Aragonana linguo: Diferi inter la revizi

De Wikipedio
Kontenajo efacita Kontenajo adjuntita
Nula rezumo di redakto
mNula rezumo di redakto
Lineo 1: Lineo 1:
{{Revizo}}
{{Linguo
{{Linguo
|Nomo_en_Ido = Aragonana linguo
|Nomo_en_Ido = Aragonana linguo
Lineo 18: Lineo 17:
'''Aragonana linguo''' esas Latinida linguo parolata en nordal [[Aragon]].
'''Aragonana linguo''' esas Latinida linguo parolata en nordal [[Aragon]].


Dum la [[Reconquista]], la linguo expandis sude. L'uniono di [[Rejio di Aragon]] kun la [[Komtio di Barcelona]] por formacir la [[Krono di Aragon]], havis granda influo inter Aragona ed [[Hispana linguo|Hispana]].
Dum la [[Reconquista]], la linguo expansis sude. L'uniono dil [[Rejio di Aragon]] kun la [[Komtio di Barcelona]] por formacir la [[Krono di Aragon]], havis granda influo inter Aragona ed [[Hispana linguo|Hispana]].


== Historio ==
== Historio ==
Aragonana linguo naskis cirkume la 8ma yarcento kom unu de multa Latinida dialekti developita en centrala e nordala [[Pirinei]], ed esto di valo di Ebro en [[La Rioja (Hispania)|La Rioja]], sudo ed esto di Navara e Alta Aragon.
Aragonana linguo naskis cirkume la 8ma yarcento kom unu de multa Latinida dialekti developita en centrala e nordala [[Pirinei]], ed esto di valo di Ebro en [[La Rioja (Hispania)|La Rioja]], sudo ed esto di Navara e Alta Aragon.


[[Reconquista|Rikonquesto]] di zono da Aragonani e Navarani facis ke la linguo extensis (por co helpis ke ol existis altra linguo, parolita da kristani en islamana zono tre semblanta a l'Aragonana e kun poka chanji, ol ne esis desfacila di "aragonigar"). Quankam, l'extensiono di l'Aragonana facis ke ol komencis influeso di altra Latinida linguo kam Ocitaniana, Hispana e Kataluniana. L'Aragonana parolita en La Rioja e Soria komencis desaparar dum ta epoko.
La teritorio di Aragonana e Navarana lingui expansis pro la ''[[Reconquista]]'' - to divenis plu facila por existir altra linguo, parolita dal [[Kristanismo|kristani]] qui vivis islamana zono, qua semblis tre multe a l'Aragonana, kun poka diferi inter la du. Tamen, pro l'expanso di l'Aragonan, ol komencis recevar influi de altra Latinida lingui, exemple [[Okcitana linguo|Okcitana]], Hispana e Kataluniana. L'Aragonana parolita en La Rioja e Soria komencis desaparar dum ta epoko.


[[Arkivo:Evolución Aragonés - Aragón.svg|300px|right|thumb|Evoluo di l'Aragonana linguo.]]
[[Arkivo:Evolución Aragonés - Aragón.svg|300px|right|thumb|Evoluciono dil Aragonana linguo.]]


== Dialekti ==
== Dialekti ==
[[Arkivo:Grupos de parlas de l'aragonés.svg|290px|right|thumb|La propozo di quar dialekti facita da Francho Nagore.]]
[[Arkivo:Grupos de parlas de l'aragonés.svg|290px|right|thumb|La quar dialekti di Aragonana, segun propozis la studiisto Francho Nagore.]]

Quale preske omna lingui, Aragonan anke havas dialekti. On povas dicar ke en omna vali parolesas diferanta dialekti.
Quale preske omna lingui, Aragonan anke havas dialekti. On povas dicar ke en omna vali parolesas diferanta dialekti.


Lineo 36: Lineo 34:
* Ocidentala
* Ocidentala
* Orientala
* Orientala
* Suda
* Sudala


Por kelka linguisti, ta grupi esas komplexa dialektala formacita di kelka paroladi. Por altri, ta quar grupi esas la dialekti di l'Aragonana e la Chesiana e la Chistabinana esus komarkala paroladi.
Por kelka linguisti, ta grupi esas komplexa dialektala formacita di kelka paroladi. Por altri, ta quar grupi esas la dialekti di l'Aragonana e la Chesiana e la Chistabinana esus komarkala paroladi.
Lineo 42: Lineo 40:
== Gramatiko ==
== Gramatiko ==
=== Fonologio e grafio ===
=== Fonologio e grafio ===
La fonemi esas inter obliqua stangi / /, lalofoni di fonemo esas inter quadrata krampi [ ], l'ortografio esas en kursivo ol adaptesas a l'ortografio di l'[[Akademio di l'Aragonana Linguo]].
La fonemi esas inter obliqua stangi / /, Pronunco di la fonemi esas inter quadrata krampi [ ], l'ortografio esas en kursivo ol adaptesas a l'ortografio di l'[[Akademio di l'Aragonana Linguo]].


==== <u>Vokali</u> ====
==== <u>Vokali</u> ====
Lineo 485: Lineo 483:


== Bibliografio ==
== Bibliografio ==
* [[Jean Joseph Saroïhandy]], [http://ifc.dpz.es/recursos/publicaciones/25/19/13Saroihandy.pdf "Dialectos aragoneses"], ''Archivo de Filología Aragonesa'', LXI-LXII (2005-2006), Zaragoza, Institución "Fernando el Católico"-[[Consejo Superior de Investigaciones Científicas|CSIC]], págs. 363-375. (Con prólogo de [[Joaquín Costa]]). ISSN 0210-5624 (Versión electrónica en formato PDF). Es reedición del artículo publicado originalmente en el ''Annuaire'' de 1901 de la Escuela Práctica de Estudios Superiores (Sección de Ciencias Históricas y Filológicas), París, Imprenta Nacional, 1900, 106.
* Jean Joseph Saroïhandy, [http://ifc.dpz.es/recursos/publicaciones/25/19/13Saroihandy.pdf "Dialectos aragoneses"], ''Archivo de Filología Aragonesa'', LXI-LXII (2005-2006), Zaragoza, Institución "Fernando el Católico" - Consejo Superior de Investigaciones Científicas, CSIC, pagini 363-375. (Con prólogo de Joaquín Costa). ISSN 0210-5624 (Versión electrónica en formato PDF). Es reedición del artículo publicado originalmente en el ''Annuaire'' de 1901 de la Escuela Práctica de Estudios Superiores (Sección de Ciencias Históricas y Filológicas), París, Imprenta Nacional, 1900, 106.
*{{es}} [[Manuel Alvar]], ''Dialectología hispánica'', ''Université nationale d'enseignement à distance'' - UNED, Madrid, 1977
*{{es}} Manuel Alvar, ''Dialectología hispánica'', ''Université nationale d'enseignement à distance'' - UNED, Madrid, 1977
* Günter Holtus, [[Michael Metzeltin]], Christian Schmitt (edd.): [[Lexikon der Romanistischen Linguistik|''Lexikon der Romanistischen Linguistik (LRL)'']], Tübingen, Niemeyer, 1988-2005 (12 Bände); Band VI,1: ''Aragonesisch/Navarasisch, Spanisch, Asturianisch/Leonesisch'', 1992. ISBN 3-484-50236-3
* Günter Holtus, Michael Metzeltin, Christian Schmitt (edd.): ''Lexikon der Romanistischen Linguistik (LRL)'', Tübingen, Niemeyer, 1988-2005 (12 Bände); Band VI,1: ''Aragonesisch/Navarresisch, Spanisch, Asturianisch/Leonesisch'', 1992. ISBN 3-484-50236-3


{{Indo-Europana linguaro}}
{{Indo-Europana linguaro}}

Versiono ye 12:52, 13 sep. 2016

Aragonana linguo
Aragonés
Parolata en: Aragon (Hispania)
Regiono: Europa
Quanto di parolanti: 10 000
Rango:
Klasifikuro: Indo-Europana
 Romana lingui
  Westala grupo
   Gala-Ibera-Romana lingui
   Aragonana
Oficala stando
Oficala linguo en: Aragon
Regulata da: Academia d'a Luenga Aragonesa
Kodexi
ISO 639-1: an
ISO 639-2: arg
ISO 639-3: {{{Iso3}}}
Loki ube l'Aragonana linguo parolesas.
Videz anke: – Linguaro

Aragonana linguo esas Latinida linguo parolata en nordal Aragon.

Dum la Reconquista, la linguo expansis sude. L'uniono dil Rejio di Aragon kun la Komtio di Barcelona por formacir la Krono di Aragon, havis granda influo inter Aragona ed Hispana.

Historio

Aragonana linguo naskis cirkume la 8ma yarcento kom unu de multa Latinida dialekti developita en centrala e nordala Pirinei, ed esto di valo di Ebro en La Rioja, sudo ed esto di Navara e Alta Aragon.

La teritorio di Aragonana e Navarana lingui expansis pro la Reconquista - to divenis plu facila por existir altra linguo, parolita dal kristani qui vivis islamana zono, qua semblis tre multe a l'Aragonana, kun poka diferi inter la du. Tamen, pro l'expanso di l'Aragonan, ol komencis recevar influi de altra Latinida lingui, exemple Okcitana, Hispana e Kataluniana. L'Aragonana parolita en La Rioja e Soria komencis desaparar dum ta epoko.

Evoluciono dil Aragonana linguo.

Dialekti

La quar dialekti di Aragonana, segun propozis la studiisto Francho Nagore.

Quale preske omna lingui, Aragonan anke havas dialekti. On povas dicar ke en omna vali parolesas diferanta dialekti.

Existas propozo (facita da Francho Nagore) por dividar la linguo en quar precipua dialekti:

  • Centrala
  • Ocidentala
  • Orientala
  • Sudala

Por kelka linguisti, ta grupi esas komplexa dialektala formacita di kelka paroladi. Por altri, ta quar grupi esas la dialekti di l'Aragonana e la Chesiana e la Chistabinana esus komarkala paroladi.

Gramatiko

Fonologio e grafio

La fonemi esas inter obliqua stangi / /, Pronunco di la fonemi esas inter quadrata krampi [ ], l'ortografio esas en kursivo ol adaptesas a l'ortografio di l'Akademio di l'Aragonana Linguo.

Vokali

Fronta Centre Dopa
Klozita
i /i/
u /u/
e /e/
o /o/
a /a/
Meza
Apertita

Grafika acento (á, é, í, ó, ú) indikas poziciono neregula dil tonika acento.

Konsonanti

bilabiali labial-dentali interdentali dentali palatali velari
senvoca voca senvoca voca senvoca voca senvoca voca senvoca voca senvoca voca
klusilo p
/p/
b
/b/
[b~β]
t
/t/
d
/d/
[d~ð]
c, qu
/k/
g, gu
/g/
[g~ɣ]
frikativi f
/f/
z
/θ/
s
/s/
x, ix
/ʃ/
afrikati ch
/tʃ/
nazali m
/m/
n
/n/
[n~ɱ~ŋ]
ny
/ɲ/
laterali l
/l/
ll
/ʎ/
vibranti rr, r-
/rr/
verberanti r
/r/ (u /ɾ/)
aproximanti u
/w/
i, y
/j/

Diakronika evociono di la fonologio

Ulu historiala traiti di l'Aragonana en lua evoluado de la Latina:

  • O, E apertita en pralatinida devenas en la diftongi [we],[je]:
    • PONTE > puent (Hisp. puente; Ast. ponte; Kat. pont; Oc. pont/pònt)
    • FERRU > fierro (Hisp. hierro; Ast. fierru; Kat. ferro; Oc. fèrre/hèr)
  • Latinida grupi -X-, -PS-, SCj- devenas senvoca palatala frikativo ix [S]:
    • COXU > coixo (Hisp. cojo; Ast. coxu; Kat. coix; COXA > Okc. cuèissa/cueisha)
  • quale en la Hispana, en la Kataluniana (parte), en l'Ocitaniana (parciale), en l'Asturiana ed en la Galisiana, V devenas /b/:
    • VALORE > valor (Hisp. valor [b-]; Kat. valor [b-/v-]; Oc. valor [b-/v-]; Ast. valor [b-]; Gal. valor [b])

Morfosintaxo

Determinanti

Posesivi

La posesivi facas la determinanta funcio kande li esas pos la difinita artiklo. La determinita nomo povas esar meze dil kombino:

  • O mío campo; a mía casa; a casa mía; etc.

En ula okazioni, ol ne facas manko l'artiklo:

  • Casa nuestra ye cerqueta d'aquí.

Kun ulu substantivi referinta a proxima parenci, on uzas anke la kurta formo dil posesivo, qua ne iras akompanita di artiklo:

  • Mi pai; tu mai.

Pronomi

Adverbiala pronomi

L'Aragonana, kom multa Latinida lingui, konservas la Latina formi ENDE ed IBI en l'adverbiala pronomi: en/ne e bi/i/ie.

Diakrona gramatika evoluado

Inverse ke en la Hispana, la Latina -B- restas en la imperfekta di indikativo en la duesma e triesma konjugado: teniba (angl. "he had", hisp. tenía, Kat. tenia, Okc. teniá/tienèva, Gal. tiña, Port. tinha)

Ortografio

L'Aragonana linguo havas tri ortografii:

  1. Ortografio di l'Akademio di l'Aragonana Linguo.
  2. Ortografio dil Socio di Aragona Linguistiko
  3. Grafika normi di Hueska ye 1987
Komparo inter la tri ortografii di l'Aragonana
Fonemi Ortografio di l'Akademio di l'Aragonana Linguo Grafika normi di Hueska ye 1987 Ortografio dil SAL
/a/ a a a
/b/ b, v segun la latina etimologio.
Ex: bien, servicio, val, activo, cantaba, debant
b
Ex: bien, serbizio, bal, autibo, cantaba, debán
b, v segun la latinida etimologio, quale en la Kataluniana e Ocitaniana.
Ex: bien, servício, val, activo, cantava, devant
/k/
  • c
  • qu avan e, i
  • c
  • qu avan e, i
  • c
  • qu avan e, i
/kw/ Se ol esas etimologiala 'q', quale en la Kataluniana ed ulquanta en l'Ocitaniana:
  • qu avan a, o.
  • avan e, i.
    Ex: quan, qüestión.
cu quale en la Hispana
Ex: cuan, cuestión
Se ol esas etimologiala 'q', quale en la Kataluniana ed ulquanta en l'Ocitaniana:
  • qu avan a, o.
  • avan e, i.
    Ex: quan, qüestion.
/tʃ/ ch
Ex: chaminera, minchar, chusticia, cheografía
ch
Ex: chaminera, minchar, chustizia, cheografía
  • ch.
  • j (g avan e, i) segun l'etimologio, quale en la Kataluniana ed en l'Ocitaniana.
    Ex: chaminera, minjar, justícia, geografia
/d/ d d d
/e/ e e e
/f/ f f f
/g/
  • g
  • gu avan e, i
  • g
  • gu avan e, i
  • g
  • gu avan e, i
/gw/
  • gu avan a, o
  • avan e, i
  • gu avan a, o
  • avan e, i
  • gu avan a, o
  • avan e, i
h etimologia, muta pos la Latina Skribita segun l'etimologio.
Ex: historia, hibierno
Ne skribita.
Ex: istoria,ibierno
Skribita quale la mez-epokal Aragonana e Kataluniana.
Ex: história,hivierno
/i/ i i i
/l/ l l l
/ʎ/ ll ll ll
/m/ m m m
/n/ n n n
/ɲ/ ny quale en la mez-epoka Aragonana e Kataluniana
Ex: anyada
ñ quale en la Hispana
Ex: añada
ny quale en la mez-epoka Aragonana e Kataluniana
Ex: anyada
/o/ o o o
/p/ p p p
/r/ r r r
/rr/
  • rr
  • r- komenca
  • rr
  • r- komenca
  • rr
  • r- komenca
/s/ s (anke inter du vokali, nultempe ss*) s (anke inter du vokali, nultempe ss*) s (anke inter du vokali, nultempe ss*)
/t/ t t t
-t fine etimologiala, muta en l'Aragonana nuntempa Skribita quale en la mez-epoka Aragonana, en la Kataluniana ed en l'Ocitaniana.
Ex: sociedat, debant, chent
Ne skribita.
Ex: soziedá, debán, chen
Skribita quale en la mez-epoka Aragonana, en la Kataluniana ed en l'Ocitaniana.
Ex: sociedat, devant, gent
/u, w/ u u u
/jʃ/ (orientala dialekti)
/ʃ/} (ocidentala dialekti)
ix kam grafiala apogo por omna dialekti
Ex: baixo
x
Ex: baxo
  • ix (orientala dialekti).
  • x (orientala dialekti).
    Ex: baixo (orientala) = baxo (ocidentala)
/j/
  • y komenca ed inter du vokali
  • i en altra kasi
  • y komenca ed inter du vokali
  • ien altra kasi
  • y komenca ed inter du vokali
  • i en altra kasi
/θ/
  • z avan a, o, u.
  • c avan e, i (en internaciona formadi ed ulspeca paroli di Grekiana o Arabiana origino).
  • z en fina poziciono (ma tz kam grafio en plurali e verbala formi ek t+s ke en la Baskiana facas ts).


Ex: zona, Provenza, fetz, centro, servicio, realizar, verdatz.

z
Ex: zona, Probenza, fez, zentro, serbizio, realizar, berdaz.
  • z avan a, o, u, en komenca poziciono.
  • ç avan a, o, u, en interna poziciono.
  • z en fina poziciono.
  • c avan e, i.
  • z en l'internaciona formaci
    Ex: zona, Provença, fez, centro, servício, realizar, verdaz.
*Cultismo Ol ne notesas l'asimilado tendenci.
Ex: dialecto, extension e lexico.
Ol notesas tendenci ad asimilado.
Ex: dialeuto, estensión ma lecsico.
Ol ne notesas omna asimilado tendenci.
Ex: dialecto, extension e lexico.
Notado dil tonika acento (en nigro en la exempli) Hispana modelo, sole en akuta, ol permesas ne acentuado.
Ex:
  • historia, gracia, servicio
  • mitolochía, cheografía, María, río
  • atención
  • choven, cantaban
Hispana modelo.
Ex:
  • istoria, grazia, serbizio
  • mitolochía, cheografía, María, río
  • atenzión
  • choben, cantaban
Portugalana, Kataluniana ed Ocitaniana modelo.
Ex:
  • história, grácia, servício
  • mitologia, geografia, Maria, rio
  • atencion
  • joven, cantavan

Bibliografio

  • Jean Joseph Saroïhandy, "Dialectos aragoneses", Archivo de Filología Aragonesa, LXI-LXII (2005-2006), Zaragoza, Institución "Fernando el Católico" - Consejo Superior de Investigaciones Científicas, CSIC, pagini 363-375. (Con prólogo de Joaquín Costa). ISSN 0210-5624 (Versión electrónica en formato PDF). Es reedición del artículo publicado originalmente en el Annuaire de 1901 de la Escuela Práctica de Estudios Superiores (Sección de Ciencias Históricas y Filológicas), París, Imprenta Nacional, 1900, 106.
  • Hispana Manuel Alvar, Dialectología hispánica, Université nationale d'enseignement à distance - UNED, Madrid, 1977
  • Günter Holtus, Michael Metzeltin, Christian Schmitt (edd.): Lexikon der Romanistischen Linguistik (LRL), Tübingen, Niemeyer, 1988-2005 (12 Bände); Band VI,1: Aragonesisch/Navarresisch, Spanisch, Asturianisch/Leonesisch, 1992. ISBN 3-484-50236-3