Kataluniana linguo: Diferi inter la revizi
kelka korektigi/modifiki |
kelka korektigi/modifiki |
||
Lineo 18: | Lineo 18: | ||
'''Kataluniana''' (català [kə.tə'la]) esas [[Latinida linguo]], la nacionala linguo di [[Andora]]. Ol anke parolesas en Hispania (en l'Autonoma Komunesi di [[Katalunia]], [[Baleari]] e [[Regiono di Valencia|Valencia]]), en Francia (en l'Orientala Pirinei) ed en l'Italiana urbo di [[Alghero]]. |
'''Kataluniana''' (català [kə.tə'la]) esas [[Latinida linguo]], la nacionala linguo di [[Andora]]. Ol anke parolesas en Hispania (en l'Autonoma Komunesi di [[Katalunia]], [[Baleari]] e [[Regiono di Valencia|Valencia]]), en Francia (en l'Orientala Pirinei) ed en l'Italiana urbo di [[Alghero]]. |
||
Ol povas skribesar per du normi: la normo establisita dal ''Institut d'Estudis Catalans'' (od ordinara normo) apogata sur l'[[ortografio]] establisita da Pompeu Fabra; e la normo establisita dal ''Acadèmia Valenciana de la Llengua'', normo restriktita apogata sur la normo di la dialekto Valenciana, e qua prenas kom bazo la Normi di Castellón, to esas, l'ortografio da Pompeu Fabra ma plu adaptita al pronunco di Ocidentala Kataluniana e al traiti qua karakterigas las Valenciana varianti. La Kataluniana havas plura dialekti dividita en du precipua bloki: Ocidentala ed Orientala. Ta dialekti prizentas divergi dil norma Katalunian a nivelo di gramatiko, fonetiko e lexiko. Dum yarcenti, la |
Ol povas skribesar per du normi: la normo establisita dal ''Institut d'Estudis Catalans'' (od ordinara normo) apogata sur l'[[ortografio]] establisita da Pompeu Fabra; e la normo establisita dal ''Acadèmia Valenciana de la Llengua'', normo restriktita apogata sur la normo di la dialekto Valenciana, e qua prenas kom bazo la Normi di Castellón, to esas, l'ortografio da Pompeu Fabra ma plu adaptita al pronunco di Ocidentala Kataluniana e al traiti qua karakterigas las Valenciana varianti. La Kataluniana havas plura dialekti dividita en du precipua bloki: Ocidentala ed Orientala. Ta dialekti prizentas divergi dil norma Katalunian a nivelo di gramatiko, fonetiko e lexiko. Dum yarcenti, la maxim multa dialekti dil Kataluniana influesis dal Hispana o dal Franca en Nord-Katalunia, qua lasis traco en nova vortaro e nova expresioni, ed anke funcionis en inversa senco. |
||
L'ordinara strukturo di la frazi esas SVO, quankam ol povas chanjar en certa tipi di frazi, exemple questioni. Morfologio dil Kataluniana esas simila a ta dil Latinida lingui, to esas, poka flexioni, du generi, nula kazo (ecepte en perzonala pronomi, ube ankore trovesas traci dil Latina deklino), e distinciono inter singularo e pluralo. Adjektivi ordinare esas dop la nomo qua modifikas, ed anke flexionas en genero e numero. Prozodio prizentas prozod acento que povas |
L'ordinara strukturo di la frazi esas SVO, quankam ol povas chanjar en certa tipi di frazi, exemple questioni. Morfologio dil Kataluniana esas simila a ta dil Latinida lingui, to esas, poka flexioni, du generi, nula kazo (ecepte en perzonala pronomi, ube ankore trovesas traci dil Latina deklino), e distinciono inter singularo e pluralo. Adjektivi ordinare esas dop la nomo qua modifikas, ed anke flexionas en genero e numero. Prozodio prizentas prozod acento que povas indikesar per tildo. La linguo ahavas meza vokalika varieso, kun ok diferanta vokali. La Katalunian anke esas notable pro perifrastika perfekta preterito, verbala tempo diferanta pro formo di konstruktado. |
||
== Historio == |
== Historio == |
||
Quale en tota Latinida lingui, la chanjo del Vulgara Latina al Kataluniana eventis pokope, e ne esas posibla determinar kande komencis lua historio. Segun Coromines, la maxim radikala chanji |
Quale en tota Latinida lingui, la chanjo del Vulgara Latina al Kataluniana eventis pokope, e ne esas posibla determinar kande komencis lua historio. Segun Coromines, la maxim radikala chanji eventis inter la 7ma e 8ma yarcenti, ma esas nefacila savar juste, nam la texti skribesis nur en artificala Latina, diferanta de la linguo uzita dal populo. Ja en la 9ma yarcento e precipue dum la 10ma e 11ma yarcenti, aparis vorti ed mem kompleta frazi skribita en Kataluniana, e kelka dokumenti, exemple la feudala juro di 1028 o la Greuges de Caboet di 1080-1090, tote en la Kataluniana. |
||
== Dialekti == |
== Dialekti == |
||
Quale altra latinida lingui en [[Iberia]], Kataluniana notesas pro lua uniformeso e la dialektala varianti ne esas tro diverganta nek kompromisas reciproka kompreno. La dialektala divido uzata nune esas ta propozita da Manuel Milá y Fontanals en 1861: l'orientala dialektala bloko (qua unkluzas la centrala, insulala e |
Quale altra latinida lingui en [[Iberia]], Kataluniana notesas pro lua uniformeso e la dialektala varianti ne esas tro diverganta nek kompromisas reciproka kompreno. La dialektala divido uzata nune esas ta propozita da Manuel Milá y Fontanals en 1861: l'orientala dialektala bloko (qua unkluzas la centrala, insulala e Franca dialekti) e l'ocidentala dialektala bloko (qua inkluzas la Valenciana e la nord-ocidentala). Ma mem inter ta granda grupi la diferenci esas mikra, e la diferenci aperas en fonetiko qua ne reflektas en la skribajo ed en mikra morfologiala e lexikala diferenci. |
||
{{Dialekti dil Kataluniana}} |
{{Dialekti dil Kataluniana}} |
||
Lineo 64: | Lineo 64: | ||
# Mez-epoka splendideso. |
# Mez-epoka splendideso. |
||
# Dekado |
# Dekado |
||
# Nun-tempala literaturo (kande la Kataluniana e la |
# Nun-tempala literaturo (kande la Kataluniana e la Hispana kunexistas kam lingui di kulturo, prencipue en Katalunia, Valencia e Baleari, e la Kataluniana e la Franca kunexistas en Nord-Katalunia). |
||
== Extera ligili == |
== Extera ligili == |
||
Lineo 93: | Lineo 93: | ||
{{Indo-Europana linguaro}} |
{{Indo-Europana linguaro}} |
||
[[Kategorio:Kataluniana linguo]] |
[[Kategorio:Kataluniana linguo| ]] |
Versiono ye 00:03, 21 di agosto. 2019
Kataluniana | |||
---|---|---|---|
Català | |||
Parolata en: | Andora, Hispania, Francia, Italia | ||
Regiono: | westal Europa | ||
Quanto di parolanti: | 8 milion (1ma linguo), 3 milion (2ma linguo) | ||
Klasifikuro: | Indo-Europana Romana lingui Westala grupo Ocitano-Latinida linguaro Kataluniana | ||
Oficala stando | |||
Oficala linguo en: | Andora, Katalunia, Valencia, Baleari | ||
Regulata da: | Institut d'Estudis Catalans | ||
Kodexi | |||
ISO 639-1: | ct | ||
ISO 639-2: | cat | ||
| |||
Videz anke: Indo-Europana linguaro – Linguaro |
Kataluniana (català [kə.tə'la]) esas Latinida linguo, la nacionala linguo di Andora. Ol anke parolesas en Hispania (en l'Autonoma Komunesi di Katalunia, Baleari e Valencia), en Francia (en l'Orientala Pirinei) ed en l'Italiana urbo di Alghero.
Ol povas skribesar per du normi: la normo establisita dal Institut d'Estudis Catalans (od ordinara normo) apogata sur l'ortografio establisita da Pompeu Fabra; e la normo establisita dal Acadèmia Valenciana de la Llengua, normo restriktita apogata sur la normo di la dialekto Valenciana, e qua prenas kom bazo la Normi di Castellón, to esas, l'ortografio da Pompeu Fabra ma plu adaptita al pronunco di Ocidentala Kataluniana e al traiti qua karakterigas las Valenciana varianti. La Kataluniana havas plura dialekti dividita en du precipua bloki: Ocidentala ed Orientala. Ta dialekti prizentas divergi dil norma Katalunian a nivelo di gramatiko, fonetiko e lexiko. Dum yarcenti, la maxim multa dialekti dil Kataluniana influesis dal Hispana o dal Franca en Nord-Katalunia, qua lasis traco en nova vortaro e nova expresioni, ed anke funcionis en inversa senco.
L'ordinara strukturo di la frazi esas SVO, quankam ol povas chanjar en certa tipi di frazi, exemple questioni. Morfologio dil Kataluniana esas simila a ta dil Latinida lingui, to esas, poka flexioni, du generi, nula kazo (ecepte en perzonala pronomi, ube ankore trovesas traci dil Latina deklino), e distinciono inter singularo e pluralo. Adjektivi ordinare esas dop la nomo qua modifikas, ed anke flexionas en genero e numero. Prozodio prizentas prozod acento que povas indikesar per tildo. La linguo ahavas meza vokalika varieso, kun ok diferanta vokali. La Katalunian anke esas notable pro perifrastika perfekta preterito, verbala tempo diferanta pro formo di konstruktado.
Historio
Quale en tota Latinida lingui, la chanjo del Vulgara Latina al Kataluniana eventis pokope, e ne esas posibla determinar kande komencis lua historio. Segun Coromines, la maxim radikala chanji eventis inter la 7ma e 8ma yarcenti, ma esas nefacila savar juste, nam la texti skribesis nur en artificala Latina, diferanta de la linguo uzita dal populo. Ja en la 9ma yarcento e precipue dum la 10ma e 11ma yarcenti, aparis vorti ed mem kompleta frazi skribita en Kataluniana, e kelka dokumenti, exemple la feudala juro di 1028 o la Greuges de Caboet di 1080-1090, tote en la Kataluniana.
Dialekti
Quale altra latinida lingui en Iberia, Kataluniana notesas pro lua uniformeso e la dialektala varianti ne esas tro diverganta nek kompromisas reciproka kompreno. La dialektala divido uzata nune esas ta propozita da Manuel Milá y Fontanals en 1861: l'orientala dialektala bloko (qua unkluzas la centrala, insulala e Franca dialekti) e l'ocidentala dialektala bloko (qua inkluzas la Valenciana e la nord-ocidentala). Ma mem inter ta granda grupi la diferenci esas mikra, e la diferenci aperas en fonetiko qua ne reflektas en la skribajo ed en mikra morfologiala e lexikala diferenci.
Shablono:Dialekti dil Kataluniana
Traiti
La Kataluniana havas kelka linguistikala karakteristiki qui facas ol diferanta dil proxima Latinida lingui e qui facis propra kun lokala evoluado dil Vulgara Latina til to quo hodie no konocas kom Kataluniano. La sequanta traiti qua on mostras esas uli dil mutacioni dil Latino qui produktis dum konsolidado dil Kataluniana, quankam on mostras anke kelka generala traiti.
Alfabeto
L'alfabeto uzata esas la Katalunian alfabeto (varianto dil Latina). Malgre to, ol existas ula libri e texti en la Kataluniana uzinta Hebrea o Arabiana karakteri.
Skripturo-sistemo
Skripturo-sistemo anke prizentas certa partikulara traiti. La Kataluniana prizentas unika karakteristiko, skripturo di ela geminada ‹l·l›. Altra specala traito esas la ‹ny› [ɲ], qua nun troveas en la Hungariana ed anke en kelk Afrikana lingui. Ol anke mustar parolar pri grafio ‹-ig›, pronuncita [t͡ʃ] pos vokalo ed [it͡ʃ] pos konsonanto, riprizentata en poka vorti (exemple faig, maig, mig ([mit͡ʃ]), desig ([deˈzit͡ʃ]) puig, raig, Reig, roig, vaig, veig) o riprizentado kun ‹t› + "konsonanto" dupla konsonanti en: ‹tm›, ‹tn›, ‹tl› e ‹tll› e afrikado en: ‹ts›, ‹tz›, ‹tx›, ‹tg› e ‹tj› (setmana, cotna, Betlem, bitllet, potser, dotze, jutge, platja).
Morfologio
- Parto dil Kataluniana (Baleari, kosto di Girona) konservis l'artiklo konocata kom "salizata" (salat) (< Latine IPSE), probable avane al formo derivita di ILLE. Ca formo di artiklo nun konservis en la Sardiniana ed esas en danjero, se ne ja disaparis, en ul arei di Provenco ed e Sicilia.
- La maxim uzat artikli (e normativa) esas el, la, els, les (quankam ula ocidentala parolanti e anke ti di l'Alguerana uzas la maskulina formi lo, los).
- Kontree l'Ibero-Latinida varianti, la Kataluniana praktikas kelka fonetikala elizioni. Ula skribesas kom el + home > l'home ed altri ne skribesas quinze anys [ˈkinz ˈaɲs].
- La generika posesivi formesas kun l'artiklo (ex: el meu gos) kon en l'Italiana (il mio cane), en la Portugalana (o meu cão), en ula varianti di l'Ocitaniana ed en la Nizardana (la mieu frèma).
- Femenina pluralo formesas kon "-es" (casa > cases).
- Kompleta absenteso di partitivo kom en l'altra Ibero-Latinina lingui ed opozante l'altra Latinida lingui (ex: vull pa, Hispaniane quiero pan ma Franciane je veux du pain.
Lexiko
Bazala lexiko en la Katalunian aperas demonstrar plu proximeso kun la Galo-Latinida lingui kam kun l'Ibero-Latinida. Ta semblansi esas plu klara kun l'Ocitaniana (en l'exempli, on uzas la Lengadociana).
- FENESTRA > finestra (Oc. fenèstra/finèstra, Fr. fenêtre, It. finestra) e VENTU- > ventana (Hisp.), JANUELLA > janela (Port.)
- MANDUCARE > menjar (Oc. manjar, Fr. manger, It. mangiare) e COMEDERE > comer (Hisp. i Port.)
- MATUTINU- > matí (Oc. matin, Fr. matin/matinée, It. mattino/mattina) e HORA MANEANA > mañana (Hisp.), amanhã (Port.)
- PARABOLARE > parlar (Oc. parlar, Fr. parler, It. parlare) e FABULARE > hablar (Hisp.), falar (Port.)
- TABULA > taula (Oc. taula, Fr. table, It. tavola) e MENSA > mesa (Hisp. e o.).
Literaturo
Precipua artiklo: Kataluniana literaturo |
La koncepto di Kataluniana literaturo povas komprenesar di du formi:
- Kataluniana literaturo esas ta skripta da Kataluaniana verkisti, precipue en Kataluniana, ek la 16ma anke en la Hispanaina.
- Kataluna literaturo esas ta skripta en la Kataluniana sen vidar l'origino dil skriptisto, quale eventas kun Araba od Angla literaturo.
Hike on developas la duesma kritorio, nam on kredas ke esas plu certa. Do, Kataluniana literaturo dividesas en tri periodi:
- Mez-epoka splendideso.
- Dekado
- Nun-tempala literaturo (kande la Kataluniana e la Hispana kunexistas kam lingui di kulturo, prencipue en Katalunia, Valencia e Baleari, e la Kataluniana e la Franca kunexistas en Nord-Katalunia).
Extera ligili
- Linguo e sociesos en la teritorii di Kataluniana linguo en la komenci dil 21ma yarcento. L'Alguer, Andora, Katalunia, Nord-Katalunia, la Franja, Baleari, e Valencia.
- Toponímia: Expozo "Mots amb arrels. Els noms de lloc ens parlen"
- Komisiono di Toponimio di Katalunia. Generalitat de Catalunya
- Toponimio. Institut d'Estudis Catalans
- Toponimikala indexo di l'urbi di Valencia
- Onomasticon Cataloniae
- Estadística sociolingüística dels països catalans
Entitats
- Acadèmia Valenciana de la Llengua
- Institut d'Estudis Catalans
- TermCAT: Centre de Terminologia i consulta de neologismes
Vortari di Kataluniana linguo
- Vortaro dil Kataluniana Enciklopedio
- Vortaro Alcover-Moll
- Vortaro di l'Institut d'Estudis Catalans
- Vortaro dil Valenciana
- Vortaro di Ortografio e pronunco dil Valenciana da l'Acadèmia Valenciana de la Llengua