Aragonana linguo: Diferi inter la revizi

De Wikipedio
Kontenajo efacita Kontenajo adjuntita
Chabi1 (diskutez | kontributadi)
Nula rezumo di redakto
kelka korektigi
Lineo 1: Lineo 1:
{{Revizo}}
{{Revizo}}
{{Linguo|
{{Linguo
|Nomo_en_Ido = Aragonana linguo
|Nomo_en_Ido = Aragonana linguo
|Nomo_linguo = Aragonés
|Nomo_linguo = Aragonés
Lineo 10: Lineo 10:
|Ube_esas_oficala = [[Aragono]]
|Ube_esas_oficala = [[Aragono]]
|Akademio = Academia d'a Luenga Aragonesa
|Akademio = Academia d'a Luenga Aragonesa
|mapo = [[Imajo:Predominis lingüístics de l'Aragó segons la Llei de llengües.png|300px]]
|mapo = [[Arkivo:Predominis lingüístics de l'Aragó segons la Llei de llengües.png|300px]]
|mapo_paroli = Loki ube l'Aragonana parolesas.
|mapo_paroli = Loki ube l'Aragonana parolesas.
|Iso1 = an
|Iso1 = an
Lineo 18: Lineo 18:
'''Aragonana linguo''' esas Latinida linguo parolata en nord-[[Aragono]].
'''Aragonana linguo''' esas Latinida linguo parolata en nord-[[Aragono]].


Dum [[Reconquista]], la linguo expandis al sudo. L'uniono di [[Rejio di Aragono]] kun [[Komtio di Barcelono]] en to ke esus [[Krono di Aragono]], havas granda influenco inter Aragona ed [[Hispaniana linguo|Hispaniana]].
Dum [[Reconquista]], la linguo expandis al sudo. L'uniono di [[Rejio di Aragono]] kun [[Komtio di Barcelono]] en to ke esus [[Krono di Aragono]], havas granda influo inter Aragona ed [[Hispaniana linguo|Hispaniana]].


== Historio ==
== Historio ==
Aragonana linguo naskigis cirkume 8ma yarcento kom unu di multa Latinida dialekti developita en centrala e nordala Pirinei, ed esto di valo di Ebro en [[La Rioja]], sudo ed esto di Navarra e Alta Aragon.
Aragonana linguo naskigis cirkume 8ma yarcento kom unu de multa Latinida dialekti developita en centrala e nordala Pirinei, ed esto di valo di Ebro en [[La Rioja]], sudo ed esto di Navarra e Alta Aragon.


[[Reconquista|Rikonquesto]] di zono da Aragonani e Navarrani facis ke la linguo extensis (por co helpis ke ol existis altra linguo, parolita da kristani en islamana zono tre semblanta a l'Aragonana e kun poka chanji, ol ne esis desfacila di "aragonigar"). Quankam, l'extensiono di l'Aragonana facis ke ol komencis influeso di altra Latinida linguo kam Ocitaniana, Hispaniana e Kataluniana. L'Aragonana parolita en La Rioja e Soria komencis desaparar dum ta epoko.
[[Reconquista|Rikonquesto]] di zono da Aragonani e Navarani facis ke la linguo extensis (por co helpis ke ol existis altra linguo, parolita da kristani en islamana zono tre semblanta a l'Aragonana e kun poka chanji, ol ne esis desfacila di "aragonigar"). Quankam, l'extensiono di l'Aragonana facis ke ol komencis influeso di altra Latinida linguo kam Ocitaniana, Hispaniana e Kataluniana. L'Aragonana parolita en La Rioja e Soria komencis desaparar dum ta epoko.


[[Arkivo:Evolución Aragonés - Aragón.svg|300px|right|thumb|Evoluo di l'Aragonana linguo.]]
[[Arkivo:Evolución Aragonés - Aragón.svg|300px|right|thumb|Evoluo di l'Aragonana linguo.]]


== Dialekti ==
== Dialekti ==
[[Arkivo:Grupos de parlas de l'aragonés.svg|290px|right|thumb|La propono di quar dialekti farita da Francho Nagore.]]
[[Arkivo:Grupos de parlas de l'aragonés.svg|290px|right|thumb|La propozo di quar dialekti facita da Francho Nagore.]]


Kom preske omna lingui, l'Aragonana anke havas dialekti. On povas dicar ke en omna valo parolesas aparta dialekto.
Quale preske tota la lingui, Aragonana anke havas dialekti. On povas dicar ke en omna valo parolesas aparta dialekto.


Ol existas propono (facita da Francho Nagore) por dividar la linguo en quar precipua dialekti:
Ol existas propozo (facita da Francho Nagore) por dividar la linguo en quar precipua dialekti:
* Centra
* Centra
* Ocidenta
* Ocidenta
Lineo 38: Lineo 38:
* Suda
* Suda


Por kelka linguisti, ta grupi esas komplexa dialektala formita di kelka paroladi. Por altri, ta quar grupi esas la dialekti di l'Aragonana e la Chesiana e la Chistabinana esus komarkala paroladi.
Por kelka linguisti, ta grupi esas komplexa dialektala formacita di kelka paroladi. Por altri, ta quar grupi esas la dialekti di l'Aragonana e la Chesiana e la Chistabinana esus komarkala paroladi.


== Gramatiko ==
== Gramatiko ==

Versiono ye 02:05, 25 sep. 2015

Ica artiklo bezonas revizo gramatikala. – Ka vu povas helpar ni revizar ica artiklo?
Aragonana linguo
Aragonés
Parolata en: Aragono (Hispania)
Regiono: Europa
Quanto di parolanti: 10 000
Rango:
Klasifikuro: Indo-Europana
 Romana lingui
  Westala grupo
   Gala-Ibera-Romana lingui
   Aragonana
Oficala stando
Oficala linguo en: Aragono
Regulata da: Academia d'a Luenga Aragonesa
Kodexi
ISO 639-1: an
ISO 639-2: arg
ISO 639-3: {{{Iso3}}}
Loki ube l'Aragonana parolesas.
Videz anke: – Linguaro

Aragonana linguo esas Latinida linguo parolata en nord-Aragono.

Dum Reconquista, la linguo expandis al sudo. L'uniono di Rejio di Aragono kun Komtio di Barcelono en to ke esus Krono di Aragono, havas granda influo inter Aragona ed Hispaniana.

Historio

Aragonana linguo naskigis cirkume 8ma yarcento kom unu de multa Latinida dialekti developita en centrala e nordala Pirinei, ed esto di valo di Ebro en La Rioja, sudo ed esto di Navarra e Alta Aragon.

Rikonquesto di zono da Aragonani e Navarani facis ke la linguo extensis (por co helpis ke ol existis altra linguo, parolita da kristani en islamana zono tre semblanta a l'Aragonana e kun poka chanji, ol ne esis desfacila di "aragonigar"). Quankam, l'extensiono di l'Aragonana facis ke ol komencis influeso di altra Latinida linguo kam Ocitaniana, Hispaniana e Kataluniana. L'Aragonana parolita en La Rioja e Soria komencis desaparar dum ta epoko.

Evoluo di l'Aragonana linguo.

Dialekti

La propozo di quar dialekti facita da Francho Nagore.

Quale preske tota la lingui, Aragonana anke havas dialekti. On povas dicar ke en omna valo parolesas aparta dialekto.

Ol existas propozo (facita da Francho Nagore) por dividar la linguo en quar precipua dialekti:

  • Centra
  • Ocidenta
  • Orienta
  • Suda

Por kelka linguisti, ta grupi esas komplexa dialektala formacita di kelka paroladi. Por altri, ta quar grupi esas la dialekti di l'Aragonana e la Chesiana e la Chistabinana esus komarkala paroladi.

Gramatiko

Fonologio e grafio

La fonemi esas inter obliqua stangi / /, lalofoni di fonemo esas inter quadrata krampi [ ], l'ortografio esas en kursivo ol adaptesas a l'ortografio di l'Akademio di l'Aragonana Linguo.

Vokali

Fronta Centre Dopa
Klozita
i /i/
u /u/
e /e/
o /o/
a /a/
Meza
Apertita

Grafika acento (á, é, í, ó, ú) indikas poziciono neregula dil tonika acento.

Konsonanti

bilabiali labial-dentali interdentali dentali palatali velari
senvoca voca senvoca voca senvoca voca senvoca voca senvoca voca senvoca voca
klusilo p
/p/
b
/b/
[b~β]
t
/t/
d
/d/
[d~ð]
c, qu
/k/
g, gu
/g/
[g~ɣ]
frikativi f
/f/
z
/θ/
s
/s/
x, ix
/ʃ/
afrikati ch
/tʃ/
nazali m
/m/
n
/n/
[n~ɱ~ŋ]
ny
/ɲ/
laterali l
/l/
ll
/ʎ/
vibranti rr, r-
/rr/
verberanti r
/r/ (u /ɾ/)
aproximanti u
/w/
i, y
/j/

Diakronika evoluado di fonologio

Ulu historiala traiti di l'Aragonana en lua evoluado de la Latina:

  • O, E apertita en pralatinida devenas en la diftongi [we],[je]:
    • PONTE > puent (Hisp. puente; Ast. ponte; Kat. pont; Oc. pont/pònt)
    • FERRU > fierro (Hisp. hierro; Ast. fierru; Kat. ferro; Oc. fèrre/hèr)
  • Latinida grupi -X-, -PS-, SCj- devenas senvoca palatala frikativo ix [S]:
    • COXU > coixo (Hisp. cojo; Ast. coxu; Kat. coix; COXA > Okc. cuèissa/cueisha)
  • Kam en la Hispaniana, en la Kataluniana (parte), en l'Ocitaniana (parciale), en l'Asturiana ed en la Galisiana, V devenas /b/:
    • VALORE > valor (Hisp. valor [b-]; Kat. valor [b-/v-]; Oc. valor [b-/v-]; Ast. valor [b-]; Gal. valor [b])

Morfosintaxo

Determinanti

Posesivi

La posesivi facas la determinanta funcio kande li esas pos la difinita artiklo. La determinita nomo povas esar meze dil kombino:

  • O mío campo; a mía casa; a casa mía; etc.

En ula okazioni, ol ne facas manko l'artiklo:

  • Casa nuestra ye cerqueta d'aquí.

Kun ulu substantivi referinta a proxima parenci, on uzas anke la kurta formo dil posesivo, qua ne iras akompanita di artiklo:

  • Mi pai; tu mai.

Pronomi

Adverbiala pronomi

L'Aragonana, kom multa Latinida lingui, konservas la Latina formi ENDE ed IBI en l'adverbiala pronomi: en/ne e bi/i/ie.

Diakrona gramatika evoluado

Inverse ke en la Hispaniana, la Latina -B- restas en la imperfekta di indikativo en la duesma e triesma konjugado: teniba (angl. "he had", hisp. tenía, Kat. tenia, Okc. teniá/tienèva, Gal. tiña, Port. tinha)

Ortografio

L'Aragonana linguo havas tri ortografii:

  1. Ortografio di l'Akademio di l'Aragonana Linguo.
  2. Ortografio dil Socio di Aragona Linguistiko
  3. Grafika normi di Hueska ye 1987
Komparo inter la tri ortografii di l'Aragonana
Fonemi Ortografio di l'Akademio di l'Aragonana Linguo Grafika normi di Hueska ye 1987 Ortografio dil SAL
/a/ a a a
/b/ b, v segun la latina etimologio.
Ex: bien, servicio, val, activo, cantaba, debant
b
Ex: bien, serbizio, bal, autibo, cantaba, debán
b, v segun la latinida etimologio, kam en la Kataluniana e Ocitaniana.
Ex: bien, servício, val, activo, cantava, devant
/k/
  • c
  • qu avan e, i
  • c
  • qu avan e, i
  • c
  • qu avan e, i
/kw/ Se ol esas etimologiala 'q', kam en la Kataluniana ed ulquanta en l'Ocitaniana:
  • qu avan a, o.
  • avan e, i.
    Ex: quan, qüestión.
cu kam en la Hispaniana
Ex: cuan, cuestión
Se ol esas etimologiala 'q', kam en la Kataluniana ed ulquanta en l'Ocitaniana:
  • qu avan a, o.
  • avan e, i.
    Ex: quan, qüestion.
/tʃ/ ch
Ex: chaminera, minchar, chusticia, cheografía
ch
Ex: chaminera, minchar, chustizia, cheografía
  • ch.
  • j (g avan e, i) segun l'etimologio, kam en la Kataluniana ed en l'Ocitaniana.
    Ex: chaminera, minjar, justícia, geografia
/d/ d d d
/e/ e e e
/f/ f f f
/g/
  • g
  • gu avan e, i
  • g
  • gu avan e, i
  • g
  • gu avan e, i
/gw/
  • gu avan a, o
  • avan e, i
  • gu avan a, o
  • avan e, i
  • gu avan a, o
  • avan e, i
h etimologia, muta pos la Latina Skribita segun l'etimologio.
Ex: historia, hibierno
Ne skribita.
Ex: istoria,ibierno
Skribita kam mez-epoka Aragonana e Kataluniana.
Ex: história,hivierno
/i/ i i i
/l/ l l l
/ʎ/ ll ll ll
/m/ m m m
/n/ n n n
/ɲ/ ny kam en la mez-epoka Aragonana e Kataluniana
Ex: anyada
ñ kam en la Hispaniana
Ex: añada
ny kam en la mez-epoka Aragonana e Kataluniana
Ex: anyada
/o/ o o o
/p/ p p p
/r/ r r r
/rr/
  • rr
  • r- komenca
  • rr
  • r- komenca
  • rr
  • r- komenca
/s/ s (anke inter du vokali, nultempe ss*) s (anke inter du vokali, nultempe ss*) s (anke inter du vokali, nultempe ss*)
/t/ t t t
-t fine etimologiala, muta en l'Aragonana nuntempa Skribita kam en la mez-epoka Aragonana, en la Kataluniana ed en l'Ocitaniana.
Ex: sociedat, debant, chent
Ne skribita.
Ex: soziedá, debán, chen
Skribita kam en la mez-epoka Aragonana, en la Kataluniana ed en l'Ocitaniana.
Ex: sociedat, devant, gent
/u, w/ u u u
/jʃ/ (orientala dialekti)
/ʃ/} (ocidentala dialekti)
ix kam grafiala apogo por omna dialekti
Ex: baixo
x
Ex: baxo
  • ix (orientala dialekti).
  • x (orientala dialekti).
    Ex: baixo (orientala) = baxo (ocidentala)
/j/
  • y komenca ed inter du vokali
  • i en altra kasi
  • y komenca ed inter du vokali
  • ien altra kasi
  • y komenca ed inter du vokali
  • i en altra kasi
/θ/
  • z avan a, o, u.
  • c avan e, i (en internaciona formadi ed ulspeca paroli di Grakiana o Arabiana origino).
  • z en fina poziciono (ma tz kam grafio en plurali e verbala formi ek t+s ke en la Benskiana facas ts).


Ex: zona, Provenza, fetz, centro, servicio, realizar, verdatz.

z
Ex: zona, Probenza, fez, zentro, serbizio, realizar, berdaz.
  • z avan a, o, u, en komenca poziciono.
  • ç avan a, o, u, en interna poziciono.
  • z en fina poziciono.
  • c avan e, i.
  • z en l'internaciona formaci
    Ex: zona, Provença, fez, centro, servício, realizar, verdaz.
*Cultismo Ol ne notesas l'asimilado tendenci.
Ex: dialecto, extension e lexico.
Ol notesas tendenci ad asimilado.
Ex: dialeuto, estensión ma lecsico.
Ol ne notesas omna asimilado tendenci.
Ex: dialecto, extension e lexico.
Notado dil tonika acento (en nigro en la exempli) Hispana modelo, sole en akuta, ol permesas ne acentuado.
Ex:
  • historia, gracia, servicio
  • mitolochía, cheografía, María, río
  • atención
  • choven, cantaban
Hispana modelo.
Ex:
  • istoria, grazia, serbizio
  • mitolochía, cheografía, María, río
  • atenzión
  • choben, cantaban
Portugalana, Kataluniana ed Ocitaniana modelo.
Ex:
  • história, grácia, servício
  • mitologia, geografia, Maria, rio
  • atencion
  • joven, cantavan

Bibliografio

  • Jean Joseph Saroïhandy, "Dialectos aragoneses", Archivo de Filología Aragonesa, LXI-LXII (2005-2006), Zaragoza, Institución "Fernando el Católico"-CSIC, págs. 363-375. (Con prólogo de Joaquín Costa). ISSN 0210-5624 (Versión electrónica en formato PDF). Es reedición del artículo publicado originalmente en el Annuaire de 1901 de la Escuela Práctica de Estudios Superiores (Sección de Ciencias Históricas y Filológicas), París, Imprenta Nacional, 1900, 106.
  • Hispana Manuel Alvar, Dialectología hispánica, UNED, Madrid, 1977
  • Günter Holtus, Michael Metzeltin, Christian Schmitt (edd.): Lexikon der Romanistischen Linguistik (LRL), Tübingen, Niemeyer, 1988-2005 (12 Bände); Band VI,1: Aragonesisch/Navarresisch, Spanisch, Asturianisch/Leonesisch, 1992. ISBN 3-484-50236-3