Albania: Diferi inter la revizi

De Wikipedio
Kontenajo efacita Kontenajo adjuntita
informi aktualigita
Edisudo (diskutez | kontributadi)
mNula rezumo di redakto
Lineo 32: Lineo 32:
'''Bazala fakti pri Albania'''
'''Bazala fakti pri Albania'''
== Historio ==
== Historio ==
[[Arkivo:Apollonia,_Albania_(by_Pudelek)_-_Monument_of_Agonothetes.JPG|thumb|250px|left|Ruini de Apolonia.]]
[[Arkivo:Apollonia,_Albania_(by_Pudelek)_-_Monument_of_Agonothetes.JPG|thumb|250px|left|Ruini di Apolonia.]]
{{PA|Historio di Albania}}
{{PA|Historio di Albania}}
Greki unesmafoye mencionis [[Iliria]], regiono partale okupata dal teritorio di la nuna Albania, cirkume 3.000 aK. En 588 aK, Greki de [[Korfu]] e [[Korinto]] fondis l'urbo ''Apolonia'', qua havis prospera skolo pri [[filozofio]]. L'urbo divenis richa pro la komerco di [[sklaveso|sklavi]] ed anke di [[asfalto]], produkturo qua uzesis por igar nepermeebla la ligno di la navokorpi. En 148 aK l'urbo divenis parto di la provinco [[Romana imperio|Romana]] ''[[Epirus Nova]]''.
Greki unesmafoye mencionis [[Iliria]], regiono partale okupata dal teritorio di la nuna Albania, cirkume 3.000 aK. En 588 aK, Greki de [[Korfu]] e [[Korinto]] fondis l'urbo ''Apolonia'', qua havis prosperoza skolo pri [[filozofio]]. L'urbo divenis richa pro la komerco di [[sklaveso|sklavi]] ed anke di [[asfalto]], produkturo qua uzesis por igar nepermeebla la ligno di la navokorpi. En 148 aK l'urbo divenis parto di la provinco [[Romana imperio|Romana]] ''[[Epirus Nova]]''.


Dum la periodo dil [[Romana imperio]] la nuna teritorio di Albania dividabis inter la provinci [[Dalmatia]], Macedonia (note [[Epirus Nova]]) e Supra Moesia. La teritorio esis sub Romana e pose sub [[Bizancana Imperio|Bizancana]] dominacajo til la [[7ma yarcento]], kande [[Populo slavo|Slavi]] enmigris vers la regiono. Albania divenis parto del [[Unesma Bulgara Imperio]] dum la [[9ma yarcento]].
Dum la periodo dil [[Romana imperio]] la nuna teritorio di Albania dividesis inter la provinci [[Dalmatia]], Macedonia (precipue [[Epirus Nova]]) e Supra Moesia. La teritorio esis sub Romana e pose sub [[Bizancana Imperio|Bizancana]] dominaco til la [[7ma yarcento]], kande [[Populo slavo|Slavi]] enmigris vers la regiono. Albania divenis parto dil [[Unesma Bulgara Imperio]] dum la [[9ma yarcento]].


[[Arkivo:Sanjak_of_Albania_Map_1431-es.svg|thumb|250px|left|''Sanjak'' (provinco) di Albania en 1431.]]
[[Arkivo:Sanjak_of_Albania_Map_1431-es.svg|thumb|250px|left|''Sanjak'' (provinco) di Albania en 1431.]]
L'[[Otoman imperio|Otomani]] komencis konquestar la regiono dum la [[14ma yarcento]] e transformis ol en ''Sanjak'' (provinco). Dum la [[15ma yarcento]], de [[1443]] til [[1468]], [[Gjergj Kastrioti Skanderbeg]] konquestis la nedependo por parto de ca regiono del Otoman imperio e divenis rejulo, ma en [[1478]] l'Otomani rikonquestis komplete ica areo.
L'[[Otoman imperio|Otomani]] komencis konquestar la regiono dum la [[14ma yarcento]] e transformis ol en ''Sanjak'' (provinco). Dum la [[15ma yarcento]], de [[1443]] til [[1468]], [[Gjergj Kastrioti Skanderbeg]] konquestis la nedependo por parto di ca regiono del Otoman imperio e divenis rejulo, ma en [[1478]] l'Otomani rikonquestis komplete ica areo.


Granda parto del habitantaro adoptis la Mohamedana [[religio]], e l'Albaniani esis la lasta populo Europana qua deziris separar su del Otoman imperio.<ref>{{cite book|accessdate=23ma di marto 2019|publisher=Area Handbook of the US Library of Congres|title="NATIONAL AWAKENING AND THE BIRTH OF ALBANIA|url=http://motherearthtravel.com/albania/history-7.htm}}</ref> Tamen, dum la fino dil [[19ma yarcento]] eventis multa revolti kontre Turka dominaco. Albania nedependeskis del Otoman imperio erste ye la [[28ma di novembro]] [[1912]]. Ol adoptis [[republiko]] kom sistemo di guvernerio en [[1920]]. En [[1928]] [[Ahmet Zogu]], lua unesma prezidanto, adoptis rejala titulo [[Zog la 1ma]], e la lando divenis [[monarkio]].
Granda parto del habitantaro adoptis la Mohamedana [[religio]], e l'Albaniani esis la lasta populo Europana qua deziris separar su del Otoman imperio.<ref>{{cite book|accessdate=23ma di marto 2019|publisher=Area Handbook of the US Library of Congres|title="NATIONAL AWAKENING AND THE BIRTH OF ALBANIA|url=http://motherearthtravel.com/albania/history-7.htm}}</ref> Tamen, dum la fino dil [[19ma yarcento]] eventis multa revolti kontre Turka dominaco. Albania nedependanteskis del Otoman imperio erste ye la [[28ma di novembro]] [[1912]]. Ol adoptis [[republiko]] kom sistemo di guvernerio en [[1920]]. En [[1928]] [[Ahmet Zogu]], lua unesma prezidanto, adoptis la rejala titulo [[Zog la 1ma]], e la lando divenis [[monarkio]].


En [[1939]], [[Italia]]ni invadis Albania ed okupis la lando til [[1943]], kande la [[Germania|Germani]] remplasis li e restis ibe til oktobro [[1944]]. [[Nacionalismo|Nacionalista]] grupi, qui inkluzis [[komunismo|komunista]] partisani, kombatis unesme kontre l'Italiani e pose kontre Germani sen [[Sovietia]]na helpo. [[Enver Hoxha]], chefo dil Albaniana Partiso di Laboro (komunista) divenis chefo di la lando. Ilu federis kun Sovietiani til [[1960]], ma ruptis ica federuro kande [[Nikita Hrushchev]] denuncis la krimini di [[Yosif Stalin|Stalin]]. Do, Hoxha federis su kun la [[Populala Republiko di Chinia]].
En [[1939]], [[Italia]]ni invadis Albania ed okupis la lando til [[1943]], kande la [[Germania|Germani]] remplasis li e restis ibe til oktobro [[1944]]. [[Nacionalismo|Nacionalista]] grupi, qui inkluzis [[komunismo|komunista]] partisani, kombatis unesme kontre l'Italiani e pose kontre Germani sen [[Sovietia]]na helpo. [[Enver Hoxha]], chefo dil Albaniana Partiso di Laboro (komunista) divenis chefo di la lando. Ilu federis su kun Sovietiani til [[1960]], ma ruptis ica federuro kande [[Nikita Hrushchev]] denuncis la krimini di [[Yosif Stalin|Stalin]]. Do, Hoxha federis su kun la [[Populala Republiko di Chinia]].


Ye la [[11ma di aprilo]] [[1985]] Hoxha mortis. Lua sucedanto, [[Ramiz Alia]] gradope komencis politikala aperto. Dum marto [[1991]] libera elekti organizesis en Albania, e Ramiz Alia vinkis la prezidantala elekto. Tamen, generala striko koaktis la guvernerio abandonar [[komunismo|komunista rejimo]]. Ramiz Alia guvernis Albania til la [[3ma di aprilo]] [[1992]], kande ilu renuncis. Elekti eventis, e [[Sali Berisha]] elektesis prezidanto.
Ye la [[11ma di aprilo]] [[1985]] Hoxha mortis. Lua sucedanto, [[Ramiz Alia]] gradope komencis politikala aperto. Dum marto [[1991]] libera elekti organizesis en Albania, e Ramiz Alia vinkis lor la prezidantala elekto. Tamen, generala striko koaktis la guvernerio abandonar [[komunismo|komunista rejimo]]. Ramiz Alia guvernis Albania til la [[3ma di aprilo]] [[1992]], kande ilu renuncis. Elekti eventis, e [[Sali Berisha]] elektesis prezidanto.


Ye la [[4ma di aprilo]] [[2009]] Albania divenis membro di [[NATO]].
Ye la [[4ma di aprilo]] [[2009]] Albania divenis membro di [[NATO]].
Lineo 52: Lineo 52:
[[Arkivo:Tirana,_consiglio_dei_ministri,_02.JPG|thumb|250px|''Kryeministria'' laboreyo dil chefministro di Albania.]]
[[Arkivo:Tirana,_consiglio_dei_ministri,_02.JPG|thumb|250px|''Kryeministria'' laboreyo dil chefministro di Albania.]]
[[Arkivo:Tirana_-_Albanian_National_Assembly_(by_Pudelek).jpg|thumb|left|250px|Parlamento di Albania.]]
[[Arkivo:Tirana_-_Albanian_National_Assembly_(by_Pudelek).jpg|thumb|left|250px|Parlamento di Albania.]]
Albania esas [[parlamento|parlamentala]] [[republiko]]. La prezidanto esas la [[chefo di stato]], ed elektesas por 5-yara periodo da Nacional Asemblitaro. Nun esas [[Bujar Nishani]]. La [[chefministro]] esas la [[chefo di guvernerio]], ilqua esas nune [[Edi Rama]].
Albania esas [[parlamento|parlamentala]] [[republiko]]. La prezidanto esas la [[chefo di stato]] ed elektesas por 5-yara periodo da Nacional Asemblitaro. Nun la prezidanto esas [[Bujar Nishani]]. La [[chefministro]] esas la [[chefo di guvernerio]], ilqua esas nun [[Edi Rama]].


La parlamento (''Kuvendi i Republikës së Shqipërisë'' - Nacional Asemblitaro di Albania) havas unika chambro kun 140 membri, qui elektesas dal populo por 4 yari. La nuna [[konstituco]] adoptesis ye la [[28ma di novembro]] [[1998]].
La parlamento (''Kuvendi i Republikës së Shqipërisë'' - Nacional Asemblitaro di Albania) havas unika chambro kun 140 membri, qui elektesas dal populo por 4 yari. La nuna [[konstituco]] adoptesis ye la [[28ma di novembro]] [[1998]].


[[Judiciala povo]] kompozesas ek konstitucala korto, korto di kasaco, Apelo-korti e distriktala korti. La membri dil konstitucala korto elektesas dal parlamento por admaxime 9-yara periodo.
La [[judiciala povo]] kompozesas ek konstitucala korto, korto di kasaco, apelo-korti e distriktala korti. La membri dil konstitucala korto elektesas dal parlamento por admaxime 9-yara periodo.


== Geografio ==
== Geografio ==
Lineo 63: Lineo 63:
Albania havas 172 km de [[frontiero|frontieri]] kun [[Montenegro]], 115 km kun [[Kosovo]]<ref>Kosovo ne agnoskesas kom nedependanta stato da [[Serbia]]. Ye la [[17ma di februaro]] [[2008]] la Nacional Asemblitaro di Kosovo unlatere deklaris sua nedependesko.</ref>, 151 km kun la [[Republiko Macedonia]] e 282 km kun [[Grekia]]. Lua [[litoro]] havas 487 km di extenso. La [[stretajo Oronto]] separas Albania de [[Italia]] e havas min kam 100 km di totala extenso.
Albania havas 172 km de [[frontiero|frontieri]] kun [[Montenegro]], 115 km kun [[Kosovo]]<ref>Kosovo ne agnoskesas kom nedependanta stato da [[Serbia]]. Ye la [[17ma di februaro]] [[2008]] la Nacional Asemblitaro di Kosovo unlatere deklaris sua nedependesko.</ref>, 151 km kun la [[Republiko Macedonia]] e 282 km kun [[Grekia]]. Lua [[litoro]] havas 487 km di extenso. La [[stretajo Oronto]] separas Albania de [[Italia]] e havas min kam 100 km di totala extenso.


La lando konsistas ek monti, kolini e mikra planaja landi. La maxim alta monto esas [[Golem Korab]], kun 2.754 metri di [[altitudo]], jacanta an la nomizita "Albanian Alpi". La maxim longa [[fluvio]] di ca lando esas [[fluvio Drin|Drin]], kun longa de 335 km.
La lando konsistas ek monti, kolini e mikra planaja landi. La maxim alta monto esas [[Golem Korab]], kun 2.754 metri de [[altitudo]], jacanta an la nomizita "Albanian Alpi". La maxim longa [[fluvio]] di ca lando esas [[fluvio Drin|Drin]], longa de 335 km.


An la litoro la [[klimato]] esas Mediteraneal, kun mezavalora temperaturi di 7[[Celsius|°C]] dum [[vintro]] e 24°C dum [[somero]]. En montoza regioni, la klimato esas kontinentala.
An la litoro la [[klimato]] esas Mediteraneal, kun mezavalora temperaturi di 7[[Celsius|°C]] dum [[vintro]] e 24°C dum [[somero]]. En montoza regioni, la klimato esas kontinentala.
Lineo 90: Lineo 90:
== Ekonomio ==
== Ekonomio ==
{{PA|Ekonomio di Albania}}
{{PA|Ekonomio di Albania}}
Albania duras esar povra lando kande komparata al altra Europana stati<ref>[http://www.dfat.gov.au/GEO/albania/country_brief.html Albania Country Brief] Department of Foreign Affairs and Trade (Australia)</ref>. Lua [[TNP]] per persono esas 26% del mezavaloro dil Europana Uniono en [[2010]]<ref>[http://epp.eurostat.ec.europa.eu/cache/ITY_PUBLIC/2-25062009-BP/EN/2-25062009-BP-EN.PDF "Albania's GDP per capita in PPS (2008)"]] eurostat.eu</ref>.
Albania duras esar povra lando kande komparata al altra Europana stati<ref>[http://www.dfat.gov.au/GEO/albania/country_brief.html Albania Country Brief] Department of Foreign Affairs and Trade (Australia)</ref>. Lua [[TNP]] po persono esas 26% del mezavaloro dil Europana Uniono en [[2010]]<ref>[http://epp.eurostat.ec.europa.eu/cache/ITY_PUBLIC/2-25062009-BP/EN/2-25062009-BP-EN.PDF "Albania's GDP per capita in PPS (2008)"]] eurostat.eu</ref>.


== Demografio ==
== Demografio ==
[[Arkivo:Albanian_dialects.svg|thumb|250px|Dialekti del [[Albaniana linguo|Albaniana]]]]
[[Arkivo:Albanian_dialects.svg|thumb|250px|Dialekti dil [[Albaniana linguo|Albaniana]]]]
[[Arkivo:Great_Mosque_of_Durres_2016_Albania.jpg|thumb|left|250px|La granda [[moskeo]] di [[Durrës]].]]
[[Arkivo:Great_Mosque_of_Durres_2016_Albania.jpg|thumb|left|250px|La granda [[moskeo]] di [[Durrës]].]]
Segun statistiki de ''The World Factbook'' por julio 2018, Albania havis {{formatnum:3057220}} habitanti.<ref name=CIA/> La maxim multa (82,6%) esas Albaniani. Greki esas 0,9%, altri esas 1%, e 15,5% esas sen specigo, segun la [[demografiala kontado]] di 2011.<ref name=CIA>{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/al.html|title=Europe::Albania - The World Factbook|publisher=CIA|accessdate=23ma di marto 2019|language={{en}}}}</ref> La mezavalora evo dil Albaniana habitantaro esas 28.9 yari,<ref>[http://web.archive.org/web/20090303205559/http://www.instat.gov.al/graphics/doc/downloads/publikime/femrameshkuj2006.pdf Women, Men and shefit's in Albania 2006]</ref> yuna kande komparata ad altra Europana landi. De [[1991]] til [[2004]] cirkume {{formatnum:900000}} Albaniani ekmigris, de qui aproxime 600.000 establisis su en [[Grekia]]<ref>[http://www.migrationinformation.org/Profiles/display.cfm?ID=239 Albania:looking beyond borders]. Migration Policy Institute</ref>.
Segun statistiki de ''The World Factbook'' por julio 2018, Albania havis {{formatnum:3057220}} habitanti.<ref name=CIA/> La maxim multa (82,6%) esas Albaniani. Greki esas 0,9%, altri esas 1%, e 15,5% esas sen specigo, segun la [[demografiala kontado]] di 2011.<ref name=CIA>{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/al.html|title=Europe::Albania - The World Factbook|publisher=CIA|accessdate=23ma di marto 2019|language={{en}}}}</ref> La mezavalora evo dil Albaniana habitantaro esas 28.9 yari,<ref>[http://web.archive.org/web/20090303205559/http://www.instat.gov.al/graphics/doc/downloads/publikime/femrameshkuj2006.pdf Women, Men and shefit's in Albania 2006]</ref> yuna kande komparata ad altra Europana landi. De [[1991]] til [[2004]] cirkume {{formatnum:900000}} Albaniani ekmigris, de qui aproxime 600.000 establisis su en [[Grekia]]<ref>[http://www.migrationinformation.org/Profiles/display.cfm?ID=239 Albania:looking beyond borders]. Migration Policy Institute</ref>.


L'oficala linguo di la lando esas [[Albaniana linguo|Albaniana]], oficala e parolata da 98,8% de la habitantaro. Ol havas du precipua [[dialekto|dialekti]], ''Gheg'' e ''Tosk'', ed altra dialekti (''Arbanasi'', ''Arbëreshë'') parolata en vicina landi (Kroatia, Italia, edc). [[Greka linguo|La Greka]] parolesas da 0,5%, 0,6% parolis altra lingui, e 0,1% ne informis pri linguo en 2011.<ref name=CIA/>
L'oficala linguo di la lando esas [[Albaniana linguo|Albaniana]], parolata da 98,8% de la habitantaro. Ol havas du precipua [[dialekto|dialekti]], ''Gheg'' e ''Tosk'', ed altra dialekti (''Arbanasi'', ''Arbëreshë'') parolata en vicina landi (Kroatia, Italia, edc). [[Greka linguo|La Greka]] parolesas da 0,5%, 0,6% parolis altra lingui, e 0,1% ne informis pri linguo en 2011.<ref name=CIA/>


La [[religio]] kun maxima nombro di adepti esas Islamo: 56,7% de la habitantaro. Katoliki Romana esas 10%, Ortodoxi esas 6,8%, ateisti esas 2,5%, ''Bektashi'' (religio qua originis de Sufismo) esas 2,1%, 5,7% praktikis altra religii e 16,2% ne mencionis religio.<ref name=CIA/>
La [[religio]] kun maxima nombro di adepti esas Islamo: 56,7% de la habitantaro. Katoliki Romana esas 10%, Ortodoxi esas 6,8%, ateisti esas 2,5%, ''Bektashi'' (religio qua originis de Sufismo) esas 2,1%, 5,7% praktikis altra religii e 16,2% ne mencionis religio.<ref name=CIA/>
Lineo 106: Lineo 106:
[[Arkivo:Meshari.jpg|thumb|250px|''Meshari''.]]
[[Arkivo:Meshari.jpg|thumb|250px|''Meshari''.]]
[[Arkivo:Ismail Kadare v0.jpg|thumb|250px|left|[[Ismail Kadare]]]]
[[Arkivo:Ismail Kadare v0.jpg|thumb|250px|left|[[Ismail Kadare]]]]
''Meshari'' ("la mesolibro") da [[Gjon Buzuku]] publikigita en [[1555]] judikesas kom la maxim anciena libro en [[Albaniana linguo]], ma existas evidentaji ke ca linguo ja skribesis dum la 14ma yarcento. Dum la [[19ma yarcento]] eventis "Albaniana rivivigo" kun influi de [[romantikismo]], e kelka skriptisti divenis notora en Albaniana [[literaturo]]: la romanisti [[Jeronim De Rada]] e [[Naim Frashëri]], e la poeti [[Ndre Mjeda]] e [[Andon Zako Çajupi]]. La maxim bone konocata nuntempala skriptisto en Albaniana linguo esas [[Ismail Kadare]].
''Meshari'' ("la mesolibro") da [[Gjon Buzuku]] publikigita en [[1555]] judikesas kom la maxim anciena libro en [[Albaniana linguo]], ma existas evidentaji ke ca linguo ja skribesis dum la 14ma yarcento. Dum la [[19ma yarcento]] eventis "Albaniana rivivigo" kun influi de [[romantikismo]], e kelka skriptisti divenis notora en Albaniana [[literaturo]]: la romanisti [[Jeronim De Rada]] e [[Naim Frashëri]], e la poeti [[Ndre Mjeda]] e [[Andon Zako Çajupi]]. La maxim bone konocata nuntempa skriptisto en Albaniana linguo esas [[Ismail Kadare]].


Albaniana havas richa folklorala [[muziko]], ed ol esas parto di la nacional identeso. Ol havas influi Iliriana, Greka, Romana, Bizancana ed Otomana. Existas granda stilistikala diferi inter la muziko de le ''Gheg'' (qui habitas norde de la lando) e de le ''Tosk'' e le ''Labs'' (qui habitas sude de la lando). Pri la moderna muziko, ol recevis influi del Ocidentala [[rock]], [[hip hop]] e [[pop]]. Recente, kelk artisti naskinta en Albania, [[Kosovo]], od en Albaniana diasporo ganis internaciona notoreso, exemple [[Silva Gunbardhi]], [[Bebe Rexha]], [[Action Bronson]] (artala nomo di '''Ariyan Arslani''') [[Elvana Gjata]] e [[Dua Lipa]].
Albania havas richa folklorala [[muziko]], ed ol esas parto di la nacional identeso. Ol havas influi Iliriana, Greka, Romana, Bizancana ed Otomana. Existas granda stilistikala diferi inter la muziko da le ''Gheg'' (qui habitas norde de la lando) e da le ''Tosk'' e le ''Labs'' (qui habitas sude di la lando). Pri la moderna muziko, ol recevis influi del Ocidentala [[rock]], [[hip hop]] e [[pop]]. Recente, kelk artisti naskinta en Albania, [[Kosovo]], od en Albaniana diasporo ganis internaciona notoreso, exemple [[Silva Gunbardhi]], [[Bebe Rexha]], [[Action Bronson]] (artala nomo di '''Ariyan Arslani''') [[Elvana Gjata]] e [[Dua Lipa]].


=== Sporti ===
=== Sporti ===
[[Arkivo:Kukes vs Elbasani.jpg|thumb|250px|Futbalo-partio en [[Kukës]], Albania.]]
[[Arkivo:Kukes vs Elbasani.jpg|thumb|250px|Futbalo-partio en [[Kukës]], Albania.]]
Albania partoprenis unesmafoye l'[[Olimpiala Ludi]] en [[Olimpiala Ludi en München, 1972|München, 1972]]. Ol ne partoprenis la Ludi de 1976 til 1988, ma itere partoprenabas de 1992 til nun. En 2006 ol unesmafoye partoprenis la [[Vintrala Olimpiala Ludi]]. La lando nulatempe ganis medalii en la Ludi, ma lua atlete ordinare konkuras pri [[natado]], [[atletismo]], pezo-levo, [[sporta pafado]] e luktado. De 1987 til nun la lando partoprenabas en la Mediteranea Ludi, e lua atleti ganis entote 43 medalii, di qui 8 ora, de 1987 til 2013.
Albania partoprenis unesmafoye l'[[Olimpiala Ludi]] en [[Olimpiala Ludi en München, 1972|München, 1972]]. Ol ne partoprenis la Ludi de 1976 til 1988, ma itere partoprenis de 1992 til nun. En 2006 ol unesmafoye partoprenis la [[Vintrala Olimpiala Ludi]]. La lando nulatempe ganis medalii en la Ludi, ma lua atleti ordinare konkuras pri [[natado]], [[atletismo]], pezo-levo, [[sporta pafado]] e luktado. De 1987 til nun la lando partoprenis en la Mediteranea Ludi, e lua atleti ganis entote 43 medalii, de qui 8 ora, de 1987 til 2013.


Inter la maxim populara sporti esas [[futbalo]], pezo-levo, [[basketbalo]], [[volebalo]], [[teniso]], [[natado]], [[rugbio]] e [[gimnastiko]].
Inter la maxim populara sporti esas [[futbalo]], pezo-levo, [[basketbalo]], [[volebalo]], [[teniso]], [[natado]], [[rugbio]] e [[gimnastiko]].

Versiono ye 08:27, 25 mar. 2019

Albania
Republika e Shqipërisë
Standardo di Albania Blazono di Albania
Nacionala himno:
Hymni I Flamurit
Urbi:
Chefurbo: Tirane
· Habitanti: 585 756 (2005)
Precipua urbo: Tirane
Lingui:
Oficala lingui: Albaniana
Tipo: Republiko
· Prezidanto: Ilir Meta
· Chefministro: Edi Rama
Surfaco: (139ma maxim granda)
· Totala: 28 748 km²
· Aquo: 4,7 %
Habitanti: (98ma maxim granda)
· Totala: 2 876 591[1] (2017)
· Denseso di habitantaro: 111,1 hab./km²
Plusa informi:
Valuto: Lek
Veho-latero: dextre
ISO: AL
ALB
008
Reto-domeno: .al*
Precipua religio: islamo 65-70%, Kristanismo 20-25%


Albania (en Albaniana Shqipëri/Shqipëria) esas lando jacanta an sudal Europa. Lu havas kom vicini Montenegro nord-weste, Kosovo (lando ne agnoskata da Serbia) nord-este, Republiko Macedonia este, e Grekia sude. Weste jacas la litoro di Adriatiko. Albania distas min kam 72 km de Italia, tra l'Adriatiko.

Bazala fakti pri Albania

Historio

Ruini di Apolonia.
 Precipua artiklo: Historio di Albania

Greki unesmafoye mencionis Iliria, regiono partale okupata dal teritorio di la nuna Albania, cirkume 3.000 aK. En 588 aK, Greki de Korfu e Korinto fondis l'urbo Apolonia, qua havis prosperoza skolo pri filozofio. L'urbo divenis richa pro la komerco di sklavi ed anke di asfalto, produkturo qua uzesis por igar nepermeebla la ligno di la navokorpi. En 148 aK l'urbo divenis parto di la provinco Romana Epirus Nova.

Dum la periodo dil Romana imperio la nuna teritorio di Albania dividesis inter la provinci Dalmatia, Macedonia (precipue Epirus Nova) e Supra Moesia. La teritorio esis sub Romana e pose sub Bizancana dominaco til la 7ma yarcento, kande Slavi enmigris vers la regiono. Albania divenis parto dil Unesma Bulgara Imperio dum la 9ma yarcento.

Sanjak (provinco) di Albania en 1431.

L'Otomani komencis konquestar la regiono dum la 14ma yarcento e transformis ol en Sanjak (provinco). Dum la 15ma yarcento, de 1443 til 1468, Gjergj Kastrioti Skanderbeg konquestis la nedependo por parto di ca regiono del Otoman imperio e divenis rejulo, ma en 1478 l'Otomani rikonquestis komplete ica areo.

Granda parto del habitantaro adoptis la Mohamedana religio, e l'Albaniani esis la lasta populo Europana qua deziris separar su del Otoman imperio.[2] Tamen, dum la fino dil 19ma yarcento eventis multa revolti kontre Turka dominaco. Albania nedependanteskis del Otoman imperio erste ye la 28ma di novembro 1912. Ol adoptis republiko kom sistemo di guvernerio en 1920. En 1928 Ahmet Zogu, lua unesma prezidanto, adoptis la rejala titulo Zog la 1ma, e la lando divenis monarkio.

En 1939, Italiani invadis Albania ed okupis la lando til 1943, kande la Germani remplasis li e restis ibe til oktobro 1944. Nacionalista grupi, qui inkluzis komunista partisani, kombatis unesme kontre l'Italiani e pose kontre Germani sen Sovietiana helpo. Enver Hoxha, chefo dil Albaniana Partiso di Laboro (komunista) divenis chefo di la lando. Ilu federis su kun Sovietiani til 1960, ma ruptis ica federuro kande Nikita Hrushchev denuncis la krimini di Stalin. Do, Hoxha federis su kun la Populala Republiko di Chinia.

Ye la 11ma di aprilo 1985 Hoxha mortis. Lua sucedanto, Ramiz Alia gradope komencis politikala aperto. Dum marto 1991 libera elekti organizesis en Albania, e Ramiz Alia vinkis lor la prezidantala elekto. Tamen, generala striko koaktis la guvernerio abandonar komunista rejimo. Ramiz Alia guvernis Albania til la 3ma di aprilo 1992, kande ilu renuncis. Elekti eventis, e Sali Berisha elektesis prezidanto.

Ye la 4ma di aprilo 2009 Albania divenis membro di NATO.

Politiko

Kryeministria laboreyo dil chefministro di Albania.
Parlamento di Albania.

Albania esas parlamentala republiko. La prezidanto esas la chefo di stato ed elektesas por 5-yara periodo da Nacional Asemblitaro. Nun la prezidanto esas Bujar Nishani. La chefministro esas la chefo di guvernerio, ilqua esas nun Edi Rama.

La parlamento (Kuvendi i Republikës së Shqipërisë - Nacional Asemblitaro di Albania) havas unika chambro kun 140 membri, qui elektesas dal populo por 4 yari. La nuna konstituco adoptesis ye la 28ma di novembro 1998.

La judiciala povo kompozesas ek konstitucala korto, korto di kasaco, apelo-korti e distriktala korti. La membri dil konstitucala korto elektesas dal parlamento por admaxime 9-yara periodo.

Geografio

La nomizita "Albanian Alpi" esas prolonguro de la Dinarik Alpi, qui iras de Italia til Albania e Kosovo.
Litoro en Himarë.

Albania havas 172 km de frontieri kun Montenegro, 115 km kun Kosovo[3], 151 km kun la Republiko Macedonia e 282 km kun Grekia. Lua litoro havas 487 km di extenso. La stretajo Oronto separas Albania de Italia e havas min kam 100 km di totala extenso.

La lando konsistas ek monti, kolini e mikra planaja landi. La maxim alta monto esas Golem Korab, kun 2.754 metri de altitudo, jacanta an la nomizita "Albanian Alpi". La maxim longa fluvio di ca lando esas Drin, longa de 335 km.

An la litoro la klimato esas Mediteraneal, kun mezavalora temperaturi di 7°C dum vintro e 24°C dum somero. En montoza regioni, la klimato esas kontinentala.

Politikala subdividuro

Segun la politikala subdividuro adoptita ye la 31ma di julio 2000, Albania subdividesas en 12 komtii (Qark):

Regioni di Albania.

Ekonomio

 Precipua artiklo: Ekonomio di Albania

Albania duras esar povra lando kande komparata al altra Europana stati[4]. Lua TNP po persono esas 26% del mezavaloro dil Europana Uniono en 2010[5].

Demografio

Dialekti dil Albaniana
La granda moskeo di Durrës.

Segun statistiki de The World Factbook por julio 2018, Albania havis 3 057 220 habitanti.[6] La maxim multa (82,6%) esas Albaniani. Greki esas 0,9%, altri esas 1%, e 15,5% esas sen specigo, segun la demografiala kontado di 2011.[6] La mezavalora evo dil Albaniana habitantaro esas 28.9 yari,[7] yuna kande komparata ad altra Europana landi. De 1991 til 2004 cirkume 900 000 Albaniani ekmigris, de qui aproxime 600.000 establisis su en Grekia[8].

L'oficala linguo di la lando esas Albaniana, parolata da 98,8% de la habitantaro. Ol havas du precipua dialekti, Gheg e Tosk, ed altra dialekti (Arbanasi, Arbëreshë) parolata en vicina landi (Kroatia, Italia, edc). La Greka parolesas da 0,5%, 0,6% parolis altra lingui, e 0,1% ne informis pri linguo en 2011.[6]

La religio kun maxima nombro di adepti esas Islamo: 56,7% de la habitantaro. Katoliki Romana esas 10%, Ortodoxi esas 6,8%, ateisti esas 2,5%, Bektashi (religio qua originis de Sufismo) esas 2,1%, 5,7% praktikis altra religii e 16,2% ne mencionis religio.[6]

La maxim populoza urbo esas Tirane. Altra importanta urbi esas Durrës ed Elbasan.

Kulturo

Meshari.
Ismail Kadare

Meshari ("la mesolibro") da Gjon Buzuku publikigita en 1555 judikesas kom la maxim anciena libro en Albaniana linguo, ma existas evidentaji ke ca linguo ja skribesis dum la 14ma yarcento. Dum la 19ma yarcento eventis "Albaniana rivivigo" kun influi de romantikismo, e kelka skriptisti divenis notora en Albaniana literaturo: la romanisti Jeronim De Rada e Naim Frashëri, e la poeti Ndre Mjeda e Andon Zako Çajupi. La maxim bone konocata nuntempa skriptisto en Albaniana linguo esas Ismail Kadare.

Albania havas richa folklorala muziko, ed ol esas parto di la nacional identeso. Ol havas influi Iliriana, Greka, Romana, Bizancana ed Otomana. Existas granda stilistikala diferi inter la muziko da le Gheg (qui habitas norde de la lando) e da le Tosk e le Labs (qui habitas sude di la lando). Pri la moderna muziko, ol recevis influi del Ocidentala rock, hip hop e pop. Recente, kelk artisti naskinta en Albania, Kosovo, od en Albaniana diasporo ganis internaciona notoreso, exemple Silva Gunbardhi, Bebe Rexha, Action Bronson (artala nomo di Ariyan Arslani) Elvana Gjata e Dua Lipa.

Sporti

Futbalo-partio en Kukës, Albania.

Albania partoprenis unesmafoye l'Olimpiala Ludi en München, 1972. Ol ne partoprenis la Ludi de 1976 til 1988, ma itere partoprenis de 1992 til nun. En 2006 ol unesmafoye partoprenis la Vintrala Olimpiala Ludi. La lando nulatempe ganis medalii en la Ludi, ma lua atleti ordinare konkuras pri natado, atletismo, pezo-levo, sporta pafado e luktado. De 1987 til nun la lando partoprenis en la Mediteranea Ludi, e lua atleti ganis entote 43 medalii, de qui 8 ora, de 1987 til 2013.

Inter la maxim populara sporti esas futbalo, pezo-levo, basketbalo, volebalo, teniso, natado, rugbio e gimnastiko.

Noti e referi

  1. Popullsia e Shqipërisë, 1 Janar 2017. INSTAT. URL vidita ye la 23ma di marto 2019.
  2. "NATIONAL AWAKENING AND THE BIRTH OF ALBANIA URL vidita ye 23ma di marto 2019. 
  3. Kosovo ne agnoskesas kom nedependanta stato da Serbia. Ye la 17ma di februaro 2008 la Nacional Asemblitaro di Kosovo unlatere deklaris sua nedependesko.
  4. Albania Country Brief Department of Foreign Affairs and Trade (Australia)
  5. "Albania's GDP per capita in PPS (2008)"] eurostat.eu
  6. 6,0 6,1 6,2 6,3 Europe::Albania - The World Factbook (Angla). CIA. URL vidita ye la 23ma di marto 2019.
  7. Women, Men and shefit's in Albania 2006
  8. Albania:looking beyond borders. Migration Policy Institute

Extera ligili

Commons
Commons
Wikimedia Commons havas kontenajo relatante a: Albania
Flago dil Europana Uniono Mapo dil Europana Uniono
Membrostati: AustriaBelgiaBulgariaChekiaChiproDaniaEstoniaFinlandoFranciaGermaniaGrekiaHispaniaHungariaIrlandoItaliaKroatia - LatviaLituaniaLuxemburgiaMaltaNederlandoPoloniaPortugalRumaniaSlovakiaSloveniaSuedia
Negocianta stati: Islando - MontenegroNorda MakedoniaSerbiaTurkia
Peticionanta stati: Albania
Potenciala kandidati: Bosnia e Herzegovina - Kosovo