Latinida linguo

Latinida lingui
Geografiala distributado:	Eurazia, Afrika, Amerika e Oceania
Nombro di parolanti:	1 000 milioni
Subdividuro:	Ibero-Latinida linguaro Ocitano-Latinida linguaro Galo-Italiana linguaro Galo-Latinida linguaro Ocitano-Latinida linguaro Galo-Latinida linguaro Reto-Latinida linguaro Balkano-Latinida linguaro Sardiniana linguaro
Kodi
ISO 639-2	roa
ISO 639-3	roa
Loki ube Latinida lingui parolesas.  Franca   Hispana   Italiana   Portugalana   Rumaniana
Videz anke: Linguaro

Latinida linguo esas omna lingui qui originis de la Latina, do l'ordinara formo, per opozo kun to klasika e literala, en la anciena teritorii de Roman imperio ecepte Grekia qui ne konquestesis dal Mohamedani, quale nord-Afrika e Turkia. Ol formacas subgrupo en la Italika linguaro, brancho di l'Indo-Europana linguaro. La diciplino qua studias Latinida lingui esas Latinida filologio. Ca lingui parolesas en teritorio konocata kom Romania, qua nune okupas precipue la sudo di Europa,

Latinida lingui developis de Latina linguo inter la 6ma e la 9ma yarcenti. Nune, li havas plu kam 800 milion nativa parolanti, precipue en Europa ed Amerika ed anke havas granda numero di ne-nativa parolanti e granda uzo kom helpolinguo. Pro la desfacileso por distingar inter linguo e dialekto, l'exakta nombro di Latinida lingui nune parolata ne konocesas, ma la standard akonti nombras 25 (quankam la nombro esas plu granda).

La kin precipua Latinida lingui esas, segun la nombro di parolanti: Hispana (387 milioni), Portugalana (204 milioni), Franca (74 milioni), l'Italiana (59 milioni) e la Rumaniana (24 milioni). Multa di ta lingui havas plu kam ne-nativa parolanti, note la Franca, tre uzata en Ocidental Afrika.

Artikli remplasas deklini.

Loko: Romania

Loko di Romania, la teritorii ube Latinida lingui en Europa parolesas.

La Latinida lingui evolucionis ex la Latina linguo. Post la falita de la Roman imperio, la latino divastigita en granda teritorii d'Europa, dividis en multa lingui quale la Hispana o l'Italiana.

La teritorio ube ca lingui parolesas nominesas Romania.

Historio

Extera historio

On datas proxim l'evoluciono di populala latina vers la Latinida lingui tale:

1. inter 200 aK e 400 : diferanta formi influeso da lokala ante,
2. imperio falas,
3. poka pose 800: lua existi esas agnoskar (Tours-sinodo) e ye 842 unesma texto en protofranca, Strasbourg-juri.

Ek klasika Latina a vulgara Latina

Tra longa proceso qua komencis longatempe ante nun ed en diferanta epoki segun la regiono (precipue pos la 4ma yarcento, e duris til la 10ma yarcento), dil renkontro tra la Latina difuzita da la Romani en politikala, kulturala ed etnala nivelo (to esas, la rezulto dil migrado dil koloniisti di lingua Latina o latinigita) kun la diversa lingui uzita per populacioni dil Roman imperio, precipue en ocidentala parto, developesis to quo esos la lingui qui esos denifita kom Latinida.

Komence la Latina linguo parolita da la Romana funcioneri, dal soldati e dal komercisti qui vivis en certa provinco, recevis influi de la lingui (precipue la Kelta lingui) parolita en la regiono dal ndijena habitantaro. Latina parolita per ta Romani, sive de regionala perspektivo (to esas, dil provinco di origino, sive ne-evitabla diferenci di acento e vorti, derivita dil proceso di latinigado plu o min intensa di ta provinco) kam de kulturala perspektivo (la soldati ne parolis kulta linguo kom la funcionari dil stato). Tala kontamino ne esis decisiva nam l’Imperio restis unionita kom politikala uniono pro la granda kulturala influo pro la granda kulturala influo: la pruvo esas la transvivo di poka Keltida vorti en la Latinida lingui.

La genezo-proceso di la nova lingui komencis acelerar forte en omna kazi kun la falo dil Imperio e la masiva enmigro di populi qui parolis Germana lingui en kurta periodo di tempo. Pos diversa invadi en multa regioni dil anciena imperio, l'existanta equilibro rasala e linguala modifikesis, pro l'anciena populi qui parolis Latina ekmigris vers altra regioni, dum ke la regiono koloniigesis da altra populi, exemple en Britannia, ube la habitanti (militisti, oficisti) qui parolis Latina abandonis la regiono dum la 5ma yarcento por kombatar invadi en altra regioni dil imperio, quale Gallia ed Italia.

Ek De Vulgari Eloquentia til hodie

L'unesma teorika dokumento dedicita al Latinida lingui, skribita en Latino, esas "De Vulgari Eloquentia" (l'eloquenteso dil vulgaro), da Dante (13ma yarcento), ube aperas la diferenceso en lingua d' oïl e lingua d' oc ed anke linguo dil si (Italo-Latinida) referencanta al formo dil parolo 'yes' en plura Latinida lingui.

Al di là di queste date, che in ogni caso attestano le date a partire dalle quali è certa l'affermazione di diversi volgari come lingue, va sottolineata l'espansione straordinaria che diverse di esse hanno avuto nel mondo a seguito delle vicende coloniali.

Nune la maxim parolata Latinida linguo esas la Hispana, pose la Franca e la Portugalana e pose l'Italiana e la Rumaniana.

La Latina influis multe l'Angla, e cirkume 60% de la vortaro di Angla originis de la Latina ed anke kontributis por la nasko di mult auxiliara lingui quale Interlingua.

Interna historio

Fonetikala chanji

ordinare

En antiqua Roma ol havas diglosio: Latina di literala texti o sermo urbanus trovis stagnata per gramatiko. Do, omnadia linguo ne esis klasika Latina ma diferanta forma quankam proxima, en divelopada proceso plu libera, sermo plebeius. Ica linguo esis omnadiala por la populo, la komercisti e la soldati e oni povas identifigar lo kam vulgara latino.

Inter la texti qui censuris le formi judikita kom dekadanta ed eroroza, on mustas remarkar l'"Appendiz Probi", kompilado di ofta "erori" kompilita da Probus qua datas dil 3ma yarcento. Ta formi, e no lia equivalanta en Klasika Latina, qua trovas e l'origino dil vorti uzati en la Latinida lingui. Hike ni skribas kelka exempli da Probus (segun la modelo A ne B, "[dicez] A, ne B"), klasifikata segun la tipo di finetikla evoluado ed akompanita da komentari qui permesas signalar precipa diferenci inter Klasikala e Vulgara Latina. Ol nes esas posibla esar exhaustanta en ta materio ed inkluzar omna diferenci inter amba Latini, ma l'Appendix Probi povas konstitucar introduko pri la temo:

1. calida non calda, masculus non masclus, tabula non tabla, oculus non oclus, etc.

Ta exempli mostras ke postonikala vokali o pretonikala tornis muta. Fakte, Latina vorti achentas calida, masculus, tabula ed oculus, e sequanta vokalo esis breva. Ta mutado provas anke ke tonal acento di Klasikala Latina tornis en intenses acento en Vulgara Latina (nam tonikal acento ne havus tenita influo sur netonika vokali di l'entorno).

2. vínea non vinia, solea non solia, lancea non lancia, etc.

On vidas en ica frazo ke en Vulgara Latina di /e/ breva ante voaklo tornas en semikonsonanto /j/ (inicialo di "yod"); fenomeno nomizita "konsonantado" e konsistas, pose konsonanto, en la palatizado; ta konsonanti palatalizata (qui povas venar ek altra fonti), esas grava en evoluo di Latina lingui pro deficito ke la Latina havis di palatala soni, desequilibro qua al fino originis transformado di granda parto dil primitiva konsonati dil Latino, per ta elemento palatala nomesita "yod". Ta transformado explikas pro quo obtenas, exemple, vinya en la Kataluniana ("viteyo") (kon /nj/, skribita en Latinida lingui kun nesama grafii: la digrafo ny en la Kataluniana, gn en la Franca ed Italiana, ñ en la Hispana ed en la Galisiana, nh en la Portugala ed en l'Okcitana e.c.).

3. auris non oricla.

Probus observas en ica exemplo plura fenomeni: unesme, monoftongado o rekto di anciena diftongi: /au/ monoftongas en /o/, i en Vulgara Latina /ae/ facas ol en aperta /e/, kom /oe/ divenas fermita /e/. Pose, uzado di diminutiva sufixo -culus unionita ad auris (orelo) donacas auricula, (mikra orelo). Fakte, l'okupado di diminutivi en Vulgara Latina esas frequanta.

4. auctor non autor.

Destakas simplifikado o redukto di konsonantala grupi; tale /kt/ divenas /t/, e donacas autor en la Hispana ed en la Kataluniana, ed auteur en la Franca; pro sama kauzo /pt/ /t/ (septem, scriptum, ruptum), qua evolucionis en set, escrit ed la Hispana roto. En la Rumaniana /kt/ divenas /pt/ e /pt/ konservesas.

5. rivus non rios, sibilus non sifilus.

La sono /w/ dil Latina, skribita per letro u (o v en moderna edicioni) evolucionis di nesama formi; vice surdinta til disaparo inter vokali (ri(v)us, qua donacas riu en la Kataluniana, pa(v)or qua donacas peur en la Franca o paura en l'Italiana), o en espirant bilabial sonora després reforçada en /v/ (en majoritato di Latinida lingui); /p/ e /b/ en intervokalika posiciono evolucionis same, qua explikas ke sibilus donacis sifilus, savanta ke /f/ esas surda varianto di /v/; tale explikas siffler en la Franca (ek sibilare, qua tornas sifilare e pose siflare) o la Franca savoir (ek sapere, pose sabere, savere; la Kataluniana saber montras, per lua ortografia, qua restisen meza stato, e.c.).

6. pridem non pride.

Ica lasta exemplo (la listo ne esas exhaustiva) montras ke /m/ al fino di parolo ne prononcis (quo ja eventis en Klasika Latina: Latina verso montras to). Ta silencado esas, inter altri, l'origino dil disaparo dil flexioni; Latinida lingui ne uzas, fakte, ja latina deklinadi ed uzas preposizioni qua naskis kom auxiliara sistemo e gradope remplasis flexiono.

Ica listo ne esas exhaustiva ed esus necesara abordar la questiono dil pan-Latinida diftongado (qua konocas omna Latinida lingui) ed signalar qua numero di vokalis naskis kam konsequo di duesma diftongadi.

Konsonanti

Signifikanta sono chanji afektis la konsonanti di Latinida lingui.

Morfo-sintaxala chanji

Case system

La maxim signifianta chanji inter la Klasikala Latina e la Pra-Latinida (e do di omna Latinida lingui) rilatas al redukto e perdo dil Latinia kazala sistemo, e la korespondanta sintaktikala chanji qua esis prenita.

La kazala sistemo esis drastically reduktita ek la sis-kazala sistemo dil Latino. Quankam quar kazi povas kontrustesar por Pra-Latinida nomi (nominativo, akuzativo, genitivo e dativo kombinita e vokativo), la vokativo esas marginala e prizentas en la Rumaniana (ube ol esus kompleta novigo), e por la restita kazi, ne plus di du esa prizenta en nula linguo.

Ula libereso, quamkan, permesesas en la lokado di adjektivi relative a lia head noun. Pluse, ula lingui (exemple Hispana o Rumaniana) havas "akuzativa prepoziciono" (Rumaniana pe, Hispana "personal a") apud clitic doubling, quo permesas ula libereso en ordinado di arguments of a verb.

Latinida lingui developis gramatikal artikkli ube Latino ne havis. Articles are often introduced around the time a robust case system falls apart in order to disambiguate the remaining case markers (which are usually too ambiguous by themselves) and to serve as parsing clues that signal the presence of a noun (a function formerly served by the case endings themselves).

Linguistikala traiti

Basika traiti

Latinida lingui havas numero di kompartita traiti inter omna lingui:

• Latinida lingui esas modereme inflektita, c.e. ol existas modera komplexa sistemo di afixi (precipue sufixi) qui atachesas a vorti por expresar gramatikala informo kom numero, genero, persono, tempo, e.c. Verbi havas plu da inflexo kam nomi. The amount of synthesis is significantly more than English, but less than Classical Latin and much less than the oldest Indo-European languages (e.g. Ancient Greek, Sanskrit). Inflection is fusional, with a single morpheme representing multiple features (as contrasted with agglutinative languages such as Turkish or Japanese). Exemple Portugalana amei "Me amis" kompozesis di am- "amo" and the fusional morpheme -ei "first person, singular, preterite tense, indicative".
• Latinida lingui havas a pasable strikta subjekto-verbo-objekto parolo-ordino, kun predonimanta uzo di kapo-unesma konstrukti. Adjektivi, genitivi e relativa klauzi omna sequas olia nukleo, quankam (ecepte la Rumaniana) determiners uzuale precedas.

Fonologio

Konsonanti

La majoritato dil Latinida lingui havas sama konjunto di konsonanti. La sequanta esas la kombinata tablo dil konsonanti dil precipua Latinida lingui (Franca, Hispana, Italiana, Portugalana e Rumaniana).

Romance consonants

	Bilabialo		Labial- dentalo		Inter- dentalo		Dental/ Alveolar		Post- alveolar		Palatalo		Velar/ Uvular		Glotalo
	Senvoca	Voca	Senvoca	Voca	Senvoca	Voca	Senvoca	Voca	Senvoca	Voca	Senvoca	Voca	Senvoca	Voca	Senvoca
Nazalo		m}}						n}}				ɲ}}
Klusilo	p}}	b}}					t}}	d}}					k}}	ɡ}}
Afrikato							(ts}})	((dz}}))	tʃ}}	(dʒ}})
Frikativo			f}}	v}}	((θ}}))		s}}	z}}	ʃ}}	ʒ}}			((x}}))		((h}}))
Rhotic								ɾ,r						(ʁ}})
Lateralo								|				(ʎ}})
Aproximanto												j}}		w}}

          =============== TRADUZIR ATÉ AQUI   =====================       -->

Omna Latinida lingui havas muta /h/.

Nomala morfologio

Substantivi, adjektivi e pronomi povas havar gramatikala genro, numero e kazo. Adjektivi e pronomi mustas akordar pri omna traiti kun la nomo a qua esas ligita.

Numero

Latinida lingui heredis dil Latino du gramatikala numeri, singularo e pluralo; ne existas traco dil duala numero.

Genro

Maxim Latinia lingui havas du genri: maskulala e feminalo. La genro di animata nomi esas ordinare naturala (c.e. nomi qui referas a homi esas ordinare maskulala ed inverse), ma por ne animata nomi esas arbitrala.

Quankam la Latina havis tri genri (neutra), ol esas mikra traco di to en la maxim lingui. La maxim granda ecepto esas la Rumana, ube existas produktiva klaso di "neutra" nomi, qua inkluzas la decendanti du multa Latina nuetra nomi e qua konduktesas kom maskulala en singularo e kom feminala en pluraro, amba en la finali akordata kun adjektivi e pronomi (exemple un deget "un fingro" vs. două degete "du fingri", komparar kun la Latina digitum, pl. digita).

Such nouns arose because of the identity of the Latin neuter singular -um with the masculine singular, and the identity of the Latin neuter plural -a with the feminine singular. A similar class exists in Italian, although it is no longer productive (e.g. il dito "the finger" vs. le dita "the fingers", l'uovo "the egg" vs. le uova "the eggs"). (A few isolated nouns in Latin had different genders in the singular and plural, but this was an unrelated phenomenon; this is similarly the case with a few French nouns, such as amour, délice, orgue.)

Hispanian also has vestiges of the neuter in two demonstrative adjectives: eso, aquello (both meaning "that [one]"), the pronoun ello (meaning "it") and the article lo (used to intensify adjectives).

	Infinitive	Indicative			Subjunctive	Imperative
		Present	Preterite	Imperfect	Present	Present
Latina	dīcere	dīcit	dīxit	dicēbat	dīcat/dīcet	dīc
Aragonana	dicir	diz	dició	deciba/diciba	diga	diz
Asturiana	dicir	diz	dixo	dicía	diga	di
Kataluniana	dir	diu/dit	digué/va dir/dit	deia	digui/diga	digues
Korsikana	dì	dice/dici	disse/dissi	dicia	dica/dichi	dì
Emilian	dîr	dîs	l'à détt / dgé	dgeva	dégga	dì
Franco-Provençal	dire	di	dè	djéve	dijisse/dzéze	dète
Franca	dire	dit	dit	disait	dise	dis
Galisiana	dicir	di	dixo	dicía	diga	di
Italiana	dicere/dire	dice	disse	diceva	dica	dì
Judaeo-Hispana (Ladino)	dezir	dize	disho	dezía	diga	dezí
Leonana	dicire	diz	dixu	dicía	diga	di
Milanese	dì	dis	ha dit	diseva	diga	dì
Mirandolese	dir	diś	à dit	dgiva	diga	dì
Napolitana	dicere	dice	dicette	diceva	diche	dije
Okcitana	díser/dire	ditz	diguèt	disiá	diga	diga
Picard	dire	dit	-	disoait	diche	-
Piedmontese	dì	dis	dìsser1, l'ha dit	disìa	disa	dis
Portugalana	dizer	diz	disse	dizia	diga	diz2
Rumaniana	a zice, zicere3	zice	zise	zicea	zică	zi
Romansh	dir	di	ha ditg	discheva4	dia	di
Sardiniana	narrer5	narat	at naradu	naraiat	narat	nara
Siciliana	dìciri	dici	dissi	dicìa	dica6	dici
Hispana	decir	dice	dijo	decía	diga	di
Venetian	dir	dise	-	disea	diga	dì/disi
Walloon	dire	dit	a dit	dijheut	dixhe	di
Basic meaning	to say	he says	he said	he was saying	he says	say [thou]

¹Until the eighteenth century.

²With the disused variant dize.

³long infinitive

⁴In modern times, scheva.

⁵Pronounce: nàrrere

⁶Sicilian now uses imperfect subjunctive dicissi in place of present subjunctive.

The main tense and mood distinctions that were made in classical Latin are generally still present in the modern Romance languages, though many are now expressed through compound rather than simple verbs. The passive voice, which was mostly synthetic in classical Latin, has been completely replaced with compound forms.

• Owing to sound changes which made it homophonous with the preterite, the Latin future indicative tense was dropped, and replaced with a periphrasis of the form infinitive + present tense of habēre (to have). Eventually, this structure was reanalysed as a new future tense.
• In a similar process, an entirely new conditional form was created.
• While the synthetic passive voice of classical Latin was abandoned in favour of periphrastic constructions, most of the active voice remained in use. However, several tenses have changed meaning, specially subjunctives. Exemple:
  • The Latin pluperfect indicative became a conditional in Sicilian, and an imperfect subjunctive in Hispana.
  • The Latin pluperfect subjunctive developed into an imperfect subjunctive in all languages except Romansh, where it became a conditional, and Romanian, where it became a pluperfect indicative.
  • The Latin preterite subjunctive, together with the future perfect indicative, became a future subjunctive in Old Hispana, Portuguese, and Galician.
  • The Latin imperfect subjunctive became a personal infinitive in Portuguese and Galician.
• Many Romance languages have two verbs "to be". One is derived from Vulgar Latin *essere < Latin esse "to be" with an admixture of forms derived from sedēre "to sit", and is used mostly for essential attributes; the other is derived from stāre "to stand", and mostly used for temporary states. This development is most notable in Hispana, Portuguese and Catalan. In French, Italian and Romanian, the derivative of stāre largely preserved an earlier meaning of "to stand/to stay", although in modern Italian, stare is used in a few constructions where English would use "to be", as in sto bene "I am well". In Old French, the derivatives of *essere and stāre were estre and ester, respectively. In modern French, estre persists as être "to be" while ester has been lost as a separate verb; but the former imperfect of ester is used as the modern imperfect of être (e.g. il était "he was"), replacing the irregular forms derived from Latin (e.g. ere(t), iere(t) < erat). In Italian, the two verbs share the same past participle, stato. sedēre persists most notably in the future of *essere (e.g. Hispana/Portuguese/French/etc. ser-, Italian sar-), although in Old French the future is a direct derivation from Latin, e.g. (i)ert "he will be" < erit. See Romance copula for further information.

For a more detailed illustration of how the verbs have changed with respect to classical Latin, see Romance verbs.

• During the Renaissance, Italian, Portuguese, Hispanian and a few other Romance languages developed a progressive aspect which did not exist in Latin. In French, progressive constructions remain very limited, the imperfect generally being preferred, as in Latin.
• Many Romance languages now have a verbal construction analogous to the present perfect of English. In some, it has taken the place of the old preterite (at least in the vernacular); in others, the two coexist with somewhat different meanings (cf. English I did vs. I have done). A few examples:
  • preterite only: Galician, Asturian, Sicilian, Leonese, Portuguese, some dialects of Hispana;
  • preterite and present perfect: Catalan, Occitan, standard Hispana;
  • present perfect predominant, preterite now literary: French, Romanian, several dialects of Italian and Hispana.
  • present perfect only: Romansh

Note that in Catalan, the synthetic preterite is predominantly a literary tense, except in Valencian; but an analytic preterite (formed using an auxiliary vadō, which in other languages signals the future) persists in speech, with the same meaning. In Portuguese, a morphological present perfect does exist but has a different meaning (closer to "I have been doing"), and is rare in practice.

The following are common features of the Romance languages (inherited from Vulgar Latin) that are different from Classical Latin:

• Adjectives generally follow the noun they modify.
• The normal clause structure is SVO, rather than SOV, and is much less flexible than in Latin.
• Many Latin constructions involving nominalized verbal forms (e.g. the use of accusative plus infinitive in indirect discourse and the use of the ablative absolute) were dropped in favor of constructions with subordinate clause. Eceptaji povas trovesar en Italiana: exemple Latina tempore permittente > Italiana tempo permettendo; L. hoc facto > I. ciò fatto.

Kauzi dil diverseso dil Latinida lingui

Naturala fonetikala evoluciono dil lingui, a qua la Latina nature ne likis, explikas en lua majoritato la grava diferenci inter kelka Latinida lingui, A ta proceso anke adjuntas lexikala diverseso di quo nominesas Vulgara Latina: la grandeso di Roman imperio e absenso di literaturala e gramatikala normo rezultis en lokala linguo ne fixita. Tale singl areo di l'Impero uzis partikulara Vulgara Latino kom ja ante videsis, linguo preferinta dicar "casa" (en la Hispana, la Kataluniana, l'Italiana, la Portugalana e la Rumaniana) ed altra linguo preferinta la termo "mansio" (kom la Francia maison). A ta du kauzi adjuntesas presenso di substrakti: lingui parolita komence en un areo e tegita di altra, lasanta kelka traiti en vortaro ed en gramatiko o en pronuncio en la linguo qua arivis. Tale, Galliana substrakto en la Franca lasis 180 vorti ed esas l'origino dil chanjo ek la Latina /u/ al Francia /y/.

Naturale, l'influo de Galliana ne restriktesis a Franca, Portugalana o la dialekti de la nordo di Italia, exemple, prenas anke kelka termini. Egale ula ciencisti konsideras ke lingui qui servis di substrakto per ula Ibero-Latinida lingui esis la Baskiana o la Baskiano-Iberiana. La Baskiana eble aportis la chanjo di /f/ a /h/ en komenco di vorti en la Hispana e la Gaskoniana (Latine farina donacis harina en la Hispania ed haria en la Gaskoniana) ed vorti kom izquierda en la Hispana o esquerra en la Kataluniana (ezker en la Baskiana). Altra subtrakti dil Latina en Katalunia esas la Kelta, di Indo-Europana tipo, ne kom la Baskiana.

Ol anke existis influo di l'Etruriana per l'Italiana dialekto dil Toskanana, kom la prononcado di /k/ kom /h/ o /χ/. On mustas dicar ke nune la teorii pri la substrakti Baskiana ed Etruriana deskredesas.

Fine, la superstrakto anke havas grava rolo en diferencado dil Latinida lingui: ol esas la lingui dil pobli qui, instalanta su en la teritorio, ne povis impozar lua linguo ma lasis grava traiti. La Francika superstrakto (to esas, Germana) en Gallia esas grava; la medievala vortaro esas plena, precipue en vorti pri milito ed rurala vivo.

La Franca e l'Okcitana havas multa vorti ek Germana lingui. Anke la Kataluniana e la Hispana havas Germana vorti ek la Gotiana en la kazo di ambi, ed anke ek la Franka en la kazo dil Kataluniana.

En la Hispana la superstrakto plu grava esas l'Arabiana: ek ta linguo provenas 4000 paroli, inter li toponimi ed kompozata vorti. La maxim importanta karakteristiko esas la manteno quasi sistematikala di Arabian artiklo en la parolo, quankam en altra Latinida lingui qui prenis la sama parolo perdis lo. Tale eventas kun la Hispana vorto algodón, cotó en la Kataluniana ed coton en l'Okcitana, qua provenas el l'Arabiana al quṭun.

Fine, la Rumana prenis la vokativo dil Slava lingui, ula vorti ed procesi di palatalizado nesama en altra Latinida lingui.

On povas donacar hike la rezulti di studio da M. Pei ye 1949, quon komparas grado di evoluciono di plura lingui rispekto al matrala linguo; por la maxim importanta Latinida lingui, si nun konsideresas tonikala vokali, obtenas, rispekto al Latina, ta koeficenti di evoluciono:

• Sardiniana: 8 %;
• Italiana: 12 %;
• Hispana: 20 %;
• Rumaniana: 23,5 %;
• Okcitana: 25 %;
• Portugalana: 31 %;
• Franca:44 %.

Tale esas posibla vidar kon facileso la grado di variebleso dil konservadurismo dil Latinida lingui. La maxim proxima al Latina (fonetikale e nun konsideranta tonikala vokali) esas la Sardiniana, e la maxim fora esas la Franca.

Klasifiko

Ibero-Latinida lingui en Hispania, Francia, Portugal, Andorra e Sardinia.

Distributado dil Ocitano-Latinida lingui.

Lingui di Italia: Galo-Italiana grupo esas verde, Centrala Italo-Latinida esas blue e la Siciliana esas bruna.

Latinida lingui klasifikas en plura grupi, ed singla povas kontenar multa dialekti. On mustar dicar ke elektado di unu di ca dialekto kom oficala linguo oebdias a politikala kauzi. Latinida lingui formacas kontino di numerosa lingui inter qua ulatempe minimi, ma ica listo nun montros la maxim konocata lingui:

• Sardiniana linguaro
  • Sardiniana linguo
• Ibero-latinida linguaro
  • Kastiliana
  • Portugalana
  • Asturiana
  • Aragonana
  • Galisiana
• Ocitano-Latinida linguaro
  • Okcitana
  • Kataluniana
• Galo-Latinida linguaro
  • Franca linguo
  • Valon
  • Pikardiana
  • Normandiana
  • Arpitaniana
• Galo-Italiana linguaro
  • Piemontana linguo
  • Venetana
  • Lombardiana
  • Emilio-Romagnana
  • Liguriana
• Centro-Sudala Italiana linguaro
  • Italiana (Toskanana) ed altra di peninsulo.
  • Napolitana linguo
  • Siciliana linguo
• Reto-Latinida linguaro
  • Friulana
  • Romancha
  • Ladina
• Balkano-Latinida linguaro
  • Rumaniana
  • Arumaniana
  • Istro-Rumaniana
  • Megleno-Rumaniana
• Diversi ofte en desaparo e kreola (precipua de Franca)
• Ido ed Esperanto (helpo e transnaciono).

Skribo-sistemi

Precipua artiklo: Latin alfabeto

Latinida lingui por la maxim importanta parto havas retenita la skriburo sistemo di Latino, adaptanta lo a lua evoluciono. Uno eceptajo esis Rumanian ante 19ma yarcento, ube pos la Romana retreto, kompreno esis riintroduktita tra Rumaniana kirila alfabeto, slaviko influo. Kirila alfabeto esis anke uzita por Rumaniana (Moldovana) en Sovietia. La nekristana populi di Hispania anke uzita la skribaji di ta religii (mohameta e juda) por skribar Latinida lingui tale Ladino e Mozarabik en aljamiado.

Gradi di mutuala komprenebleso inter Latinida lingui

Segun Ethnologue

%	Franca	Kataluniana	Italiana	Portugalana	Romancha	Rumaniana	Hispana	Sardiniana	Okcitana
Franca		85	89	75	78	75	75	80	75
Kataluniana	85		87	85	76	73	85	75	95
Italiana	89	87		73	78	77	82	85	78
Portugalana	75	85	73		74	72	89	78	73
Romancha	78	76	78	74		72	74	74	75
Rumaniana	75	73	77	72	72		71	74	78
Hispana	75	85	82	89	74	71		76	74
Sardiniana	80	75	85	78	74	74	76		76
Okcitana	75	95	78	73	75	78	74	76

Komparo inter la precipua Latinida lingui

Ido

Latina

Sardiniana

Siciliana

Italiana

Korsikana

Kastiliana

Portugalana

Galisiana

Okcitana

Katalaniana

Friulana

Franca

Rumaniana

fromajo

caseus

casu

furmanciu

formaggio / cacio

casgiu / furmagliu

queso

queijo

queixo

formatge

formatge

formadi

fromage

caş

kantar

cantare

cantai

cantari

cantare

cantà

cantar

cantar

cantar

cantar

cantar

cjantâ

chanter

cînta

kapro

capra

craba

crapa

capra

capra

cabra

cabra

cabra

cabra

cabra

cjavre

chèvre

capra

klefo

clave

crai

chiavi (ciavi)

chiave

chjave

llave

chave

chave

clau

clau

clâf

clé

cheie

eklezio

ecclesia

crèsia

chiesa

chiesa

chjesa

iglesia

igreja

igrexa

glèisa

església

glesie

église

bisericǎ

hospitalo

hospitalis

spidali

spidali

ospedale

ospidale

hospital

hospital

hospital

espitau

hospital

ospedâl

hôpital

spital

linguo

lingua

lingua

lingua

lingua

lingua

lengua

lingua

lingua

lenga

llengua

lenghe

langue

limbǎ

placo

platea

prazza

chiazza

piazza

piazza

plaza

praça

praza

plaça

plaça

place

place

piaţǎ

ponto

pons

ponti

ponti

ponte

ponte

puente

ponte

ponte

pònt

pont

puint

pont

pod

nokto

nocte

notti

notti

notte

notte

noche

noite

noite

nuèit / nuèch

nit

gnot

nuit

noapte

Numeri

Rikonstruktado di numero ek 1 til 10 por plura Latinida grupi:

GLOSA	Ibero- Latinida	Ocitano- Latinida	Galo- Latinida	Galo- Italiana	Reto- Latinida	Italo- Latinida	Balkano- Latinida
'1'	*un/*una	*un/*una	*ɶ̃~*ɔ̃/*ynə	*yŋ/*yna	*uŋ/*una	*uno/*una	*un/*una
'2'	*dos/*duas	*dos/*duas	*do/*due	*dui/*due	*dui/*duas	*due	*doi / *dowə
'3'	*tres	*tres	*treis	*trei/*trɛ	*treis/*trei	*tre	*trei
'4'	*kwatro	*kwatre	*katre	*kwatr(o)	*kwater	*kwattro	*patru
'5'	*ʦinko	*sink	*sẽk	*ʦinkwe	*ʧiŋk	*ʧiŋkwe	*ʦinʦe
'6'	*seis	*sieis	*sis	*sei	*seis	*sei	*sæse
'7'	*sɛte	*sɛt	*sɛt	*sɛt(e)	*sɛt	*sɛtte	*sæpte
'8'	*oito	*ueit	*uit	*øt(o)~ɔt(o)	*ɔt	*otto	*optu
'9'	*nɔβe	*nɔu	*nɶf	*nɶv	*noʊv	*nɔve	*nowə
'10'	*dɛʦ	*dɛʦ	*dis	*dɛʒ(e)	*deʃ	*dɛʧi	*ʣæʦe

Exempli

Hike on montras exempli di frazo en plura Latinida lingui.

Ido	(Elu) sempre klozas la finestro antee dineo.
Latin	(Ea) semper antequam cenat fenestram claudit.
Aragonana	(Ella) zarra siempre a finestra antes de cenar.
Aromanian	(Ea/Nâsa) încljidi/nkidi totna firida ninti di tsinâ.
Asturian	(Ella) pieslla siempres la ventana enantes de cenar.
Bergamasque	(Lé) la sèra sèmper sö la finèstra prima de senà.
Bolognese	(Lî) la sèra sänper la fnèstra prémma ed dsnèr.
Catalan	(Ella) sempre tanca la finestra abans de sopar.
Corsican	(Ella/Edda) chjode sempre u purtellu nanzu di cenà.
Emilian	(Lē) la sèra sèmpar sù la fnèstra prima ad snàr.
Extremadurana linguo	(Ella) afecha siempri la ventan antis de cenal.
Franco-Provencala	(Le) sarre toltin/tojor la fenétra avan de goutâ/dinar/sopar.
French	Elle ferme toujours la fenêtre avant de dîner/souper.
Friulan	(Jê) e siere simpri il barcon prin di cenâ.
Galician	(Ela) pecha/fecha sempre a fiestra/xanela antes de cear.
Italian	(Ella/Lei) chiude sempre la finestra prima di cenare.
Judaeo-Hispana	Eya serra syempre la ventan antes de senar.
Ladin	(Ëra) stlüj dagnora la finestra impröma de cenè. (badiot) (Ëila) stluj for l viere dan maië da cëina (gherdëina)
Leonese	(Eilla) pecha siempre la ventana primeiru de cenare.
Ligurian	(Le) a saera sempre u barcun primma de cenà.
Milanese	(Le) la sara semper sü la finestra prima de disnà.
Mirandese	(Eilha) cerra siempre la bentana/jinela atrás de jantar.
Mozarabic	Ella cloudet sempre la fainestra abante da cenare. (rikonstruktita)
Neapolitan	Essa nzerra sempe 'a fenesta primma 'e magnà.
Normanda	Lli barre tréjous la crouésie devaunt de daîner.
Occitan	(Ela) barra sempre/totjorn la fenèstra abans de sopar.
Picard	Ale frunme tojours l’ creusèe édvint éd souper.
Piedmontese	Chila a sara sèmper la fnestra dnans ëd fé sin-a/dnans ëd siné.
Portuguese	Ela fecha sempre a janela antes de jantar/cear.
Rumaniana	Ea închide totdeauna fereastra înainte de a cina.
Romansh	Ella clauda/serra adina la fanestra avant ch'ella tschainia.
Sardinian	Issa serrat semper sa bentana innantis 'e chenare.
Sassarese	Edda sarra sempri lu balchoni primma di zinà.
Sicilian	Idda chiui sempri la finestra prima di pistiari/manciari.
Hispana	(Ella) siempre cierra la ventan antes de cenar.
Umbrian	Essa chjude sempre la finestra prima de cena'.
Venetian	Eła ła sara/sera sempre ła fenestra vanti de xenàr/disnar.
Walloon	Ele sere todi li finiesse divant di soper.

Bibliografio

• Holtus, Günter/Metzeltin, Michael/Schmitt, Christian: Lexikon der Romanistischen Linguistik (LRL). Niemeyer, Tübingen 1988-2005 (12 tomos).
• Lindenbauer, Petrea/Metzeltin, Michael/Thir, Margit: Die romanischen Sprachen. Eine einführende Übersicht. G. Egert, Wilhelmsfeld 1995.
• Metzeltin, Michael: Las lenguas románicas estándar. Historia de su formación y de su uso. Academia de la Llingua Asturiana, Uviéu 2004.

Historio e general aspekti

• M. Banniard, Du latin aux langues romanes, 1997, Nathan ;
• Jean-Marie Klinkenberg, Des langues romanes, éditions Duculot, Louvain-la-Neuve, 1994 (2Shablono:E édition) ;
• Michael Metzeltin, Las lenguas románicas estándar. Historia de su formación y de su uso. Academia de la Llingua Asturiana, Uviéu 2004.
• Wilfried Stroh, Le latin est mort, vive le latin ! Petite histoire d'une grande langue, traduit de l'allemand, Paris, Les Belles Lettres, 2008, 302 pages.
• Paul Teyssier, Comprendre les langues romanes, du français à l'espagnol, au portugais, à l'italien & au roumain, méthode d'intercompréhension, Paris, Chandeigne, 2004 ;

Monografii, universitatala manuali

• Pierre Bec, Manuel pratique de philologie romane, Paris, 1970-1971, deux tomes ;
• Édouard Bourciez, Éléments de linguistique romane, Paris, 1967 pour la 5Shablono:E édition ;
• Yves Cortez, Le français ne vient pas du latin, Paris, 2007, Éditions L'harmattan.
• M.-D. Glessgen, Domaines et Méthodes de la linguistique romane, Zürich, 2004-2005, RoSe, 2 vol. ;
• Günter Holtus/Michael Metzeltin/Christian Schmitt: Lexikon der Romanistischen Linguistik (LRL). Niemeyer, Tübingen 1988-2005 (12 volumes).
• Mireille Huchon, Histoire de la langue française, Paris, 2002 ;
• Petrea Lindenbauer/Michael Metzeltin/Margit Thir, Die romanischen Sprachen. Eine einführende Übersicht. G. Egert, Wilhelmsfeld 1995.
• Max Niedermann, Phonétique historique du latin, Paris, 1953 pour la 3Shablono:E édition ;

Extera ligili

• Lexikon der Romanistischen Linguistik (LRL), edd. Holtus / Metzeltin / Schmitt
• Michael Metzeltin, Las lenguas románicas estándar. Historia de su formación y de su uso, Oviedo, 2004
• Mapo dil Latinida lingui
• Web-pagino pri l'ensino dil regionala lingui en Akademio di Bordeux
• Web-pagino pri l'ensino di l'Okcitana en skoli
• Lingua romana: Jurnalo pri Franca, Italiana e Rumaniana kulturi
• Orbis Latinus, web pri Latinida lingui
• The World of Comparative and Historical Linguistics, Hugh Everard Wilkinson
• * Angla Comparative Grammar of the Romance Languages