teniá/tienèva, Gal. tiña, Port. tinha)
Ortografio
L'Aragonana linguo havas tri ortografii:
- Ortografio di l'Akademio di l'Aragonana Linguo.
- Ortografio dil Socio di Aragona Linguistiko
- Grafika normi di Hueska ye 1987
Komparo inter la tri ortografii di l'Aragonana | |||
---|---|---|---|
Fonemi | Ortografio di l'Akademio di l'Aragonana Linguo | Grafika normi di Hueska ye 1987 | Ortografio dil SAL |
/a/ | a | a | a |
/b/ | b, v segun la latina etimologio. Ex: bien, servicio, val, activo, cantaba, debant |
b Ex: bien, serbizio, bal, autibo, cantaba, debán |
b, v segun la latinida etimologio, kam en la Kataluniana e Ocitaniana. Ex: bien, servício, val, activo, cantava, devant |
/k/ |
|
|
|
/kw/ | Se ol esas etimologiala 'q', kam en la Kataluniana ed ulquanta en l'Ocitaniana:
|
cu kam en la Hispaniana Ex: cuan, cuestión |
Se ol esas etimologiala 'q', kam en la Kataluniana ed ulquanta en l'Ocitaniana:
|
/tʃ/ | ch Ex: chaminera, minchar, chusticia, cheografía |
ch Ex: chaminera, minchar, chustizia, cheografía |
|
/d/ | d | d | d |
/e/ | e | e | e |
/f/ | f | f | f |
/g/ |
|
|
|
/gw/ |
|
|
|
h etimologia, muta pos la Latina | Skribita segun l'etimologio. Ex: historia, hibierno |
Ne skribita. Ex: istoria,ibierno |
Skribita kam mez-epoka Aragonana e Kataluniana. Ex: história,hivierno |
/i/ | i | i | i |
/l/ | l | l | l |
/ʎ/ | ll | ll | ll |
/m/ | m | m | m |
/n/ | n | n | n |
/ɲ/ | ny kam en la mez-epoka Aragonana e Kataluniana Ex: anyada |
ñ kam en la Hispaniana Ex: añada |
ny kam en la mez-epoka Aragonana e Kataluniana Ex: anyada |
/o/ | o | o | o |
/p/ | p | p | p |
/r/ | r | r | r |
/rr/ |
|
|
|
/s/ | s (anke inter du vokali, nultempe ss*) | s (anke inter du vokali, nultempe ss*) | s (anke inter du vokali, nultempe ss*) |
/t/ | t | t | t |
-t fine etimologiala, muta en l'Aragonana nuntempa | Skribita kam en la mez-epoka Aragonana, en la Kataluniana ed en l'Ocitaniana. Ex: sociedat, debant, chent |
Ne skribita. Ex: soziedá, debán, chen |
Skribita kam en la mez-epoka Aragonana, en la Kataluniana ed en l'Ocitaniana. Ex: sociedat, devant, gent |
/u, w/ | u | u | u |
/jʃ/ (orientala dialekti) /ʃ/} (ocidentala dialekti) |
ix kam grafiala apogo por omna dialekti Ex: baixo |
x Ex: baxo |
|
/j/ |
|
|
|
/θ/ |
|
z Ex: zona, Probenza, fez, zentro, serbizio, realizar, berdaz. |
|
*Cultismo | Ol ne notesas l'asimilado tendenci. Ex: dialecto, extension e lexico. |
Ol notesas tendenci ad asimilado. Ex: dialeuto, estensión ma lecsico. |
Ol ne notesas omna asimilado tendenci. Ex: dialecto, extension e lexico. |
Notado dil tonika acento (en nigro en la exempli) | Hispana modelo, sole en akuta, ol permesas ne acentuado. Ex:
|
Hispana modelo. Ex:
|
Portugalana, Kataluniana ed Ocitaniana modelo. Ex:
|
Bibliografio
- Jean Joseph Saroïhandy, "Dialectos aragoneses", Archivo de Filología Aragonesa, LXI-LXII (2005-2006), Zaragoza, Institución "Fernando el Católico"-CSIC, págs. 363-375. (Con prólogo de Joaquín Costa). ISSN 0210-5624 (Versión electrónica en formato PDF). Es reedición del artículo publicado originalmente en el Annuaire de 1901 de la Escuela Práctica de Estudios Superiores (Sección de Ciencias Históricas y Filológicas), París, Imprenta Nacional, 1900, 106.
- Hispana Manuel Alvar, Dialectología hispánica, UNED, Madrid, 1977
- Günter Holtus, Michael Metzeltin, Christian Schmitt (edd.): Lexikon der Romanistischen Linguistik (LRL), Tübingen, Niemeyer, 1988-2005 (12 Bände); Band VI,1: Aragonesisch/Navarresisch, Spanisch, Asturianisch/Leonesisch, 1992. ISBN 3-484-50236-3