Francia: Diferi inter la revizi
Macron |
|||
| Lineo 214: | Lineo 214: | ||
=== Nuna guvernisti === |
=== Nuna guvernisti === |
||
Ye |
Ye [[2017]], pos la prezidantal elekto, [[Emmanuel Macron]] elektesis prezidanto di la republiko. Nuna chefministro esas [[Bernard Cazeneuve]]. |
||
Gérard Larcher esas la prezidanto dil senato, e François de Rugy la prezidanto di Nacional Asemblajo. |
|||
<gallery> |
<gallery> |
||
Arkivo: |
Arkivo:Emmanuel Macron in Tallinn Digital Summit. Welcome dinner hosted by HE Donald Tusk. Handshake (36669381364) (cropped 2).jpg|'''[[Emmanuel Macron]]''', [[Listo di prezidanti di Francia|prezidanto di la Republiko]]. |
||
Arkivo: |
Arkivo:Edouard Philippe.png|'''[[Edouard Philippe]]''', [[chefministro]] di Francia. |
||
</gallery> |
</gallery> |
||
| Lineo 240: | Lineo 240: | ||
L'armeala forci dividesas en quar precipua armei: terala armeo, nacionala mar-armeo, aer-armeo e nacionala jendarmaro. |
L'armeala forci dividesas en quar precipua armei: terala armeo, nacionala mar-armeo, aer-armeo e nacionala jendarmaro. |
||
Depos 1996, l'armeo divenis profesionala, e l'obligata konskripto substitucesis per la “dio di defenso e mixa civitaneso”. Lua kapaceso militarala esas proxim 350 000 homi, esas extensita tra la mondo, en lando quale [[Afganistan]], [[Libano]], [[Chad]], [[Ivora Rivo]] e [[Kosovo]], ma anke konforme kun internaciona traktati en [[ |
Depos 1996, l'armeo divenis profesionala, e l'obligata konskripto substitucesis per la “dio di defenso e mixa civitaneso”. Lua kapaceso militarala esas proxim 350 000 homi, esas extensita tra la mondo, en lando quale [[Afganistan]], [[Libano]], [[Chad]], [[Ivora Rivo]] e [[Kosovo]], ma anke konforme kun internaciona traktati en [[Djibuti]], [[Senegal]] e [[Gabon]], sen obliviar la trupi pozicionata transmare, mobilizas pluse 1 000 homi en la kadro di plano Vigipirate. |
||
=== Partopreno en internaciona organizuri === |
=== Partopreno en internaciona organizuri === |
||
Francia esas un ek la la fondinti |
Francia esas un ek la la fondinti dil Europana Uniono, di spaco Schengen e dil [[Eurozono]]. Esas anke un ek la kin permananta membri dil [[Sekureso-Konsilistaro dil Unionita Nacioni]]. Tandem, esas membro di multa internaciona organizuri, quale Nord-Atlantikal Uniono, [[Mondal organizuro pri komerco]], [[Organizuro por Kunlaboro ed Ekonomiala Developo]], G8, G20, organizuro internaciona di Frankofonio (''Francophonie'') edc. |
||
Pos 1945, Europa divenis la precipua axo dil extera politiko Franca. Du ek la sep "patri di Europa", [[Jean Monnet]] e [[Robert Schuman]], naskis en Francia. Un ek la skopi dil organizuro esis evitar nova mondomilito e faciligar la rikoncilio inter Francia e Germania. Tamen, la stando di Francia e Franci pri Europa esis ofte ambigua: refuzo dil traktato qua kreis l'Europana komunitato pri defenso da lua Nacional Asemblajo en 1954, e refuzo per referovoto di traktato por krear konstituco Europana en 2005, la haltostroki di Francia vers Europan asemblo esis ferma. |
|||
Pos la [[Kontrato di Maastrich]] en 1992, la domeni en qua UE havas exkluziva kompetenteso esas sempre plu multa. Granda parto dil yuri aplikebla en Francia en 2010 havis Europana origino, plu multa kam la nacionala yuri. Francia, mezavalora povo, ne povas pezar en la mondala ceno en multa domeni nur tra UE. L'unigado di Europana merkato e l'establiso di unika pekunio ye 1999 implikis importanta transformi di Franca ekonomio, qua l'avantajoza karaktero facas debato. Mem se Francia esas l'unesma profitanta de la komuna agrokultivala politiko, ulo esas parto di landi neta kontributanti a budjeto di UE. |
Pos la [[Kontrato di Maastrich]] en 1992, la domeni en qua UE havas exkluziva kompetenteso esas sempre plu multa. Granda parto dil yuri aplikebla en Francia en 2010 havis Europana origino, plu multa kam la nacionala yuri. Francia, mezavalora povo, ne povas pezar en la mondala ceno en multa domeni nur tra UE. L'unigado di Europana merkato e l'establiso di unika pekunio ye 1999 implikis importanta transformi di Franca ekonomio, qua l'avantajoza karaktero facas debato. Mem se Francia esas l'unesma profitanta de la komuna agrokultivala politiko, ulo esas parto di landi neta kontributanti a budjeto di UE. |
||
Versiono ye 21:44, 27 may. 2018
| Francia | ||
| République Française | ||
|
| |
| Standardo di Francia | Blazono di Francia | |
| Nacionala devizo: | ||
| "Liberté, égalité, fraternité" (Franca) "Libereso, egaleso, frateso" | ||
| Nacionala himno: | ||
| "La Marseillaise" "La Marseilleanino" | ||
| ||
Urbi:
| ||
| Chefurbo: | Paris | |
| · Habitanti: | 2 125 246 (1999) | |
| Precipua urbo: | Paris | |
Lingui:
| ||
| Oficala lingui: | Franca | |
| Regionala lingui: | (Videz Lingui) | |
Etnii:
| ||
| · 85% | Blankano | |
| · 10% | Nord-Afrikano | |
| · 3.5% | Nigrano | |
| · 1.5% | Aziano | |
| Tipo: | Unesala stato, miprezidantala, Konstitucala republiko | |
| · Prezidanto: | Emmanuel Macron | |
| · Chefministro: | Bernard Cazeneuve | |
| Legifantaro: | Parlamento | |
| · La Frankia rejio unigis: | 486 | |
| · Pakto di Verdun: | agosto 843 | |
| · fondo di la republiko: | 2ma di septembro 1792 | |
| · fondo di EEK: | 1ma di januaro 1958 | |
| · Nuna konstituco: | 4 di oktobro 1958 | |
Surfaco: (47ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 551 695 km² | |
| · Aquo: | 0,26 % | |
Habitanti: (22ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 62 448 977 (2009) | |
| · Denseso di habitantaro: | 115 hab./km² | |
| · Totala: | $2,580 bil. (9ma) | |
TNP:
| ||
| $2,846 bil. (6ma) | ||
| 32.7 | ||
| mezgranda · 33ma | ||
 0.884
| ||
| tre altra · 20ma | ||
Plusa informi:
| ||
| Valuto: | Euro Franko CFP | |
| · Abreviuro: | EUR, XPF
| |
| · Simbolo: | €, F
| |
| Horala zono: | CET (UTC+1) | |
| · Somero tempo: | CEST (UTC+2) | |
| Dato-formato: | dd/mm/yyyy | |
| Veho-latero: | dextre | |
| Telefono-kodexo: | +33
| |
| ISO: | FR
| |
FRA
| ||
250
| ||
| Reto-domeno: | .fr*, .bzh*, .re*, .wf*, .yt*, .pm*, .paris*, .alsace* | |
| Precipua religio: | Kristanismo (70.7%) ed Ateismo | |
Francia, en longa formo: Republiko Franca (République française), esas lando en West-Europa, qua anke havas teritorii en altra kontinenti. Lua chef-, e maxim granda urbo esas Paris, kun 2,125,245 habitanti (1999). Habitita da 65.8 milion personi ye la 1ma di januaro 2013, Francia esas developanta lando, kun indexo pri humana developeso tre alta.
Francia jacas en westal Europa. Lua vicina landi esas Hispania ed Andora sude, Italia, Suisia e Germania este, e Luxemburgia e Belgia nord-este. Sude jacas Mediteraneo e la mikra-stato Monako. Norde e weste jacas l'Oceano Atlantiko.
Lua oficala linguo esas Franca e lua monetaro esas Euro. Lua devizo esas: Libereté, égalité, fraternité (libereso, egaleso, frateso en Ido), e lua standardo konsistas ek tri vertikala bendi en la kolori blua, blanka e reda. Lua himno esas La Marseillaise (La Marseilleanino en Ido). Lua moto eas guvernado dil populo, per la populo e por la populo. Francia esas republiko demokratiala, konstitucala ed unesala e havas miprezidantala rejimo.
Francia esas anciena lando, qua formacesis dum la fino di la Mezepoko. De frua 17ma yarcento til l'unesma parto dil 20ma yarcento, Francia posedis vasta kolonial imperio. Pos la yari 1950ma ol esis un ek la precipua landi qui suportis la konstrukto dil Europana Uniono. Francia esas nukleara povo, ed un ek la kin permananta membri di la Sekureso-Konsilistaro dil Unionita Nacioni. Francia duktas decidiganta rolo en mondala historio per l'influo di sua kulturo, di sua linguo e lua demokrata, laika e republikana valori.
Francia okupis en 2012 la kinesma rango mondala por l'interna produktado ante imposti. Sua ekonomio, di tipo kapitalista kun sat forta statala interveno, facis di lu; un de la mondala chefi en la sektori di nutral aferi, di aeronautiko, di automobil-industrio, di luxoza produkturi, di turismo e nukleara industrio.
Bazala fakti pri Francia.
Historio
| Precipua artiklo: Historio di Francia |
| Precipua artiklo: Militala historio di Francia |
La vorto "Francia" devenas de Germana tribuo, la Franki, atestita pos la 3ma yarcento advale la dextra rivo di Rheno. Lua rejo Klodovig e pose lua filii konquestis, inter 481 e 535, preske tot l'anciena Romana provinco di Gaula - to equivalas a la majoritato dil teritorio di nuna Francia. La vorto "Francia" ne uzeis oficale til 1190, kande la rejulo Philippe Auguste komencis uzar la nomo rex Franciæ (rejo di Francia) vice rex Francorum (rejo dil Franki) por designar lia suvereneso. La vorto anke uzesis kustumale por nomar un teritorio klare definita quale en la poemo Chanson de Roland, skribita un yarcento ante. Depos junio 1205 la teritorio nomesis en mapi regnum Franciæ (rejio di Francia).
Homala okupado dil teritorio di nuna Francia esas mult anciena. A la grupi qui vivis en la regiono dum Paleolitiko e Neolitiko unionis altra populi, sucesive: Kelti, e Germani (Franki, Vizigoti, Alamani, Ostrogoti e Burgundiani). En la komenco dil duesma yarmilo Kapetiana monarkio konstruktis teritorial uneso dil rejio di Francia. La 17ma di junio 1789, kande l'unesma konstitucal asemblajo kunvokesis, konsideresas la nasko di la sistemo reprezentala en Francia, e la nasko di nuna stato. La nuntempala periodo markizesas per esforci pri linguistikala e kultura unigo, di richigo dil lando e di enmigro venanta de Europa, Afrika ed Azia.
Prehistorio, protohistorio ed antiqueso
Homi de Neanderthal ja habitis la teritorio di Francia dum l'infra-paleolitiko. La maxim anciena homala restaji trovita evas 1.8 milion yari. Neanderthali transvivis en la regiono sub klimato ruda e variema, karakterizita per multa glacial epoki qui modifikis lua vivokadro.
En Francia existas multa groti ornita dum supra-paleotiko, di qui un ek la maxim famoza esas la groto di Lascaux, en Dordogne (de 18 000 aK, ja habitita dal Homo sapiens).
Cirkum 10 000 aK (fino di lasta glacial epoko) la klimato dolcigis. Pos cirkum 7,000 aK, komencis neolitiko en ta parto di Westal Europa. Lua habitanti formacis kolonii, quankam l'evoluciono di ta kolonii esis diferanta segun la regioni. Pos forta demografiala kresko e developo dil agrokultivo dum dum kelka yarmili, dum la 3ma yarmilo aK aparis la metalurgio en la regiono, komence dil oro, depos kupro, bronzo e, pos l'8ma yarcento aK, fero.
En 600 aK, Greki veninta dil urbo Phocea fondis Marseille an la rivo di Mediteraneo. Dum la sam epoko kelka populi komencis okupar la teritorio di nuna Francia, ma ta okupo difuzesis a omna teritorio nur inter la 5ma e la 3ma yarcenti. La nociono di Gallia aparis lore, e korespondis a teritorii di populizo Kelta inkluzite inter Rheno, Atlantiko e Mediteraneo. Gallia lore esis prospera regiono, e lua sudo recevis multa Grek e Roman influi.
Depos 125 aK. la sudo di Gallia gradope konquestesis da Republiko Romana, qua fondis l'urbi Aix-en-Provence, Toulouse e Narbonne. En 58 aK, Iulius Caesar konquestis impetuoze la cetera teritorii de Gallia e vinkis revolto duktita dal Galliana chefo Vercingetorix en 52aK. La teritorii itere konquestita repartisesis da Augustus en non Romana provinci, di qui la precipui esas Narbonia en sudo, Aquitania en sud-westo, Lyonia en centro e Belgia en nordo. Multa urbi, quale Lyon - qua pose divenis chef-urbo di Gallia - fondesis dum la periodo Gallo-romana. Lyon konceptesis quale altra Romana urbi, kun forumo, teatro, cirko, amfiteatro e termi. Romana religio superpozis su a Galliana kulti, qui ne desaparigis komplete: lua deaji kunfuzesis su gradope kun Romana deaji, en sama sinkretismo.
Dum la 3ma yarcento Romana Gallia konocis grava krizo. Le limes, sistemo di fortifikuri an la frontieri, por protektar l'imperio de Germana inkursi, sufris frequa invadi da barbari. Romana povo, dum ta epoko, semblis shancelante: l'imperio di Gallii proklamesis en 260 ed eskapis la Romana tutelo til 274. Tamen, la situeso plubonigis dum l'unesma duimo dil 4ma yarcento, periodo di rinovigo e prospero por Gallia. En 312, l'imperiestro Konstantinus konvertis su a kristanismo. Kristani, persekutita til lore, multeskis. Ma la barbara inkursi rikomencis pos la duesma duimo dil 4ma yarcento. La 31ma di decembro 406 Vandali, Suevi ed Alamani transiris Rheno ed iris til Hispania. En la duimo dil 5ma yarcento, Alamani e Franki, du populi pagana, instalis su en nord-esto di nuna Francia ed exercis forta preso sur la generali Romana qua restis en nord-esto di Gallia.
Nasko, krizi e transformi dil rejio di Francia dum Mezepoko
La konverto di Klovis, chefo Franka, a kristanismo transformis il en federito dil eklezio e permisis ilu konquestar l'esencala di Gallia dum la transito inter la 5ma e 6ma yarcenti. La fuzo di heredaji gallo-romana e kontributaji Germana kun kristanismo esis longa e desfacila. Frankani esis origine militala socio kun legi tre diferanta de Romana yuro e kristana principi. Dum ke febleso demografiala qua konocis la rejio di Franki implikis dekado dil urbi, kristanismo instalis su tra la kreado di rurala kirki e precipue tra multa monakeyi. Se komence la povo di Klovis semblis solida, Merovingiana dinastio balde afrontis grava desfacilaji; ol desaparis en 751 kande Pipin la Mikra kronizesis rejulo di Franki. Tale, Karolingiana dinastio fondesis.
Pipin la Mikra e sua filio Karl la Granda augmentis multe la l'extenseso dil rejo di Franki, qua atingis dum la 18ma yarcento plu kam 1 milion km². L'imensa imperio Karolingiana kontrolesis dal administrantaro centraligita en Aachen. Komti reprezentis Karl la Granda en tota imperio e surveyis la missi dominici. Karl la Granda, kronizita imperiestro dil ocidento la yaro 800, rilansis la docajo di bel arti, e la palaco di Aachen aceptis intelektal aktivesi ed arti di alta nivelo. Tamen, pos la morto dil imperiestro, lia komti e vasali gradope komencis transmisar lua tituli tra heredo. La nepotuli di Karl la Granda partigis l'imperio inter li, tra Verdun-traktato (843). Karl kontrolis ocidentala Franki, qua korespondas aproxime a du triimi ocidentala de nuna Francia, e di qua la frontieri variis poke til la fino di Mezepoko. La nova rejio devis anke afrontar tri ondi di invadi diversa dum 9 e 10ma yarcenti, duktita da Mohamedani, Vikingi ed Hungari. La sam epoko, la povi dil anciena komtii duris augmentar dum ke rejala povo diminutis. Feudala socio establisesis, karakterizita por sua divido en tri ordeni: klerikaro, nobelaro e plebeyaro.
En 987, Huges Capet elektesis dal sua egali, to esis la nobeli di rejio. La monarkio itere divenis heredala, e Kapetiani regnis sur Francia dum plu kam 800 yari. Tamen, l'unesma Kapetiana reji kontrolis direte nur tre mikra porcioni di Franca teritorio, nominita rejala domeno, e kelka de lua vasali esas plu multa povoza kam li. Dum la 12ma yarcento la rejala povo komencis afirmar su kontre la princi dil rejio, ma mustis afrontar depos 1150a la nasko dil "imperio Plantagenet" grupiganta en mem ensemblo Anglia e la westala triimo de Francia.
Kapetiana rejio atingis lua maxima vasteso dum la 13ma yarcento. La monarkio riprenis povo qua havis perdita dum ke Franca kulturo afirmis su en Europa. Philippe la 2ma (1180-1223) parvenis konquestar precipua propraji en Francia de Plantageneti, impedanta tempale fino a l'Angla minaco ed augmentis grande la rejala domeno dum la sam epoko. Louis 9ma la Santa (1226-1270) agis kom arbitranto de Kristanaro e partoprenis en la sepesma ed l'okesma krucomiliti. Ta partopreni influis en lua rapida kanoniseso dal katolik-eklezio.
Dum la 14ma e l'unesma duimo di la 15ma yarcento Francia sinkis en grava krizo kun multa demonstri. Cent-yara milito kontre Anglia, naskinta di heredoproblemo pri kontrolo dil rejio di Francia, devastis la lando. Ma la krizo dum la 14ma e 15ma yarcenti ne esis simple politika o militala: lo esis anke demografiala — pos 1347 la nigra pesto mortigis adminime la triima de la habitantaro dil rejio —; sociala — rurana ed urbana revolti multeskis; — ekonomikala e religiala. Tamen, se la monarkio esis anke koncernita da ta krizo, ekiris de ol plufortigita: la centrala povo, qua esas diplasita en la valo di Loire, dotis su kun nova institucuri ed establisis permananta armeo e taxado.
Renesanco e monarkismo (16ma e 17ma yarcenti)
Depos 1494, Franca suvereni duktis multa militi en Italia kontre imperiestro Karl la 5ma Habsburg. Ma la regni di François la 1ma di Francia (1515-1547) e de sua filio Henri 2ma (1547-1559) precipue distingesis per la plufortigo dil rejala povo, qua tendencis divenar absoluta, e per la renesanco literaturala ed artala kun forta influi de Italia.
En 1539, dekreto di Villers-Cotterêts transformacis Franca linguo en la linguo administrala e judiciala dil rejio. Tamen, l'uneso di Francia cirkume la persono di rejo esis shok-pulsita dum duesma duimo di 16ma yarcento pro religiala problemi: de 1562 til 1598 eventis ok militi religiala inter katoliki e kalvinisti. Ta religiala krizo koincidis kun ekonomikala, e precipue politikala krizi. En 1598, rejulo Henri 4ma (1589-1610) donis per Nantes-dekreto partala libereso di kulto a protestanti.
Louis la 13ma (1610-1643) e lua ministri Richelieu e Mazarin afrontis l'opozo di nobeli dezirante retroprenar lia anciena povi. Dum la sama epoko, Francia duktis multa vinkoza militi (quale la Milito di Triadek yari) e komencis formacar lua unesma koloniala imperio, precipue en Nova Francia, en Antili e sur la voyo di Indii. Louis la 14ma di Francia afirmis plua kam ulatempe la karaktero absoluta di sua povo. "Sunala rejo" konsideris su kom "lietnanto di deo sur Tero" ed imperis konstruktar Versailles-palaco, simbolo di sua povo. Cirkondis su kun artisti e cientisti, laboris por l'uneso religiala di sua rejio e rikomencis la persekuto di protestanti e revokis Nantes-dekreto. Quankam la danjeroza situeso di la monarkio, Louis la 14ma duktis multa militi kontre Europa federita, dum ke markezo di Vauban duktis la konstruktado di reti di fortifikita urbi an la frontieri dil rejio. Quankam ta militi rezultis multafoye en Franca vinki, multa vinkesi e famini desbriligis la fino di sua regno.
Lua posnepoto Louis la 15ma (1715-1774) anke duktis multa militi, kun diversa rezulti. Francia lasis tra traktato di Paris signatita en 1763 sua posedaji en Nord-Amerika, ma kompris Lotringia e Korsika dum la sam yardeko. Dum ta tempo, Francia konocis forta developo demografiala ed ekonomiala. L'augmento di agrokultivala produktado akompanita kun la komenco dil industriizeso note en stofala sektoro ma anke en intelektala e kulturala domeni. Louis la 14ma, qua acesis a trono en 1774, revelis su nekapabla por solvar la troa debileso di la monarkio e decidis kunvokar Generala stati en 1788.
La yarcento di la revolucioni (1789 til la frua 20ma yarcento)
La delegitari sendita por l'aperto di Generala stati, qua eventis la 5ma di mayo 1789 transiris rapide la povi qui esis atribuita, ed impozis su kom nacionala konstitucal asemblajo. La rejulo ne povis impedar ke l'asemblo konstitucala decidis pri l'aboliso di privileji dum la nokto di la 4ma di agosto, pos adoptar ye la 26ma di agosto la "Deklaro pri la yuri di la homo e di la civitano". Pos probo di monarkio konstitucala, la republiko naskis dum septembro 1792, e Louis la 16ma, akuzita pro trahizo, ocidesis per la gilotino pos judicio da Nacionala Kunveno ye la 21ma di januaro 1793. Pose Francia revolucionala subisis multa yari di militi e mortigi, til l'establiso dil Direktorio en 1795.
Ye la 9ma di novembro 1799, generalo Napoléon Bonaparte revokis la Direktorio per stato-stroko e remplasis ol kun Konsuleso. Kin yari pose, ilu kronizesis imperiestro dil Franci. Napoléon la 1ma kreis o reformis multa institucuri, e sua multa vinki inkluzis la duimo dil Europana habitantaro sub sua kontrolo frue la yari 1810ma. Tamen la deklino eventis rapide: pos efemera abdiko depos rivenar quik a la povo, l'imperiestro vinkesis definitive en la Batalio di Waterloo ye la 18ma di junio 1815.
Francia komencis lua duesma periodo di konstitucala monarkio, dum qua reji Louis la 18ma (1814-1824) e precipue Charles la 10ma (1824-1830) kontestis parto di sociala aquiraji de la revoluciono. Kelka semani pos konquestar Aljer, Charles 10ma revokesis da Trois Glorieuses, revolucionala movado qua adduktis sur la trono Louis Philippe la 1ma. Quankam Louis Philippe konsideresis lore reformema, litiji kreskis rapide malgre l'ekonomikala kresko di Francia dum ta epoko.
En februaro 1848 nova revoluciono disruptis, e lua skopi ne esis nur politikala, ma anke sociala. L'efemera Duesma republiko qua establisesis kreis universala voto por viri, abolisis sklaveso en la kolonii e mortopuniso pro politiko, ma subversesis da sua prezidanto Louis-Napoléon Bonaparte, qua kronizesis imperiestro en 1852.
Quankam la rejimo dum l'unesma yari dil Duesma imperio esis autoritatoza, Napoléon la 3ma komencis liberala jireyo en 1860, qua ne impedis la kresko di politikala opozantaro. Dum ta epoko l'industrio e fervoyala sistemo expansesis rapide. La vinkeso di Francia kontre Germania en 1870-1871, esis duopla jireyo en la historio di lando: l'imperio kapitulacis ye la 2ma di septembro 1870 e la republiko proklamesis ye la 4ma di septembro sam yaro, dum ke Prusia anexis Alzacia-Lotringia.
Quankam sua kaosala nasko, la Triesma republiko esis la maxim longa de la politikala rejimi qui Francia konocis depos 1789. Republikani instalis gradope lua politikala projeti: skoli divenis gratuita, laika ed obligata en 1881-1882, libereso di jurnalaro ed asemblo permisesis en 1881, divorco e sindikati legaligesis en 1884, e la Eklezio e la Stato separesis en 1905. Dum la sam epoko, Francia dotis su kun vasta imperio koloniala, qua esis la duesma maxim granda dil mondo en 1914, pos la de Unionita Rejio. Quankam multa politika krizi eventis interne la lando — la krizo Boulangista, la skandalo di dekoruri, la skandalo pri la konstrukturo dil kanalo di Panama, l'afero Dreyfus —, la precipua minaci por la republiko venis de exterlando, ube milito semblis plu minacanta.
Francia dum la du mondomiliti
Francia eniris l'unesma mondomilito dum la komenco di agosto 1914 federita kun Unionita Rejio e Rusa imperio kontre Germana imperio. La milito produktis 1.4 milion viktimi en Francia e multa destruktadi en nord-esto di lando, finis ye la 11ma di novembro 1918 kun la vinko di Triopla interkonsento. Ultre itere recevar Alzacia-Lotringia, Francia recevis parto di Germania komisi stipulita en Versailles-kontrato quankam obtenis garantii pri sekureso qui extingesis tragedie en 1940, kun l'iter invado di Belgia da Germani pos la rikonstrukto di German armeo e militarala riokupo di la sinistra rivo di Rheno.
Pos kelka yari di laboroza rikonstrukto, markizita per l'esforco por augmentar l'enmigrado e produktiveso, e por diminutar la manko di laboristi qui verkis en mineyi di stalo od en automobila industrii, Francia penis por ridonar a sua ekonomio la vigoro de ante la milito. Pos experimentar forta kresko depos 1924, Francia frapesis plu tarda kam altra landi per la krizo de la yari 1930ma. Quankam ta krizo komencis tarde, ol esis duriginta e profunda. Politika krizo ed ekonomiala desfacilaji adjuntesis, quankan l'espero kreita per l'arivo en 1936 dil partiso Front populaire, en 1936. Fine ye la 3ma di septembro 1939 kande Francia deklaris milito kontre Naziista Germania, ol ekiris precize de la maxim granda krizo konocita per la Triesma republiko.
Pos ok monati sen kombati (« Drôle de guerre »), Germana Wehrmacht invadis la nord-esto di Francia ye la 10ma di mayo 1940. Marshalo Philippe Pétain demandis armistico en 22ma di junio. Ta lasto obtenis plena povi ye la 10ma di julio sam yaro. To signifikis la fino di la Triesma Republiko e la nasko dil rejimo di Vichy, qua duktis konservema, tradicionalista ed antisemida politiki, e kunlaboris kun la Triesma Reich, malgre l'agado di rezistado interne ed extere la lando. La desembarko di la Federiti ye la 6ma di julio 1944 en Normandia markizis la fino dil okupeso e la komenco di libereso di Europa. Entote, ta konflikto mortigis min soldati kam la precedanto, ma la viktimi civila esas plu multa - adminime 330 000 civila viktimi, inkluzite 75 000 judi instalita sur la Franca teritorio qua ocidesis en koncentreyi - e la vundi psikologiala e politikala pro l'invado en 1940, l'ago di kunlaboranti kun naziisti, e pose la venji kontre li duris longatempe por cikatrigar.
Depos la liberigo
Periodo di rinovigo komencis lor por Francia.[1] Se generalo de Gaulle, chefo di Francia libera, ne povIs impedar l'adopto di konstituco proxim to de la Triesma republiko, posmilito vidis la kreado di sekureso sociala e voto-yuro grantita a mulieri.[1] La nomizita "Quaresma Republiko" selektis suportar l'Ocidento dum la kolda milito qua komencis ta epoko. La deskoloniigo di Azia ed Afrika, e la debuto di la konstrukto di la uniono Europana komencis.[1] Samatempe komencis periodo di forta kresko ekonomikala, qua l'ekonomikisto Jean Fourastié nominis Trente Glorieuses ("la triadek (yari) glorioza").[1]
Ye la 1ma di junio 1958, dum grava politika krizo pro Aljeria-milito, generalo de Gaulle divenis prezidanto dil konsilistaro per l'Asemblajo Nacionala, kun la misiono di donar a la republiko nova konstituco: la kinesma republiko donis a la prezidanto plua povi relate a la parlamento. Charles de Gaulle duris e kompletigis la deskoloniigo di Afrika, ed afirmis la nedependo di Francia relate ad Usa. Por ta skopo, il dotizis Francia di nukleara povo, civila ed armeala.
Ma la krizo studentala e sociala en mayo 1968 alegis l'arkaismo dil rejimo qua semblis deskonektita del aspirado di la yuneso. Tamen de Gaulle sucesis inversigar la situeso, tra la dissolvo di l'Asemblajo Nacionala ye la 30ma di mayo 1968. Fine, Franci donis ad il larja majoritato prezidantala. Generalo de Gaulle demisionis en 1969 pos la falio di plebicito pri la reformo dil Senato e di la regionala subdividuri. Tamen Gaulleismo mantenis su en povo dum kin yari o pluse, sub la figuro dil prezidanto Georges Pompidou.
En 1974 komencis ero pos-Gaullista, kun l'arivo di Valéry Giscard d'Estaing, politikisto di centro, a la prezidanteso. Quankam Francia enriris gradope en la krizo di la yari 1970ma, l'unesma yari de sua guvernisteso distingesis pro multa legi qui modifikis la socio di Francia, exemple la lego Veil, qua legaleskis l'aborto, o la redukto dil evo por la majoreso, de 21 yari a 18 yari. Ma la precipua jireyo eventis en 1981, kande socialista prezidanto, François Mitterrand, elektesis. Afrontanta l'ekonomikala situo qua plugraveskis, ilu komence probis transferar la kontrolo di ekonomiala sektori a la Stato, e samatempe adoptis simbolala agi quale la aboliso di mortopuniso. Quankam François Mitterrand rielektesis en 1988, Francia konocis de 1986 til 1988, e pose de 1993 til 1995 du periodi di politikala "kunhabitado" til lor nevidita ube la prezidanto ne esas di sama partiso ke sua guvernerio e qua ofris nova lektado di institucuri. Ta situeso eventis itere de 1997 til 2002, ma en inversa fasono, kande prezidanto de dextra, Jacques Chirac, elektabis en 1995, e l'elektita legifantaro en 1997 adportis socialista Lionel Jospin kom chefministro. Francia adoptis samatempe l'unika monetaro por Europa.
Prezidantal elekto en 2002 distingesis pro l'elektala surprizo, kun la vinkeso di Lionel Jospin quik en l'unesma balotado por Jean-Marie Le Pen, kandidato di extrema-dextra. Jacques Chirac facile rielektesis, e l'administrado di la chefministri Jean Pierre Raffarin e pose Villepin esis notinda por l'opozo di Francia a la milito en Irak, por "ne" a plebicito pri ratifiko di la konstituco Europana, e por urbala sedicii en novembro 2005. Quankam Nicolas Sarkozy, prezidanto depos 2007, duktis la partiso di sua precedanto lor sua elekto ed esis membro di sua guvernerio, la politiko qua duktis volar esar di "rupturo". La guvernerio di "aperturo" per François Fillon formacesis kun personi de diferanta politikala tendenci, ne unike de dextro, ma anke de centro e de sinistro. Lua administrado devis afrontar la rezulti de l'ekonomika krizo de Usa de 2008 til 2009. Ye la 6ma di mayo 2012, socialista François Hollande elektesis prezidanto di la republiko. Pos intensa debati e rankoroza polemiki duktita da lua opozanti, la lego qui legaligis samasexua mariajo adoptesis ye la 15ma di mayo la sequanta yaro.
Politiko
Francia esas parlamentala republiko. La chefo di stato esas la prezidanto, qua elektesas dal populo por 5-yara periodo. La prezidanto nominas la chefministro, qua esas la chefo di guvernerio.
La Parlamento havas du chambri: la Nacional Asemblajo (Assemblée Nationale), kun 577 membri qui elektesas dal populo por 5 yari, e la Senato, kun 321 membri qui elektesas da elektala kolegio. Nuna konstituco aprobesis ye la 28ma di septembro 1958.
Organizuro di povi
L'organizuro di povi en Francia establisesas en la konstituco di 1958, qua recevis diversa emendi. Francia havas politika sistemo qua rezervas granda povi ambe por la parlamento e por la prezidanto di la republiko. Studiisti di konstitucala sistemi nominas Franca sistemo "rejimo mi-prezidantala" o ankore "rejimo parlementala bireprezentala".
La legifala povo formacesas per la parlamento, qua dividesas en du chambri, Nacional Asemblajo e Senato. La Nacional Asemblajo, basa chambro dil parlamento, formacesis da 577 deputati en 2011, qui elektesis por kin yari per universala direta sufrajio dum unnoma majoritata voto en du foyi en distrikti subdividita en departmenti. Nacional Asemblajo havas la lasta vorto se eventus deskonkordo longega kun senato pri adopto di lego. Senato formacesis en 2011 kun 348 senatani qui elektesis por sis yari per 150 000 granda elektanti (ca elektanti elektesas lokale) e fakte konsideresas min importanta reprezenteri kam la deputati de Nacional Asemblajo.
L'exekutiva povo formacesas per la prezidanto di la republiko, qua esas la chefo di stato e la chefo di armei. La prezidanto anke promulgas la legi e povas dissolvar la Nacional Asemblajo e kunvokar elekti. Ilu nominas la chefministro, e, segun propozo di lu, la membri di guvernerio. La guvernerio povas dissolvesar per propozo di censuro adoptita per la Nacional Asemblajo. Kande la parlamenta majoritato e prezidanto ne esas de la sama politikala partiso, on parolas lor di “kunhabitado”.
Judiciala povo separesas de la du altra, quankam la prezidanto di la republiko havas povo por indulgar. Judiciala povo subdividesas segun administral intenco. La maxim alta judicio esas la konsilistaro dil Stato, ed un judicial ordeno, di qua la maxim alta esas la Korto di Kasaco. Franca yurala sistemo, di tradiciono civila romana, stipulas ke omna akuzati supozesas senkulpe ante esar kondamnita, ed un proceso povas rijudiciesar pos apelo demandita per un ek la procesanti.
La konformeso di legi a la konstituco, la regulozeso di voti e, plu larje la respekto di institucuri kontrolesas da konstitucala konsilistaro.
Teritoriala subdividuro e descentraligo
Metropolala Francia dividesas ek multa lokal ensembli en tri niveli: komoni, departmenti e regioni. Ta lokala ensembli esas samatempe administrala distrikti en qui la stato intervenas tra sua deskoncentrita servadi. La komoni, inter 36 570 en metropolala Francia ye la 1ma di januaro 2009, korespondas maxim-multa-kaze a la teritorio di un urbo o urbeto, ed administresas da un municipala konsilistaro qua elektas l'urbestro, ambe agenti di lokala ensembli e reprezentanti dil stato en l'urbo. Depos yari 1990ma la kooperado inter la komoni esabas plufortigita da l'emerso di [[publika establisuri di koopero interkomonala, di qua la rolo kreskas. La distrikti, kreita dum Franca revoluciono, nune esas 96 che la metropolo, ube administresas da la Generala konsilistaro. La membri dil konsilistaro elektesas inter la kantoni. La prefekto reprezentas la stato Franca ibe. Depos la 1ma di januaro 2016 Francia dividesas en 18 regioni, di qui 12 jacas an l'anciena "metropolo", 2 transmara regioni, 3 collectivités, plu Mayotte, qua esas departmento kun stando di regiono.
Kande komparata a sua vicini Europana, Francia longatempe distingesas per lua granda politikala centraligo, dum ke l'administradi lokala havas poka povi. Tamen, ta situeso evolucionis multe depos la yari 1990ma, unesme en 1982-1983 kun la lego Defferre, pose 2002-2004 sub l'administrado di Jean-Pierre Raffarin. En 2010, la resortisi di teritoriala ensembli esas multi, e koncernas note edukerii, transporti, ekonomikala developado ed sociala agado. Tamen, la superpozeso di multa skalogradi e la limiti ofte konfuza di diversa teritoriala ensembli esas la fonto di debati pri la futuro di descentraligo, pri guvernerio Fillon inklinis su de 2008 til 2010.
Francia transmara
Franca teritorii situita exter Europa, qua korespondas a anciena Franca kolonii qui ne obtenis nedependo, submisesas a rejimi administrala e judiciala tre diversa l'uno l'altri. L'ekonomikala situeso di ca teritorii esas ordinare min bona kam la de la metropolo, ed ol beneficas de multa helpi di stato.
Guadelupa, Franca Guyana, Martinik, Réunion e depos 2011 Mayotte esas amba distrikti e regioni transmara, kun statuti simila a la de distrikti e regioni metropolala, quankam la legi Franca povas prearanjar di dispozesi speciganta pri. Ta distrikti, ecepte Mayotte, esas parto di regioni transperiferiala di UE, e submisesas ad Europana legaro.
Kontraste, l'altra transmara Franca teritorii, ecepte l'insulo Saint-Barthélemy e Saint-Martin, ne esas parto di UE, quankam lua habitanti havas Europana civitaneso. Esas 5 la teritorii transmara, kun tre diversa statuti, Franca Polinezia, Saint-Martin, Santa Pierre e Mikelon e l'insuli Wallis e Futuna. Quankam la stato konservas certa prerogativi exklusiva, submisesas en granda parto a specifika legaro e beneficas di legifala specalajo. Nova-Kaledonia, altralatere, esas ensemblo teritoriala distinta, kun importanta autonomeso, ed ube referovoto pri nedependo devas esar aranjata de 2014 til 2018. Tandem, Francia australa ed antarktika teritorii e l'insulo Clipperton, qua ne havas permananta habitantaro, esas jerata direte per la stato o sua deputato.
Tendanci politika, partisi ed elekti
Sen esar komparebla ad Usana sistemo, Franca politikala sistemo, specale l'unnoma majoritatala votado qua preponderas lor prezidantala e legifala votadi, tendencas a bipolareso o tripolareso di politikala vivo. Konseque, on observas depos la debuto di la kinesma republiko tendenco a kolekto di partisi kun frequa retroveni, e l'asistantaro di precipua partisi tendencas a diminutar por l'avantajo di mikra formacuri. La politika francia ceno havas konocita tri precipua evolucioni depos la yari 1980ma, la falio di audienco di komunista partiso, la diminuto progresiva di elektoyuro centranta e l'augmento di voto por la partisi di extrema dextra. To du lasta evolucioni havas dume en parto kontesto lor recenta voti. Cetere, l'absteno koncernas nombro pluse importanta di elektanti.
Depos 1990a, la du precipua Franca partisi esas uniono por populala movado (UMP) — Rassemblement pour la République (RPR) ante 2002 — e socialista partiso. UMP esas partiso di rekta e centra rekta, membro di partiso populala Europana. Socialista partiso esas partiso di sinistra e centra sinistra, membro di partiso socialista Europana. En 2012, la prezidanti di republiko, la chefministro, la plu multi di ministri, di deputati, di senatani e prezidanti di regionala o generala konsilistari esas membri di lo. Multa altra partisi partoprenas en la politika vivo di Francia: la du maxim importanti esas Front National (FN, rekto nacionala), Europe Écologie Les Verts (ekologi) e Front de gauche (sinistro antiliberala).
Nuna guvernisti
Ye 2017, pos la prezidantal elekto, Emmanuel Macron elektesis prezidanto di la republiko. Nuna chefministro esas Bernard Cazeneuve.
Gérard Larcher esas la prezidanto dil senato, e François de Rugy la prezidanto di Nacional Asemblajo.
-
-
Edouard Philippe, chefministro di Francia.
.jpg)
Publika financi
En Francia, l'obligata imposti reprezentis 44,4 % di KLP en 2006, la sisesma percento maxim alta inter la landi membri di l'Organizuro por Kunlaboro ed Ekonomiala Developo - OKED - e ta procento tendencas augmentar. La sociala kontributi reprezentas proxim 38 % di sumo, dek punti pluse la mez-valoro di landi di OKED; en inverso, Francia esas la developata landi ube l'imposti sur la revenuo e sur societi reprezentas la parto maxim febla di totalo di obligata imposti.
Malgre l'alta procento di obligata imposti, la publika spensi superiras la revenui, entote 53,9 % de KLP en 2006. Ja lore la publika deficito esas alta, atinganta 2,7 % di KLP en 2007 e mem 7,9 % en 2009 pro ekonomikala konjunturo. La publika debajo di Francia, pri, atingis 1,457.4 miliardi Euri en 2009, esis 75,8 % de KLP, kontre 20,7 % en 1980. Tamen, Francia obligesas respektar la kriterii dil pakto pri stabileso e kresko del Eurozono, qua limitas la deficito budjetala a 3 % dE KLP e la debo publika a 60 % de KLP.
Protekto sociala
Depos lua kreado en 1945[a 1], sekureso sociala esas meza sistemo di protekto sociala Franca, quankam la stato, l'ensembli teritoriala e la mutualesi* havas anke importanta rolo. La manteno di rejimi di protekto sociala di qua disponis certa profesioni ante 1945 explikas la granda komplexeso di sistemo, qua kontas adminime 120 rejimi di baso e 1 200 rejimi komplementa. La rejimo generala, qua kontas multe la maxim granda nombro di admisiti, dividesis en quar branchi korespondanta a quar precipua riski, maladeso, acidenti di laboro e profesionala maladesi, la riski ligita a oldeso e familio. Se ta protekto sociala koncernas nur en unesma tempo l'aktiva personi, kreskas gradope a tota l'aktiva populo tam neaktiva en multa domeni,, exemple lor la kreado di la kovrilo universala di maladeso ye 1990. Ultre, dum fina di 1990a, sis milioni personi dependis di minimi sociala.
La prestacioni sociala esas precipua spensita da la kontributi sociala pagita da l'aktivi (65,5 % di totalo en 2005), ma anke -- e sempre plu -- per la stato e l'ensembli teritoriala. En 2005, la spensi di protekto sociala -- en senco maxim larja di termino -- reprezentis proxim 30% di KLP e pluse 45% di disponebla revenuo adjustita di menaji. Malgre l'esforci duktita da la sucedanta guvernerii por dominacar la spensi sociala, to augmentas rapide, pro note di kreskado di spensi di menaji e l'oldeso de la habitantaro -- aktivi relate neaktivi di pluse 60 yari, qua esis di 3 en 1970, devos atingar 2,07 en 2010 e 1,36 en 2050 en metropolo, segun INSEE. Tandem la forta grado di chomado, sencesa, kontributas a l'augmentado di desequilibro pro la chomanti ne kontributas. La spensi sociala explikas nura preske la tota augmento di spensi publika (en procento di KLP) depos 1960, e sekureso sociala exposas en 2009 deficito por 23,5 miliardi euri.
Defenso
Francia havas la kinesma maxim granda budjeto en la mondo por defenso segun l'Instituto internaciona di Inquesti pri Paco de Stockholm (IISPS), ed esas un de la kin landi qua esas judiciale agnoskata kom "landi dotizita di nukleara povo" per la traktato pri nevejeturo di nukleara armi. Franc armei esas, kun lo di Unionita Rejio, un de la maxim dotata de Europa. Francia konsakras a lu 2,5% de KLP ante imposto (do budjeto di 39 miliardi Euri en 2010), ube sua homologa Europana (exter Unionita Rejio e Grekia) konsakras meze 1.5% de KLP.
L'armeala forci dividesas en quar precipua armei: terala armeo, nacionala mar-armeo, aer-armeo e nacionala jendarmaro.
Depos 1996, l'armeo divenis profesionala, e l'obligata konskripto substitucesis per la “dio di defenso e mixa civitaneso”. Lua kapaceso militarala esas proxim 350 000 homi, esas extensita tra la mondo, en lando quale Afganistan, Libano, Chad, Ivora Rivo e Kosovo, ma anke konforme kun internaciona traktati en Djibuti, Senegal e Gabon, sen obliviar la trupi pozicionata transmare, mobilizas pluse 1 000 homi en la kadro di plano Vigipirate.
Partopreno en internaciona organizuri
Francia esas un ek la la fondinti dil Europana Uniono, di spaco Schengen e dil Eurozono. Esas anke un ek la kin permananta membri dil Sekureso-Konsilistaro dil Unionita Nacioni. Tandem, esas membro di multa internaciona organizuri, quale Nord-Atlantikal Uniono, Mondal organizuro pri komerco, Organizuro por Kunlaboro ed Ekonomiala Developo, G8, G20, organizuro internaciona di Frankofonio (Francophonie) edc.
Pos 1945, Europa divenis la precipua axo dil extera politiko Franca. Du ek la sep "patri di Europa", Jean Monnet e Robert Schuman, naskis en Francia. Un ek la skopi dil organizuro esis evitar nova mondomilito e faciligar la rikoncilio inter Francia e Germania. Tamen, la stando di Francia e Franci pri Europa esis ofte ambigua: refuzo dil traktato qua kreis l'Europana komunitato pri defenso da lua Nacional Asemblajo en 1954, e refuzo per referovoto di traktato por krear konstituco Europana en 2005, la haltostroki di Francia vers Europan asemblo esis ferma.
Pos la Kontrato di Maastrich en 1992, la domeni en qua UE havas exkluziva kompetenteso esas sempre plu multa. Granda parto dil yuri aplikebla en Francia en 2010 havis Europana origino, plu multa kam la nacionala yuri. Francia, mezavalora povo, ne povas pezar en la mondala ceno en multa domeni nur tra UE. L'unigado di Europana merkato e l'establiso di unika pekunio ye 1999 implikis importanta transformi di Franca ekonomio, qua l'avantajoza karaktero facas debato. Mem se Francia esas l'unesma profitanta de la komuna agrokultivala politiko, ulo esas parto di landi neta kontributanti a budjeto di UE.
Politiko exterlanda e diplomaco
Depos la prezidanteso di generalo de Gaulle (1958-1969), la politiko exterlanda di Francia esas karakterizita per volo di nedependo, note opozita Usa, to qua rezultis la developo per Francia di nucleala armi e l'ekiro di Francia di integrata komando di OTAN de 1966 til 2009. Francia esas vidita de la ya 1960ma til la frua yari 2000ma kom amiko dil mondo Arabo-Mohamedana, kritike opozanta a la politko di Israel.
La reto di diplomacala reprezenteri di Francia esas la duesma maxim granda del mondo, nune kun 156 ambasadi e 97 konsulala posti repartisata sur la kin kontinenti.
Francia konduktas aktiva politiko di helpo a developanta landi, notinde en Afrika. La publika helpo a landi en developo reprezentis 0.39% de la kuntara revenuo nacionala en 2007.
Republikala simboli
Segun la konstituco di la Kinesma Republiko, Francia posedas multa emblemi, datinta dil Franca revoluciono. La flago di Francia kompozesas per tri vertikala vendi di sama larjeso, di kolori blua, blanka e reda. La himno nacionala esas la Marseillese, kanto kompozita da Rouget de Lisle dum Franca revoluciono e kelkafoye kritikita pro violento dil texto. Tandem, la Franca republiko havas kom moto la tri vorti "Libereso, Egaleso, Fraterneso".
Pluse, multa oficala simboli existas por reprezentar Francia. Partikulare, la busto di Marianne, muliero portanta Frigiana boneto, orna la komon-domi, e lua vizajo esas reprezentata sur la posto-marki ed la Franca facii dil centimi di Euro.
Depos 1999, la Franca guvernerio donacesis da logotipo rivokanta la flago e la devizo dil lando, same kam la figuro di Marianne. Ica logo figuras en la domkumenti publikigita dal Franca administrado.
Geografio
2. Aquitania
3. Arvernia
4. Normandia
5. Burgundia
6. Bretonia
7. Centro-Valo di Loire
8. Champania Ardeni
9. Korsika
10. Franca Komtio
11. Normandia
12. Insulo di Francia
13. Ocitania
14. Limousin
15. Lorraine
16. Ocitania
17. Norda Pas-de-Calais
18. Lando di Loire
19. Pikardia
20. Poitou Charentes
21. Provenco Alpi Azur-Rivo
22. Rodano Alpi
Francia havas diversa peizaji en lua kontinentala teritorio, de plana regioni en litoro til l'alta montaro di Alpi, en sud-esto. La maxim alta monto esas Monto Blanka (Alpi) kun 4810 metri di altitudo. En la frontiero kun Hispania ed Andora jacas la montaro Pirenei. La maxim extensa fluvii di Francia esas Loire, kun 1016 km, e Seine, kun 776 km de longeso.
La maxim granda insulo di Francia en Mediteraneo esas Korsika.
Teritoriala organizado
Francia dividesas administrative en regioni, departamenti, distrikti, kantoni e municipii. Ol anke havas enmsembli, teritorii e dependadi. La maxim extensa departamento esas Franca Guyana, kun 91 000 km².
La 27 regioni ed ilua korespondanta 101 departamenti esas dil metropolo o di ultramaro.
Metropolitana teritoriala divido:
- 22 regioni (en la Fr. régions): Francia dividesas en 27 regioni, di qua 22 trovesas en la metropolo. Quankam esas la precipua divisiono, Francia esas unitaria lando ed regioni ne havas legifala nek exekutala autonomeso ed recevas ek la Stato konsequa parto dil nacionala imposti qua povas dispozar e disdonar segun lora necesi.
- 96 departamenti (en la Fr. départements): Administrata da Generala konsilistaro elektita singla 6 yari per direta votado. Ol kreesis en 1790 kun la skopo ke omna persono povus distar admaxime un jorno di kavalo de lua reprezenteri. Singla havas unu prefekto.
- 329 distrikti (en la Fr. arrondissements): Singla departamento dividesas en plura distrikti, qua havas singla lua subprefekto. Lua funciono esas helpar al prefekto dil departamento.
- 3.879 kantoni: Ol esas la maxim mikra dividuro, surtuto kun elektorala efekti.
- 36.571 Komoni: Equivalanta a municipio. En l'urbo Paris, recevas la nomo arrondissements.
- Intercomunidades de Francia (en la Fr. intercommunautés): ol unuigas en singla departamento plura komoni.
La 5 regioni di ultramaro konstituesas da 5 departamenti di ultramaro: Guadelupa, Guayana Francesa, Martinik, Mayotte e Reunion.
L'ensembli esis di ultramaro o sui generis. La 5 ensembli di ultramaro esas Santa Pierre e Mikelon, Franca Polinezia, Wallis e Futuna Insuli, San Bartolomé e Saint Martin. E unu ensemblo sui géneris: Nova-Kaledonia.
Maxim granda urbi
| La 20 maxim populoza urbi di Francia (2010) |
| Rango | Nomo | Provinco | Habitantaro | Rango | Nomo | Provinco | Habitantaro |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1ma | Paris | Insulo di Francia | 2,243,833 | 11ma | Rennes | Bretonia | 207,178 |
| 2ma | Marseille | Provenco Alpi Azur-Rivo | 850,726 | 12ma | Reims | Champania Ardeni | 179,992 |
| 3ma | Lyon | Rodano Alpi | 484,344 | 13ma | Le Havre | Normandia | 175,497 |
| 4ma | Toulouse | Ocitania | 441,802 | 14ma | Saint-Étienne | Rodano Alpi | 171,260 |
| 5ma | Nice | Provenco Alpi Azur-Rivo | 343,304 | 15ma | Toulon | Provenco Alpi Azur-Rivo | 164,532 |
| 6ma | Nantes | Lando di Loire | 284,970 | 16ma | Grenoble | Rodano Alpi | 155,637 |
| 7ma | Strasbourg | Alzacia | 271,782 | 17ma | Dijon | Burgundia | 151,212 |
| 8ma | Montpellier | Ocitania | 257,351 | 18ma | Angers | Lando di Loire | 147,571 |
| 9ma | Bordeaux | Nov-Aquitania | 239,157 | 19ma | Villeurbanne | Rodano Alpi | 145,150 |
| 10ma | Lille | Norda Pas-de-Calais | 227,560 | 20ma | Saint-Denis | Reunion | 145,022 |
 Paris |
 Marseille |
 Lyon |
 Toulouse | ||||
| Fonto: nekonocata | |||||||
Ekonomio
| Precipua artiklo: Ekonomio di Francia |
L'ekonomio di Francia esas la 7ma maxim granda dil mondo, e la 2ma maxim granda dil Europana Uniono. Kun 39 de la 500 maxim granda kompanii dil mondo, ol havas plu entraprezi inter la maxim granda dil mondo kam Germania ed Unionita Rejio.[2] Kun altra 11 landi Francia adoptis l'Euro en 2002 e remplasis komplete la franko (₣).[3]
En 2014 lua KLP esis 2 587 miliardi dolari.[4] Cirkum 1.7 % de la KLP venas de agrokultivo, 19.4% venas de l'industrio e 78.9% venas de (kliento)servadi. Francia esas membro de la G8-grupo di la precipua industriala landi e de la Mondala organizuro pri komerco.
Historiale Francia esas granda producero di agrokultivala produkturi.[5] Fertila suli, l'uzo di moderna teknologio e la subsidiaji de Europana Uniono transformacis Francia en la precipua agrokultivala producero ed exportacero de Europa[6] (ol reprezentas 20% de l'agrokultivala produktado di EU[7]). Frumento, pultro, lakterio, bovokarno e porkokarno, ed anke internacione agnoskita industriizita alimenti esas la precipua agrokultivala produkturi por exportacajo. La vino "rozea" (rosé) esas precipue konsumita en Francia, dum ke champanio e bordeaux-vino esas precipue por exportacajo.
La maxim importanta industriala produkturi esas aeroplani, automobili, mashini, kemialaji ed elektronikala kompozanti, exemple la mikonduktori produktita en “la Silikovalo di Francia”, la regiono di Grenoble. Quankam pos meze yari 1990ma eventis la privatigo di multa statala entraprezi, la stato duras kontrolar granda parto de la funcionado di la ekonomio, e duras tenar acioni di multa firmi, exemple de bankala, energiala, transportala ed informatikala branchi. En fino dil yaro 2008 ed en 2009 eventis forta financokrizo, e la depreso ekonomikala dum 2010 e 2011 augmentis la chomeso til plu kam 9% de la labor-povo. En 2010 Francia anuncis, ke ol konsumus cirkume 26 miliardi euri por helpar firmi minaskinta da bankroto.
Preske 79% dil energio uzata en Francia havas nuklear origino.
Habitantaro e socio
Demografio
Segun l'Instituto nacionala pri statistiko ed ekonomikala studii (Insee), 65.8 milioni personi vivis en Francia en 2013 (exter COM e Nova-Kaledonia), di qui 63.7 milioni en metropolala Francia e 2.1 milioni en la transmara departmenti (inkluzite Mayotte). Se on inkluzas anke 600 000 habitanti di transmara ensemblo (Franca Polinezia, Santa Pierre e Mikelon, Wallis e Futuna Insuli, Saint-Martin e Saint-Barthélemy) e di Nova-Kaledonia, la habitantaro di ensemblo di Franca teritorii atingas 66.4 milioni, proxime 1% de la habitantaro dil mondo. Nacionala generala kontado organizesis en regulala intertempi depos 1801, ma pos januaro 2004, la kontado eventas omnayare en la komoni kun 10.000 habitanti o pluse, extra transmara ensemblo, e omna kin yari altraloke.
Pos esanta relative febla Dum la 19ma yarcento ed frua 20ma yarcento — Francia experiencis rapida e poka markizita demografiala transito —. demografiala kresko di Francia divenis l'uno di plu forta en Europa, kombinanta naskadoprocento supera Europana mezvaloro (821 000 naski en 2009 kontre 536 000 morti) e positiva migrantala saldo (proxim 71 000 individui en 2009) : La habitantaro di Francia augmentis 0.54 % en 2009.
Pluse, la piramido di evi esas depos frua 20ma yarcento kun evolucionanta strukturo. La parto di populo la maxim grand-eva augmentas, pro amba l'augmentatado di viv-expekto (Francia beneficas un ek la maxim longa vivoexpekto en mondo) e l'arivado ad triesma evo di plumulto generaciono — fenomeno ordinara konocita kom grand=eva multeso. La proporciono di pluse 60 evo en la Franca populo esas tale augmentas de 17 til 22 % inter 1980 e 2009, e devus superesar uno triimo en 2009 segun Insee.
Enmigro,exterlanda populado e videbla minoritati
Segun demografo Michèle Tribalat, 14 milioni personi (sive la quarimo di la habitantaro di lando) en 1999 havis adminime un parento od avo qua esis enmigranto. Gérard Noiriel opinionis en 2002 ta proporciono proxim la triimo dil habitantaro se retroiras til la preavi.
En 2010 vivis en Francia, segun l'internaciona defino di UN ("la persono naskinta en altra lando ke to ube rezidas") 7.2 milioni enmigranti, korespondanta a 11.1 % de la habitantaro, di qui 5.1 milioni (7,8 %) naskis exter UE. To klasifikas su en sisesma mondala rango, dop Usa (42.6 milioni), Rusia (12.3), Germania (9.8), Saudi-Arabia (7.3), Kanada (7.2) ma pluse Unionita Rejio (7,0), Hispania (6,4) ed Italia (4,8). Francia esas anke l'uno di landi di EU qua kontas proporcione plumulto personi de enmigrado (1 e 2ma generacioni) inter la personi evante 25 til 54 yari kun 13.1 % enmigri ed 13.5 % pueri de adminime enmigro, sive totalo di 26.6 %, plu kam Unionita Rejio (24,4 %), Nederlando (23,5 %), Belgia (22,9 %), Germania (21,9 %) e Hispania (20,2 %).
Segun la Franca defino, plu restrikiva (naskinta exterlanda exter la teritorio), Francia metropolala kontis en 2008, 5.3 milion enmigri, sive 1 100 000 plua kam en 1999 e 8.9 % di totala habitanti. De omna habitantaro, 40 % havis Franca nacionaleso, aquirita per civitanigo o per mariajo. Enmigri originas precipue de EU (34 %) de Maghreb stati (30 %), de Azia (14 %, di qui la triima essas Turka), e de subSahara Afrika (11 %). La pueri di enmigri, direta decendantaro de uno o du enmigri, esis 6.5 milioni en 2008, sive 11% de la habitantaro. Tri milioni inter li havis lua du parenti enmigra. Sume, enmigri e pueri di enmigri (duesma generaciono) esas nombroze* 11.8 milioni ye 2008, sive 19 % di populo (di qua poka plus 5 milioni di Europana origino e 4 milioni di maghreba origino).
L'enmigri recevas revenui infra di triimo averaje a to di neenmigi; li esas dufoye plumulti ne esar diplomizita e trifoye plumulti a vivar sub la solio di povreso. Tamen, ad egala sociala situeso, lua skolala formacuro e lua revenui esas proxim di to di Franci naskinta en Francia.
La populi di enmigra origino, e to qua partesas en evidenta minoritati, esas kelkafoye viktimi di diskriminaci en Francia. Por nedeterminita kauzi ed objekto a debati, parto di ta populo chanjas vers religioza fundamentalismo*. Tamen, on asistas a certa konvergo di vivomodo* di enmigra populi e di Franci dum longa stando.
Famili, sexualeso ed egaleso di sexui
En 2009 Francia esis la maxim fekunda lando di Europa dop Islando ed Irlando. La fertileso inter la mulieri naskinta en 1959 esas 2.12 pueri per muliero, dum ke nune esas 1.99 pueri per muliero (1.98 en metropola Francia).
La chanji en la familiala strukturo en Francia inter la 1960a e la yari 2000ma esas tam diversa kam profunda. La naskinti esas en maxim parto di kazi dezirita, pro developado di kontragravidesko* ed abortigo — pluse 200 000 volata interrupto di gravideso facesas omna yaro en Francia. Plu multo paro preferas libera uniono compare mariajo, o civila pakto di solidareso (PACS), kontrato di uniono plu flexebla ke mariajo. Pri divorci, lua nombro esis plumultigita per 3.2 inter frua 1970a e lasta yari.
Pri diversa formi di altrasexualeso*, esas kune aceptata en Francia, mem si lego preiras ofte la mentesi en tolero opozite sexuala minoritati. Mariajo di paro di sama sexuo, tale ke adopto di puero per ta sama pari, esas legala en Francia depos la 18ma di mayo 2013.
La stando di mulieri en Franca socio havas multa evolucionita dum 20ma yarcento, gratifikita dum lasta yarcento per multa yuri kontre la diskriminaci ke li subisas, Francia esas en 2009 fore di egaleso inter viri-mulieri). Por ofico en kompleta tempo, mulieri recevas en 2008 salario 19 % min ke to di viri, e la pura salariala diskriminaco esus de 6 til 7 % segun ministerio di ofico. Pri funcioni di decidemeso, mulieri acesas lo poka : li duktas nur 8 % di entraprezaji kun plu 200 employati, e reprezentas nur 18.5 % di deputati elektita en 2007 e 13.1 % di generala konsilisti elektita en 2008. Pri viri, existas anke multa neegalesi. Kompare vivoexpekto di Franci esas 85.7 yari, viri povas expektar vivar dum 78.7 yari.
Lingui
Franca esas la linguo dominacanta parolata en Francia, ed esas oficale "la linguo di la republiko" depos la konstitucala yuro en 1992. Francia esas la duesma maxim populoza Franca-parolanta lando del mondo, pos Demokratial Republiko Kongo, ma l'unesma en nombro di parolanti. Francia duktas aktiva linguala politiko por franca. To povas esar videbla inter altri en internaciona organizuro di Frankofonio* di qua Francia esas parto anke en parlamental asemblajo di frankofonio* di qua Francia esas anke parto.
Pluse, l'urbi di Le Havre, Strasbourg, Bordeaux, Lille, Marseille, Nantes, Paris, Saint-Denis de la Réunion, Tours, asociita urbi di Angoulême, Nice et Poitiers, asociita membri di komuneso di aglomerajo Evry Centre Essonne ed komuneso urbala di Bordeaux anke asociuro di komoni ed transmara ensembli esas membri di internaciona asociuro di Franca-parolanta urbestri.
Ultre Franca, havus en 1999 sepadek e kin altra lingui parolata en Francia, kontenta la regionala lingui, la lingui de enmigranti e dialekti parolata en DOM-TOM, segun la raporto di linguisto Bernard Cerquiglini.
Religii
Pos lego ye la 9ma di decembro 1905, l'eklezii esas strikte desjuntita en yuro di stato en Francia." Republiko nek agnoskas, nek salarias nek subvencionar kelka kulto", excepte en Alzacia-Mozel ube la kulto katolika, du kulti protestanta e la kulto judala esas rekonata. La religio katolika esas anke sempre rekonata en certa departementi e trans mara teritorii. La nociono di laikeso e la regulizo qua rezultas de debati kam, en 2003-2004, pri la lego Franca di religioza signi en la skoli publika.
Francia "filiino seniora di eklezio" esas lando di anciena katolika tradiciono, ma ube la pezo di eklezio diminutesis multe. Nune nur 51% til 64% de la personi inquestita deklaras esar katolika segun sondajo publikigita en 2007, e granda parto de la habitantaro asertas su agnostika od ateista. Pluse, altra religioni esas prizenta en min importanta proporcioni, note judala dum antiqueso, diversa branchi di protestantismo dum reformo ed islamo dum l'arivo en Francia di enmigri de Maghreb e Proxim-oriento dum 20ma yarcento. Diversa kristana religioni (eklezio apostolala armenana, gallicanismo*, mormoni, eklezio neo-apostolika, testi di Jehovah*, mennonisti*, ...) o ne kristana (hinduismo, budismo, bahaismo*, alevismo*, ...) esas anke prizenta en la naciona teritorio.
Franca stato interdiktas inquesti en la demografiala kontadi pri religiala o filozofiala devoco. Do, l'evalui pri la quanto di adepti di ula religio, di atei ed agnostiki restas nefacila. Tamen, multa institucuri ordinare facas inquesti por kalkular la religiozeso di Franci.
Ultre ta valori, la desaparo di la influo di religii esas importanta aspekto di evoluciono di Franca socio dum la 19ma e 20ma yarcenti. Cirkume 80% de la viri e 70% de la mulieri qua asertas su origine katolika nulafoye partoprenas en religioza oficii. Mem meze la maxim fervoroza katoliki, l'obediemeso a precepti di eklezio deskreskis; 31% de l'asidua praktikanti qui havis filii de 1995 til 2004 havas ulu exter mariajo.
Deziranta "konciar l'opiniono ultre di sfero praktikanti kustuma", la Konfero di episkopi di Francia propozis por la fiesto di Asunciono 2012 prego por Francia.
Eduko
En Francia, instrukto esas obligata de sis a dek e sis yari, ed publika skolo esas laika e gratuita. Tante la formaco e salario di docantaro, same kam la selekto di programi, resortisas ad stato, la jerado di primara e sekundara edukerii resortisas di teritoriala ensembli.
Primara docado desvolvesas en du fazi. Matrala skolo, qua aceptas la tre yuna pueri, donas su por skopo lua veko, lua socialeso* e lokizo di fundamentala implementi qua esas linguo e nombro. Pose, proxim evas sis yari, pueri esas aceptita per elementala skolo, di qua l'unesma skopi esas aprentiseso di lektado, skribado e kalkulo, e civitala edukado.
Sekundara docado desvolvesas ipsa en du cikli. L'unesma esas disdonita en kolegio ed finas en nacionala diplomo di kapableso. La duesma esas disdonita en liceo e finas en finala e nacionala exameni : bachelereso (profesionala, teknologiala e generala) e certigo di profesionala kapableso (CAPA en agrokultiva docado). Superiora Franca docado prizentas la partikulareso di facar kunhabitar l'universitati e la sistemo di granda skoli, ube on eniras ordinare per konkurso en fino di preparanta klasi. Superiora docadi por certigo di supera teknikisto e preparanta klasi ad granda skoli esas disdonita en licei o privata edukerii. Granda skoli esas ofte estimata kam amba plu efikiva e plu eliteso kam universitato.
Cetere, proxim 17 % di skolani di primara e sekundara docado esas lokizita en privata edukerii, precipua sub kontrado di asociuro kun stato ed ofte konfesionala.
Francia experiencis depos la liberigo granda plularjigo instruktado. En 1936 min kam 3% de la klazo di yaro obtenis bachelereso; ta procento esas pasita ad 30 % en 1985 e 60 % en 1995. Tamen, ta demokratigeso* di docado ne supresass la sociala neegalesi : 25 % di pueri di manuala laboristi naskinta inter 1974 e 1978 esas diplomizita di superiora docado, kontre 77 % di pueri di kadri. Ta neegalesi esas ankore plu importanta en granda skoli: nur 2,9 % di lernanti admizita en Skoli nacionala di administrado ye 2008 havis parento manuala laboristo.
Segun la programo PISA di komparado di nacionala edukala sistemi, la rezultaji di Franca edukala sistemo esas deceptanta compare ad altra stati membri di OKED, en partikulara depos l'inquesto PISA ye 2003. Quankam la plani di predispozeso, l'iliterato koncernas 3.1 milioni personi, sive 9 % de habitantaro evante 18 til 65 yari havanta instruktado en Francia.
Medikaro
La Franca medikaro esas en granda parto spensita da la brancho maladeso di sociala sekureso. La nombro di mediki por 1 000 habitanti esis 3,22 en 2008, un ek la procento maxim alta di mondo. La Franci beneficas egale di un ek la vivoexpekto maxim longua en mondo, mem se la procento di prematura mortemeso (ante 65 evo) esas alta. La spensi di maladeso per habitanti esis 4 719 $ par an en 2008, to qua lokizas Francia super lua granda Europana vicini, ma infre Suisia, Norvegia, Dania, Luxemburg ed Usa. De 1950 til 2006, la spensado konsakrita ad sorgado ed medicinala propraji havis kreska de 2,5 à 8,8 % di KLP.
Tamen, la saneso di habitanti di Francia ne esas plu bone en omna domeno. Malgre la falo di konsumado di vino depos yari 1960ma, Franci restas la duesma konsumanti di alkolo en west-Europa, pos Irlandandi. 29 % di 18-75 evi fumas omnadie en 2005, malgre l'intensa kampanii di lukto kontre tabako uzado. Pri interdiktata drogi, la maxim konsumita esas kanabo, 39 % di viri de 18 til 25 ans havus konsumita en 2005, segun Franca observatorio di drogi e drogodependo*.
Pluse, Francia esas un ek la landi di Europa qua konocas la maxim nombro di depresiva perturbesi. Francia esas la maxim importanta konsumanto di antidepresi en Europa, e l'uno di Europana landi ube la percento di suocido esas la maxim alta.
Informomoyeni
Lego publikigita en Francia ye la 29ma di julio 1881 institucis e samatempe limitis la libereso di jurnalaro.
Se regionala, semanala e tematala jurnalaro vendas su bone en Francia, nacionala jurnalaro diala di generalista informo difuzesas poka exter la chef-urbo. La kin precipua titri di ta kategorio (Le Figaro, Le Monde, Aujourd’hui en France, Libération e La Croix) kune vendas nur min kam 1 milioni exempleri singladie, dum ke Japonia diala jurnalo Yomiuri Shinbum vendas plu kam 14 milioni.
Depos 1981 kun la legaligo di "libera radii", l'emisili di publika radio jeranta da Radio France esas konkurencata da privata emisili, ofte propraji di granda grupi di medii. Ja lore, inter la quaresma emisili di radio en kumulita audienco en novembro-decembro 2009 (RTL, NRJ, France Inter ed Europe 1), nur la triesma esas publika. Same, depos l'aparo di unesma privata televiziono-kanalo (Canal +) en 1984, multa televizion-stacioni privata inauguresis, difuzita per radioelektro, kablo, satelito o plu recente per terala numerala televiziono (TNT). La tri precipua kanali esas TF1, France 2 e M6, nur France 2 apartenas a la grupo France Télévisions.
Pri aceso a la interreto, esas vere demokratigita nur frua yari 2000ma. En decembro 2009, 65% de la Franci evante 11 yari o pluse uzis la interreto.
Inter 2002 e 2009, Francia regresis de 11ma a 43ma en rango pri libereso di jurnalaro en la mondo segun l'organizuro Reporters sans frontières.
Sporto
Sporto en Francia karakterizesas per anciena sportala tradiciono e granda diverso di diciplini praktikita ad alta nivelo. Francia has preponderanta rolo en l'organizo di moderna sporto e sua premio-listo*, depos lasta 19ma yarcento, en fakto l'uno di maxim bona nacioni en mondo en multa sporti. Por yaro 2012. Francia esas quaresma di mondala klasifikeso establisita da Havas Sports & Entertainment (e duesma Europana naciono dop Rusia) qua kontas plu ke 1 600 sportala eventaji.
Futbalo esas la maxim populara sporto, kun plu kam 2.3 milion luderi (di qui 97% viri), augmentis sua populareso pos Francia vinkar la Mondala Kupo di Futbalo en 1998 e pose la championkonkurso di Europa en 2000. Teniso (duesma maxim populara sporto segun la quanto di luderi), kavalkado, judoo*, basketbalo, handbalo* e golfo anke praktikesas multe, sen omisar rugbio* e petanko*, precipue sude de lando.
Proxim sep milioni Franci praktikas skio omna vintri, maxim ofte extere la klubi sportala. Pri skermado e ciklismo, esas diciplini en qua Francia esas la maxim titulizata* (rispektive 44 e 41 olimpiala tituli pos ludi di Vancouver ye 2010).
La turniro di teniso internaciona di Roland Garos en pordo di Auteuil en Paris e jiro di Francia biciklisto esas yara importanta eventaji, same kan Euro di futbalo ye 2016.
Obligeso asociala, sindikala e politikala
Se la procento di partopreno en elekti diminutas, kompense la partopreno en protesti desvolvesas. En 2008, 42% de la Franci partoprenabis ad demonstro, kontre 25% en 1981. Kompare ad altra developata landi, Francia esas ofte vidita kom lando ube demonstri e striki esas frequa.
Ma ta limitizita partopreno ad kontestala eventi ne rezultas, fore de lo, per importanta obligeso en politikala partiso. Pri la procento di unioneso (8 %), esas la maxim febla di richa landi, mem se esas plu importanta en la publika sektoro. Kompense, Franci esas tre intrikata en asociala medio: 14 milioni volontarii esas membri di plua kam 1 milion asociuri, qui beneficis pro statuto grantita per lego ye la 1ma di julio.
Kulturo
Franca kulturo exercis e duras exercar granda influo en la mondo, note lua sistemi di eduko, militarala organizeso, lua oficala linguo (Franca), lua artala movadi en la pikto, literaturo, arkitekturo, edc. Lua cinemo anke havas notoreso de multa yari: la fratuli Lumière esis l'inventisti di cinematografilo.
En 2008 Francia modifikis lua konstituco por agnoskar regionala lingui, exemple l'Okcitaniana, la Baska, la Bretona e l'Alzaciana.
La simbolo di la lando esas hanulo.
Arkitekturala patrimonio
Francia posedas richa patrimonio arkitekturala, testo di lua longa historio e la renkontro di diversa civilizuri.
Konstrukturi konsiderata Patrimonii de la Homaro
Inter la 753 kulturala loki klasifikita quale mondala patrimonio segun l'UNESCO ye 27ma di januaro 2012, 34 esas en Francia. Pro to, Francia rangizesas triesme en mondo segun la quanto di loki klasifikita quale mondala patrimonio. La mondala arkitekturala patrimonio Franca inkluzas sive edifici religioza (exemple l'abadeyo di Fontenay), civila (exemple la kasteli dil Loire-valo), industriala (rejala salino di Arc-et-Senans), militala (l'urbi fortifikita di Vauban), ed urbala (exemple la placo Stanislas en Nancy, o la centrala quartero di Strasburg). Ol inkluzas exempleri pri l'arkitekturo di omna epoki, de l'arkitekturo Romana (exemple, la ponto di Gard) til la moderna arkitekturo pos la 2ma Mondomilito (la centro dil urbo Le Havre), inkluzite maestroverki Romana (l'abadeyo di Saint-Savin-sur-Gartempe), Gotika (katedralo di Chartres) e klasika (kanalo di Midi).
Konstrukturi di historiala interesto
En Francia, pos 1840 la stato povas klasifikar kom historiala patrimonio la konstrukturi di interesto historiala, arkitekturala, patrimoniala o kulturala, ed anke kelka moblala havaji (kloshi). To grantas lua legala protektado, e helpo por riestablisar e mantenar la kozi protektita. Ye la 31ma di decembro 2008, existis en Francia 43 180 historiala konstrukturi enrejistrata o klasifikata. Diversa arkitekti de diversa epoki dum la historio kreis edifici qui formacas la nuna patrimonio arkitekturala Franca, exemple Pierre de Montreuil (dum Mezepoko); Lescot Delorme ed Androuet du Cerceau dum Renesanco; Mansart, Le Vau, Hardouin-Mansart, Gabriel e Claude-Nicolas Ledoux dum klasika e neoklasika epoki; Viollet-le-Duc, Garnier e Gustave Eiffel dum la 19ma yarcento; e Le Corbusier e Perret dum la moderna epoko.
Artala patrimonio e kulturala eventaji
Se artala produkturi atestesas en la spaco korespondanta a nuna Francia depos la prehistorio, on ne povas parolar pri "Franc arto" ante la komenco di la duesma yarmilo, epoko en ke la stato e naciono komencis formacesar. Pos ta epoko, la bel arti Franca divenis maxim-multa-kaze simila a la resto di westal Europa, qua vidis sucedar l'una l'altra Romana arto dum la 11ma e 12ma yarcenti e la Gotik arto dum la 12ma e 13ma yarcenti; la celebro di la povo di Franca monarkio, di "privilejizita spaco" (A. Chastel) e reprezenturo di sakrajo divenis la precipua temi dil arto, precipue kande komendita da povoza autoritati politikala o religiala.
Dum la Renesanco e la developo di Klasikismo dum la 17ma yarcento e pos di Neoklasikismo dum la 18ma yarcento esas l'expreso amba di sercho di ordeno e pompo ed antiqua e italian influi; esas anke dum moderna epoko qua emersas individuala figuri di artisti, tale piktisti Fouquet, Poussin, La Tour, Watteau, Boucher, Chardin, Fragonard, Greuze, David, Gros ed Ingres, o skultisti Goujon, Girardon, Coysevox, Puget e Houdon. Dum 19 e 20ma yarcento Francia pleis majora rolo en la granda artala westala flui e revolucioni : Romantikismo (Delacroix e Géricault), realismo (Courbet), impresionismo (Monet, Renoir, Manet, Degas) e neo-impresionismo (Seurat, Van Gogh, Paul Cézanne, Gauguin), fauvismo (Matisse, Derain, Vlaminck), kubismo (Braque, Picasso, Léger) od ankore surrealismo (Duchamp) inkluzas Franc artisti inter lua precipua reprezentanti. Auguste Rodin, en sua latero, revolucionas skultado dum la fino dil 19ma yarcento.
Kontree multa landi qui inkarnacas skriptisti en granda figuro, Franca literaturo kontas multa figuri di qui importanteso e famo proxim equivalanta. Esas vana probar facar la listo, ma on povas citar dum Mezepoko la poeti Chrétien de Troyes e Villon; dum 16ma yarcento, skriptisto Rabelais, esayisto Montaigne e poeti Du Bellay e Ronsard markizas la Renesanco. Dum la 17ma yarcento, dramatisti Corneille, Racine e Molière, poeto Boileau, fablisto La Fontaine e neklasifikala Pascal fervoras mantenar ordeno per raciono; dum 18ma yarcento autori di Voltaire, Diderot e Rousseau, romanisti Prévost, Laclos e Sade e dramatisti Marivaux e Beaumarchais flogis la socio di lua epoko dum ke trakteskanta temi til lo interdiktita. Dum la 19ma yarcento, romano experiencas sumito kun Stendhal, Balzac, Hugo, Dumas, Flaubert e Zola, ma l'altri generi ne falias, kam montras memorialisto* Chateaubriand e poeti Lamartine, Musset, Baudelaire, Vigny, Rimbaud e Mallarmé. Dum 20ma yarcento, la manko di anteeso facas plu desfacila la percepto di majora figuri ; on povas tamen citar poeti Apollinaire, Éluard, Aragon, René Char e Prévert, la romanisti Proust, André Gide, Céline, Jean-Paul Sartre, Camus e Sarraute, e dramatisti Giraudoux, Jean Cocteau, Beckett ed Ionesco.
Dividita dum Mezepoko inter la religiala arto qua inspiris la Gregoriala kanto, e la profana kanto di trubaduri e voyajanti, Franca muziko atingis certa somito depos klasika epoko, kun kompozisti quale Lully e Charpentier dum a 17ma yarcento, Rameau dum la 18ma yarcento, Hector Berlioz, Gounod e Bizet Dum la 19ma yarcento, o Débussy dum 20ma yarcento — multa di ta artisti kompozas operi. Depos frua 20ma yarcento, la muziko nominita "populala " rapide expanso, mixanta generi propra a Francia (kansono) kun importita generi (rock e rap note), e posibliganta a exterrangi kam Claude François, Johnny Hallyday, Sheila, Michel Sardou o Jean-Jacques Goldman vendar deko di milioni di diski.
Cinemo, inventita en 1895 en Lyon dal fratuli Lumière, restas importanta kultural agado en Francia quankam la konkurenco di Hollywood: en 2005 Francia esis la sisesma mondala produktanto ed l'unesma Europana produktanto di longa filmi. Franca cinemo, precipue la komedii e "filmi di autori" lansita pos la yari 1980ma, lansis dum la yari 2000ma kelka filmi al mondala suceso, quale Le Fabuleux destin d'Amélie Poulain o La Marche de l'empereur. Internaciona festivalo di filmo, organizita omnayare en Cannes, esas la kulturala eventajo la maxim mediatigata en mondo.
Literaturo
La literaturo di Francia komencis dum Mezepoko, ed esas specale remarkinda la poezio di trubaduri en Ocitaniana linguo. Dum 16ma yarcento un importanta skriptisto esis François Rabelais. Dum 17ma yarcento aparis tre importanta teatrala skriptisti: Molière, Pierre Corneille e Jean Racine. Anke esas notora la verki di filozofi quale Blaise Pascal e René Descartes, ke profunde influis en Franca aristokrataro.
Literaturo e poezio en Franca linguo kreskis dum la 18ma e 19ma yarcenti e komencis influar en mondala kulturo, kun la verki di Voltaire, Denis Diderot e Jean-Jacques Rousseau. En puerala literaturo, esas notora la verki di Charles Perrault. Dum la 19ma yarcento aparis importanta skriptisti quale Alexandre Dumas, patro, Alexandre Dumas, filio, Jules Verne, Émile Zola, Guy de Maupassant, Honoré de Balzac, Théophile Gautier, Charles Baudelaire e Stendhal, ed anke la poeti Paul Verlaine e Stéphane Mallarmé. Dum 20ma yarcento aparis importanta nomi quale Marcel Proust, Louis-Ferdinand Céline, Albert Camus, Frédéric Mistral e Jean-Paul Sartre. Antoine de Saint-Exupéry skribis La Princeto por pueri.
Longa ciencala tradiciono
Francia divenis, pos la Mezepoko, importanta centro por konoci e deskovri. L'universitato di Paris, kreita en 1200, esabas quik de sua origino e til samtempa epoko l'una di maxim importanta di ocidento. Til la 1ma di septembro 2010, 56 Franci ganabis Nobel-premio, e dek ed un obtenabis la medalio Fields.
Dum la 17ma yarcento, René Descartes definis metodo por l'aquirado di ciencala savajo, dum ke Blaise Pascal divenis famoza por sua verko pri probablaji e mekaniko di fluidi. Dum la 18ma yarcento la verki di biologiisto Buffon e kemiisto Lavoisier, qua deskovris la rolo di oxo en kombusto, dum ke Diderot e d'Alembert editis l'Enciklopedio. Dum la 19ma yarcento, Augustin Fresnel esis la fondinto di moderna optiko. Sadi Carnot lansis la bazi di termodinamiko, e Louis Paster esis pioniro pri mikrobiologio. Dum la 20ma yarcento, on povas mencionar matematikisto e fizikisto Henri Poincaré, la fizikisti Henri Becquerel, Pierre e Marie Curie (qui divenis famoza por lia verki pri radioaktiveso), fizikisto Paul Langevin ed anke la virologiisto Luc Montagnier, kodeskovrinto di AIDS]-viruso.
Gastronomio
Franca manjajo esas famoza, note pro sua agrokultivala produkturi di qualeso: multa vini (champagne, vini de Bordeaux o Burgundia, e.c) e fromaji (roquefort, camembert edc.), e per lua alta gastronomio lo praktikas depos la 18ma yarcento. Tamen, Franca manjajo esas multe diversigita, ed konstitucesas precipue di regionala specalesi qua konquestis l'ensemblo di teritorio, kam alzacia surkruto, lotringia quiche*, porkohachajo di Le Mans, burgundia bovi, grasa hepato périgourdin*, cassoulet de Lengadoc, tapenade* de Provenco, keneli di Lyon. Pluse, vera frontieri koquoartala prenas formo en la lando, inter nordo uzanta butro e shaloto e sudo preferanta oleo ed alio, ed inter regioni kun terala manjajo (exemple Périgord) ed altri di qua manjajo esas rezolveme turnita vers maro (Provenco). Tamen, nune ta frontieri tendencas a desaparar, pro la junto di vivomanieri e formi di developo de omna mondo.
"Gastronomala repasto di Franci" havabas enskribita la 16ma di novembro 2010 en la listo reprezentala di kulturala nemateriala patrimonio di homaro di UNESCO.
Referi
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 Jean Carpentier (dir.), François Lebrun (dir.), Alain Tranoy, Élisabeth Carpentier et Jean-Marie Mayeur (préf. Jacques Le Goff), Histoire de France, Paris, Points Seuil, coll. « Histoire », 2000 (1re éd. 1987), poche, 514 p. (ISBN 978-2-020-10879-9 e 2-020-10879-8). Libro en Franca linguo
- ↑ (26ma di julio 2010) Global 500 by Country (Angla). CNN. URL vidita ye la 21ma di julio 2011.
- ↑ History of the Euro (Angla). BBC News. URL vidita ye la 30ma di oktobro 2010.
- ↑ CIA. The World Factbook: France (Angla). URL vidita ye la 4ma di mayo 2015.
- ↑ Encyclopedia of the Nations. France - Agriculture (Angla).
- ↑ Key figures of the French economy. French Ministry of Foreign and European Affairs.
- ↑ A panorama of the agriculture and agri-food industries - Ministère de l'Alimentation, de l'Agriculture et de la Pêche
- ↑
- France : Jacques Dupaquier, Histoire de la population française, Paris, PUF, 1988, et Eroro: template:cite web: Vu mustas precize definar la parametri url e title
- Allemagne : destatis.de
- Royaume-Uni : Office for National Statistics, en Angla linguo.
Extera ligili
- Pagino di la prezidanto di Francia
- Oficala pagino di publika servadi en Francia
- Proxiti - Le Réseau de Vos Informations de ProXimité (en Franca)
- Météo France
| |||
|
Grand Esto · Arvernia-Rodano-Alpi · Supra Francia · Burgundia-Libera Komtio · Bretonia · Centro-Valo di Loire · Loire-regiono · Korsika · Francilia · Nov Aquitania · Ocitania · Normandia · Provenco-Alpi-Azur-Rivo |
|
| |
| Membrostati: | Austria – Belgia – Bulgaria – Chekia – Chipro – Dania – Estonia – Finlando – Francia – Germania – Grekia – Hispania – Hungaria – Irlando – Italia – Kroatia - Latvia – Lituania – Luxemburgia – Malta – Nederlando – Polonia – Portugal – Rumania – Slovakia – Slovenia – Suedia | |
| Negocianta stati: | Islando - Montenegro – Norda Makedonia – Serbia – Turkia | |
| Peticionanta stati: | Albania | |
| Potenciala kandidati: | Bosnia e Herzegovina - Kosovo | |