Aragonana linguo: Diferi inter la revizi
mNula rezumo di redakto |
m kelka korektigi |
||
Lineo 224: | Lineo 224: | ||
|} |
|} |
||
==== Diakronika |
==== Diakronika evoluciono di la fonologio ==== |
||
Ulu historiala traiti di l'Aragonana en lua evoluado de la Latina: |
Ulu historiala traiti di l'Aragonana en lua evoluado de la Latina: |
||
* O, E apertita en pralatinida devenas en la diftongi [we],[je]: |
* O, E apertita en pralatinida devenas en la diftongi [we],[je]: |
||
Lineo 231: | Lineo 231: | ||
* Latinida grupi -X-, -PS-, SCj- devenas senvoca palatala frikativo ''ix'' [S]: |
* Latinida grupi -X-, -PS-, SCj- devenas senvoca palatala frikativo ''ix'' [S]: |
||
** COXU > coixo (Hisp. ''cojo''; Ast. ''coxu''; Kat. ''coix''; COXA > Okc. ''cuèissa/cueisha'') |
** COXU > coixo (Hisp. ''cojo''; Ast. ''coxu''; Kat. ''coix''; COXA > Okc. ''cuèissa/cueisha'') |
||
* quale en la [[Hispana linguo|Hispana]], en la [[Kataluniana linguo|Kataluniana]] (parte), en l'[[ |
* quale en la [[Hispana linguo|Hispana]], en la [[Kataluniana linguo|Kataluniana]] (parte), en l'[[Okcitana linguo|Okcitana]] (parciale), en l'[[Asturiana linguo|Asturiana]] ed en la [[Galisiana linguo|Galisiana]], V devenas /b/: |
||
** VALORE > ''valor'' (Hisp. ''valor'' [b-]; Kat. ''valor'' [b-/v-]; Oc. ''valor'' [b-/v-]; Ast. ''valor'' [b-]; Gal. ''valor'' [b]) |
** VALORE > ''valor'' (Hisp. ''valor'' [b-]; Kat. ''valor'' [b-/v-]; Oc. ''valor'' [b-/v-]; Ast. ''valor'' [b-]; Gal. ''valor'' [b]) |
||
Lineo 279: | Lineo 279: | ||
|style="background: #f9f9f9; "|'''b, v''' segun la latina etimologio.<br />Ex: ''bien, servicio, val, activo, cantaba, debant'' |
|style="background: #f9f9f9; "|'''b, v''' segun la latina etimologio.<br />Ex: ''bien, servicio, val, activo, cantaba, debant'' |
||
|style="background: #f9f9f9; "|'''b'''<br />Ex: ''bien, serbizio, bal, autibo, cantaba, debán'' |
|style="background: #f9f9f9; "|'''b'''<br />Ex: ''bien, serbizio, bal, autibo, cantaba, debán'' |
||
|style="background: #f9f9f9; "|'''b, v''' segun la latinida etimologio, quale en la Kataluniana e |
|style="background: #f9f9f9; "|'''b, v''' segun la latinida etimologio, quale en la Kataluniana e Okcitana.<br />Ex: ''bien, servício, val, activo, cantava, devant'' |
||
|- |
|- |
||
|style="background: #f9f9f9; "|/k/ |
|style="background: #f9f9f9; "|/k/ |
||
Lineo 293: | Lineo 293: | ||
|- |
|- |
||
|style="background: #f9f9f9; "|/kw/ |
|style="background: #f9f9f9; "|/kw/ |
||
|style="background: #f9f9f9; "|Se ol esas etimologiala 'q', quale en la Kataluniana ed ulquanta en l' |
|style="background: #f9f9f9; "|Se ol esas etimologiala 'q', quale en la Kataluniana ed ulquanta en l'Okcitana: |
||
* '''qu''' avan ''a, o''. |
* '''qu''' avan ''a, o''. |
||
* '''qü''' avan ''e, i''. <br />Ex: ''quan, qüestión''. |
* '''qü''' avan ''e, i''. <br />Ex: ''quan, qüestión''. |
||
|style="background: #f9f9f9; "|'''cu''' quale en la Hispana<br />Ex: ''cuan, cuestión'' |
|style="background: #f9f9f9; "|'''cu''' quale en la Hispana<br />Ex: ''cuan, cuestión'' |
||
|style="background: #f9f9f9; "|Se ol esas etimologiala 'q', quale en la Kataluniana ed ulquanta en l' |
|style="background: #f9f9f9; "|Se ol esas etimologiala 'q', quale en la Kataluniana ed ulquanta en l'Okcitana: |
||
* '''qu''' avan ''a, o''. |
* '''qu''' avan ''a, o''. |
||
* '''qü''' avan ''e, i''. <br />Ex: ''quan, qüestion''. |
* '''qü''' avan ''e, i''. <br />Ex: ''quan, qüestion''. |
||
Lineo 306: | Lineo 306: | ||
|style="background: #f9f9f9; "| |
|style="background: #f9f9f9; "| |
||
* '''ch'''. |
* '''ch'''. |
||
* '''j''' ('''g''' avan ''e, i'') segun l'etimologio, quale en la Kataluniana ed en l' |
* '''j''' ('''g''' avan ''e, i'') segun l'etimologio, quale en la Kataluniana ed en l'Okcitana.<br />Ex: ''chaminera, minjar, justícia, geografia'' |
||
|- |
|- |
||
|style="background: #f9f9f9; "|/d/ |
|style="background: #f9f9f9; "|/d/ |
||
Lineo 417: | Lineo 417: | ||
|- |
|- |
||
|style="background: #f9f9f9; "|''-t'' fine etimologiala, muta en l'Aragonana nuntempa |
|style="background: #f9f9f9; "|''-t'' fine etimologiala, muta en l'Aragonana nuntempa |
||
|style="background: #f9f9f9; "|Skribita quale en la mez-epoka Aragonana, en la Kataluniana ed en l' |
|style="background: #f9f9f9; "|Skribita quale en la mez-epoka Aragonana, en la Kataluniana ed en l'Okcitana.<br />Ex: ''sociedat, debant, chent'' |
||
|style="background: #f9f9f9; "|Ne skribita.<br />Ex: ''soziedá, debán, chen'' |
|style="background: #f9f9f9; "|Ne skribita.<br />Ex: ''soziedá, debán, chen'' |
||
|style="background: #f9f9f9; "|Skribita quale en la mez-epoka Aragonana, en la Kataluniana ed en l' |
|style="background: #f9f9f9; "|Skribita quale en la mez-epoka Aragonana, en la Kataluniana ed en l'Okcitana.<br />Ex: ''sociedat, devant, gent'' |
||
|- |
|- |
||
|style="background: #f9f9f9; "|/u, w/ |
|style="background: #f9f9f9; "|/u, w/ |
||
Lineo 464: | Lineo 464: | ||
|- |
|- |
||
|style="background: #f9f9f9; "|Notado dil tonika acento ('''en nigro''' en la exempli) |
|style="background: #f9f9f9; "|Notado dil tonika acento ('''en nigro''' en la exempli) |
||
|style="background: #f9f9f9; "|Hispana modelo, |
|style="background: #f9f9f9; "|Hispana modelo, nur en akuta, ol permesas ne acentuado.<br />Ex: |
||
* ''hist'''o'''ria, gr'''a'''cia, serv'''i'''cio'' |
* ''hist'''o'''ria, gr'''a'''cia, serv'''i'''cio'' |
||
* ''mitoloch'''í'''a, cheograf'''í'''a, Mar'''í'''a, r'''í'''o'' |
* ''mitoloch'''í'''a, cheograf'''í'''a, Mar'''í'''a, r'''í'''o'' |
||
Lineo 474: | Lineo 474: | ||
* ''atenzi'''ó'''n'' |
* ''atenzi'''ó'''n'' |
||
* ''ch'''o'''ben, cant'''a'''ban'' |
* ''ch'''o'''ben, cant'''a'''ban'' |
||
|style="background: #f9f9f9; "|Portugalana, Kataluniana ed |
|style="background: #f9f9f9; "|quale la Portugalana, Kataluniana ed Okcitana.<br />Ex: |
||
* ''hist'''ó'''ria, gr'''á'''cia, serv'''í'''cio'' |
* ''hist'''ó'''ria, gr'''á'''cia, serv'''í'''cio'' |
||
* ''mitolog'''i'''a, geograf'''i'''a, Mar'''i'''a, r'''i'''o'' |
* ''mitolog'''i'''a, geograf'''i'''a, Mar'''i'''a, r'''i'''o'' |
Versiono ye 13:03, 13 sep. 2016
Aragonana linguo | |||
---|---|---|---|
Aragonés | |||
Parolata en: | Aragon (Hispania) | ||
Regiono: | Europa | ||
Quanto di parolanti: | 10 000 | ||
Klasifikuro: | Indo-Europana Romana lingui Westala grupo Gala-Ibera-Romana lingui Aragonana | ||
Oficala stando | |||
Oficala linguo en: | Aragon | ||
Regulata da: | Academia d'a Luenga Aragonesa | ||
Kodexi | |||
ISO 639-1: | an | ||
ISO 639-2: | arg | ||
| |||
Videz anke: – Linguaro |
Aragonana linguo esas Latinida linguo parolata en nordal Aragon.
Dum la Reconquista, la linguo expansis sude. L'uniono dil Rejio di Aragon kun la Komtio di Barcelona por formacir la Krono di Aragon, havis granda influo inter Aragona ed Hispana.
Historio
Aragonana linguo naskis cirkume la 8ma yarcento kom unu de multa Latinida dialekti developita en centrala e nordala Pirinei, ed esto di valo di Ebro en La Rioja, sudo ed esto di Navara e Alta Aragon.
La teritorio di Aragonana e Navarana lingui expansis pro la Reconquista - to divenis plu facila por existir altra linguo, parolita dal kristani qui vivis islamana zono, qua semblis tre multe a l'Aragonana, kun poka diferi inter la du. Tamen, pro l'expanso di l'Aragonan, ol komencis recevar influi de altra Latinida lingui, exemple Okcitana, Hispana e Kataluniana. L'Aragonana parolita en La Rioja e Soria komencis desaparar dum ta epoko.
Dialekti
Quale preske omna lingui, Aragonan anke havas dialekti. On povas dicar ke en omna vali parolesas diferanta dialekti.
Existas propozo (facita da Francho Nagore) por dividar la linguo en quar precipua dialekti:
- Centrala
- Ocidentala
- Orientala
- Sudala
Por kelka linguisti, ta grupi esas komplexa dialektala formacita di kelka paroladi. Por altri, ta quar grupi esas la dialekti di l'Aragonana e la Chesiana e la Chistabinana esus komarkala paroladi.
Gramatiko
Fonologio e grafio
La fonemi esas inter obliqua stangi / /, Pronunco di la fonemi esas inter quadrata krampi [ ], l'ortografio esas en kursivo ol adaptesas a l'ortografio di l'Akademio di l'Aragonana Linguo.
Vokali
Fronta | Centre | Dopa | |||
Klozita | |||||
Meza | |||||
Apertita |
Grafika acento (á, é, í, ó, ú) indikas poziciono neregula dil tonika acento.
Konsonanti
bilabiali | labial-dentali | interdentali | dentali | palatali | velari | |||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
senvoca | voca | senvoca | voca | senvoca | voca | senvoca | voca | senvoca | voca | senvoca | voca | |
klusilo | p /p/ |
b /b/ [b~β] |
t /t/ |
d /d/ [d~ð] |
c, qu /k/ |
g, gu /g/ [g~ɣ] | ||||||
frikativi | f /f/ |
z /θ/ |
s /s/ |
x, ix /ʃ/ |
||||||||
afrikati | ch /tʃ/ |
|||||||||||
nazali | m /m/ |
n /n/ [n~ɱ~ŋ] |
ny /ɲ/ |
|||||||||
laterali | l /l/ |
ll /ʎ/ |
||||||||||
vibranti | rr, r- /rr/ |
|||||||||||
verberanti | r /r/ (u /ɾ/) |
|||||||||||
aproximanti | u /w/ |
i, y /j/ |
Diakronika evoluciono di la fonologio
Ulu historiala traiti di l'Aragonana en lua evoluado de la Latina:
- O, E apertita en pralatinida devenas en la diftongi [we],[je]:
- PONTE > puent (Hisp. puente; Ast. ponte; Kat. pont; Oc. pont/pònt)
- FERRU > fierro (Hisp. hierro; Ast. fierru; Kat. ferro; Oc. fèrre/hèr)
- Latinida grupi -X-, -PS-, SCj- devenas senvoca palatala frikativo ix [S]:
- COXU > coixo (Hisp. cojo; Ast. coxu; Kat. coix; COXA > Okc. cuèissa/cueisha)
- quale en la Hispana, en la Kataluniana (parte), en l'Okcitana (parciale), en l'Asturiana ed en la Galisiana, V devenas /b/:
- VALORE > valor (Hisp. valor [b-]; Kat. valor [b-/v-]; Oc. valor [b-/v-]; Ast. valor [b-]; Gal. valor [b])
Morfosintaxo
Determinanti
Posesivi
La posesivi facas la determinanta funcio kande li esas pos la difinita artiklo. La determinita nomo povas esar meze dil kombino:
- O mío campo; a mía casa; a casa mía; etc.
En ula okazioni, ol ne facas manko l'artiklo:
- Casa nuestra ye cerqueta d'aquí.
Kun ulu substantivi referinta a proxima parenci, on uzas anke la kurta formo dil posesivo, qua ne iras akompanita di artiklo:
- Mi pai; tu mai.
Pronomi
Adverbiala pronomi
L'Aragonana, kom multa Latinida lingui, konservas la Latina formi ENDE ed IBI en l'adverbiala pronomi: en/ne e bi/i/ie.
Diakrona gramatika evoluado
Inverse ke en la Hispana, la Latina -B- restas en la imperfekta di indikativo en la duesma e triesma konjugado: teniba (angl. "he had", hisp. tenía, Kat. tenia, Okc. teniá/tienèva, Gal. tiña, Port. tinha)
Ortografio
L'Aragonana linguo havas tri ortografii:
- Ortografio di l'Akademio di l'Aragonana Linguo.
- Ortografio dil Socio di Aragona Linguistiko
- Grafika normi di Hueska ye 1987
Komparo inter la tri ortografii di l'Aragonana | |||
---|---|---|---|
Fonemi | Ortografio di l'Akademio di l'Aragonana Linguo | Grafika normi di Hueska ye 1987 | Ortografio dil SAL |
/a/ | a | a | a |
/b/ | b, v segun la latina etimologio. Ex: bien, servicio, val, activo, cantaba, debant |
b Ex: bien, serbizio, bal, autibo, cantaba, debán |
b, v segun la latinida etimologio, quale en la Kataluniana e Okcitana. Ex: bien, servício, val, activo, cantava, devant |
/k/ |
|
|
|
/kw/ | Se ol esas etimologiala 'q', quale en la Kataluniana ed ulquanta en l'Okcitana:
|
cu quale en la Hispana Ex: cuan, cuestión |
Se ol esas etimologiala 'q', quale en la Kataluniana ed ulquanta en l'Okcitana:
|
/tʃ/ | ch Ex: chaminera, minchar, chusticia, cheografía |
ch Ex: chaminera, minchar, chustizia, cheografía |
|
/d/ | d | d | d |
/e/ | e | e | e |
/f/ | f | f | f |
/g/ |
|
|
|
/gw/ |
|
|
|
h etimologia, muta pos la Latina | Skribita segun l'etimologio. Ex: historia, hibierno |
Ne skribita. Ex: istoria,ibierno |
Skribita quale la mez-epokal Aragonana e Kataluniana. Ex: história,hivierno |
/i/ | i | i | i |
/l/ | l | l | l |
/ʎ/ | ll | ll | ll |
/m/ | m | m | m |
/n/ | n | n | n |
/ɲ/ | ny quale en la mez-epoka Aragonana e Kataluniana Ex: anyada |
ñ quale en la Hispana Ex: añada |
ny quale en la mez-epoka Aragonana e Kataluniana Ex: anyada |
/o/ | o | o | o |
/p/ | p | p | p |
/r/ | r | r | r |
/rr/ |
|
|
|
/s/ | s (anke inter du vokali, nultempe ss*) | s (anke inter du vokali, nultempe ss*) | s (anke inter du vokali, nultempe ss*) |
/t/ | t | t | t |
-t fine etimologiala, muta en l'Aragonana nuntempa | Skribita quale en la mez-epoka Aragonana, en la Kataluniana ed en l'Okcitana. Ex: sociedat, debant, chent |
Ne skribita. Ex: soziedá, debán, chen |
Skribita quale en la mez-epoka Aragonana, en la Kataluniana ed en l'Okcitana. Ex: sociedat, devant, gent |
/u, w/ | u | u | u |
/jʃ/ (orientala dialekti) /ʃ/} (ocidentala dialekti) |
ix kam grafiala apogo por omna dialekti Ex: baixo |
x Ex: baxo |
|
/j/ |
|
|
|
/θ/ |
|
z Ex: zona, Probenza, fez, zentro, serbizio, realizar, berdaz. |
|
*Cultismo | Ol ne notesas l'asimilado tendenci. Ex: dialecto, extension e lexico. |
Ol notesas tendenci ad asimilado. Ex: dialeuto, estensión ma lecsico. |
Ol ne notesas omna asimilado tendenci. Ex: dialecto, extension e lexico. |
Notado dil tonika acento (en nigro en la exempli) | Hispana modelo, nur en akuta, ol permesas ne acentuado. Ex:
|
Hispana modelo. Ex:
|
quale la Portugalana, Kataluniana ed Okcitana. Ex:
|
Bibliografio
- Jean Joseph Saroïhandy, "Dialectos aragoneses", Archivo de Filología Aragonesa, LXI-LXII (2005-2006), Zaragoza, Institución "Fernando el Católico" - Consejo Superior de Investigaciones Científicas, CSIC, pagini 363-375. (Con prólogo de Joaquín Costa). ISSN 0210-5624 (Versión electrónica en formato PDF). Es reedición del artículo publicado originalmente en el Annuaire de 1901 de la Escuela Práctica de Estudios Superiores (Sección de Ciencias Históricas y Filológicas), París, Imprenta Nacional, 1900, 106.
- Hispana Manuel Alvar, Dialectología hispánica, Université nationale d'enseignement à distance - UNED, Madrid, 1977
- Günter Holtus, Michael Metzeltin, Christian Schmitt (edd.): Lexikon der Romanistischen Linguistik (LRL), Tübingen, Niemeyer, 1988-2005 (12 Bände); Band VI,1: Aragonesisch/Navarresisch, Spanisch, Asturianisch/Leonesisch, 1992. ISBN 3-484-50236-3