Latvia: Diferi inter la revizi

De Wikipedio
Kontenajo efacita Kontenajo adjuntita
Valodnieks (diskutez | kontributadi)
Nula rezumo di redakto
Valodnieks (diskutez | kontributadi)
mNula rezumo di redakto
Lineo 15: Lineo 15:
| Nomo_listo_chefo_guverno = Listo di chefministri di Latvia
| Nomo_listo_chefo_guverno = Listo di chefministri di Latvia
| Titulo_chefo_guverno = Chefministro
| Titulo_chefo_guverno = Chefministro
| chefo_guverno = [[Arturs Krišjānis Kariņš]]
| chefo_guverno = [[Krišjānis Kariņš]]
| Surfaco = {{formatnum:64589}}
| Surfaco = {{formatnum:64589}}
| Rango_surfaco = 124
| Rango_surfaco = 124

Versiono ye 12:47, 24 mar. 2020

Latvia
Latvijas Republika
Standardo di Latvia Blazono di Latvia
Nacionala himno:
Dievs, svētī Latviju!
Urbi:
Chefurbo: Riga
Precipua urbo: Riga
Lingui:
Oficala lingui: Latviana
Tipo: Republiko
· Prezidanto: Egils Levits
· Chefministro: Krišjānis Kariņš
Surfaco: (124ma maxim granda)
· Totala: 64 589 km²
· Aquo: 1,57 %
Habitanti: (143ma maxim granda)
· Totala: 2 067 887[1] (2011)
· Denseso di habitantaro: 32.01 hab./km²
Plusa informi:
Valuto: Euro
Veho-latero: dextre
ISO: LV
LVA
428
Reto-domeno: .lv*
Precipua religio: kristanismo (67%)


Latvia esas lando en nord-estal Europa inter Rusia, Bielorusia, Lituania ed Estonia. Este jacas Baltika Maro.

Bazala fakti pri Latvia.

Historio

 Precipua artiklo: Historio di Latvia

Homi komencis habitar la regiono di nuna Latvia cirkum 9,000 yari ante Kristo. Dum la Mezepoko la voyo inter Skandinavia e Bizancana imperio trairis la regiono, qua anke konocesis por la nomo Livonia. Latviana sucino ja konocesis centi di yari ante, da Romani e Greki.

Stato dil Ordeno di Germana Kavalieri en 1260.

Dum la 13ma yarcento la regiono restis sub dominaco dil Ordeno di Germana Kavalieri. Li fondis Riga la yaro 1201. En 1282 l'urbi Riga, Cēsis, Limbaži, Koknese e Valmiera divenis membri de Hansa-uniono. Riga establisis forta komercala relati kun altra regioni de Baltiko.

Dum la 16ma yarcento Luteranismo expansis tra la regiono. En 1561 pos la milito di Livonia la regiono la regiono esis submisita a la Granda Dukio di Lituania, pose parto di Polonia-Lituania. Pos militi inter Polonia e Suedia (1600 til 1629) Suedia okupis Riga ed altra teritorii en 1621. En 1629 nur la sudwestala parto de la dukio di Livonia restis sub la domeno di Polonia-Lituania, e katolikismo divenis la precipua religio en ta areo. Sueda dominacajo duris til 1721.

Rusa imperio okupis Latvia dum la 18ma yarcento. Rusi probis remplasigar Latviana linguo per la Rusa dum la fino di la 19ma yarcento, ma populala nekontento explozis dum Rusa Revoluciono di 1905 qua recevis nacionalista karaktero en Baltika stati.

Kārlis Ulmanis, unesma chefo di guvernerio di Latvia.

L'unesma mondomilito devastis la regiono di nuna Latvia. Demandi por auto-determinado komence esis movado por autonomio, ma kun Rusa Revoluciono la kontrato di Brest-Litovsk e la fino dil milito ye la 11 di novembro 1918 eventis manko di povo, e Latvia deklaris lua nedependo ye la 18ma di novembro 1918. Kārlis Ulmanis divenis lua unesma chefo di guvernerio. Lando adoptis lua unesma konstituco en februaro 1922, ma ye la 15ma di mayo 1934 Ulmanis establisis diktatoreso qua duris til 1940.

Ye la 5ma di oktobro 1939 Sovietia forcis Latvia aceptar pakto pri "mutuala sokurso" qua permisis Sovietia pozar 25.000 til 30.000 soldati en Latviana teritorio.[2] Pos simulachar incidenti en la frontiero, ye la 17ma di junio 1940 Sovietia anexis Latvia. Ye la 5ma di agosto sam yaro, Sovietia enkorpigis Latvia kom lua republiko, kun la nomo Republiko Socialista Sovietiana di Latvia.

Arkivo:Liepaja December 1941 massacres 01.jpeg
Juda mulieri e puerini fotografita ante mortigesar.

En 1941 Nacional-Socialista Germania atakis Sovietia ed invadis Latvia ye la 10ma di julio ta yaro. Germani komencis mortigar judi e cigani, e konskriptis cirkum 200.000 Latviani kom soldati, di qui la duimo perisis. Kande la kontreatako Sovietiana komencis en 1944 li decidis koncentrar ataki en Ukraina e Bielorusia. Do, cirkume 200.000 Germana soldati restis en Kurlando til finar la milito, ye la 8ma di mayo 1945, kande lia komandinto, kolonelo Carl Hilpert, kapitulacis.

Kom rezulto di la milito, la habitantaro di Latvia diminutis 300,000 til 500,000 personi. Lua substrukturo subisis severa domaji. Pos la milito, Sovietiani deportis cirkum 43.000 rurala proprietanti e Latviana nacionalisti vers Siberia. L'uzado di latviana linguo esis restriktita, e koaktesis l'adopto di bilingueso.

La situeso komencis chanjar kande Mihail Gorbachev asumis povo en 1985. En 1987 komencis l'unesma demonstri pri nedependo, ed ye la 21ma di agosto 1991, pos intensa populala protesti, Latvia itere divenis nedependanta.

En plebicito ye la 20ma di septembro 2003 kun 69% yes-voti Latviani aprobis l'eniro di la lando en l'Europana Uniono. Ye la 29ma di marto 2004 Latvia divenis membro di NATO, ed ye la 1ma di mayo sam yaro ol divenis membro di Europana Uniono. En 2008 pos kin-yara kresko, l'ekonomio di Latvia kontraktis 4.5%[3] pro la forta financala krizo. Chomeso en 2009 superiris 18% de la labor-povo. Pro to la KLP diminutis 18.8% ta yaro.[3]

Politiko

La parlamento (Saiema) di Latvia.
Raimonds Vējonis, la nuna prezidanto.

La konstituco di Latvia adoptita ye la 15ma di februaro 1922 e riestablisita en 1993 establisas parlamentala republiko. La chefo di stato esas la prezidanto, qua elektesas dal parlamento por 4 yari. Nune lu esas Raimonds Vējonis. La chefo di guvernerio esas la chefministro, nune Māris Kučinskis.

La parlamento havas unika chambro (Saeima) kun 100 membri, qui elektesas dal populo por 4 yari.

En 1996 kreesis la konstitucala korto, la maxim alta korto di lando. La judiciala povo anke kompozesas da lokala judiciisti, distriktala korti e la supra korto.

Extera politiko

Latvia esas membro dil Unionita Nacioni, Europana Uniono, Europana Konsilistaro, NATO, l'Organizuro pri la Sekureso e Koopero en Europa, IMF e MOK. Ol anke esas membro de la Konsilistaro di Baltika Stati e de la Nordala Banko por Kolokado (Nordic Investment Bank). Ol anke esis membro de la Ligo di la nacioni (1921 til 1946).

Nune ol mantenas diplomacala relati kun 158 landi.

Geografio

Mapo di Latvia kun lua precipua urbi.

Latvia havas entote 1,866 km di frontieri: 343 km kun Estonia norde, 276 km kun Rusia este, 161 km kun Bielorusia sud-este, e 588 km kun Lituania, sude.

Ordinare la tereni esas basa, kun poka altitudo, infre 100 metri. La maxim alta monto di Latvia esas Gaiziņkalns, kun 311 metri super la marala nivelo. Foresti kovras 56% dil teritorio di la lando.

Lua klimato esas temperema kun marala e kontinental influi. En 2011 la mezvalora temperaturo en februaro (vintro) esis -8.9ºC dum ke en julio (somero) esis 19.8ºC.

La precipua fluvio di lando esas Daugava, qua naskas en Rusia. Lando havas plu kam 2.300 lagi.

Ekonomio

 Precipua artiklo: Ekonomio di Latvia

Latvia esas membro di la Mondal organizuro pri komerco depos 1999 e dil Europana Uniono pos 2004. Ye la 1ma di januaro 2014 ol adoptis Euro kom pekunio.

Lua precipua produkturi por exportaco esas ligno e produkti de ligno, mashini ed equipadi, metali, texuri ed alimenti. Ol kompras precipue mashini ed equipuri, kemiala produkturi, fuelo e vehili. Lua precipua klienti e parteneri esas l'altra membri de Europana Uniono e Rusia.

En 2010 komerco e servadi employis 67.2% de la laboro-povo, la industrio employis 24% e l'agrokultivo 8.8%.[4]

Demografio

Riga, chef-urbo e maxim granda urbo di Latvia.

Segun statistiki de 2011 Latvia havis 2 067 887 habitanti[1], di qui 62% esis Latvi, 27% Rusi, e 11% altra. Por evitar rasala tensi, en 1998 Latviana parlamento aprobis lego qua faciligis l'obteno di Latviana nacioneso.

De la totalo di habitanti 35% apartenis ad ortodoxa eklezio di Latvia, 25% esis evangeliala kristani, 20% katoliki, 3% judi, 1% islamana, 1% esis pagani e 15% ne havis religio.

La maxim granda urbo esas la chef-urbo Riga. Altra importanta urbi esas Daugavpils, Liepaja, Jelgava e Jurmala.

Kulturo

La folkloro di Latvia havas plu kam 1.2 milion texti e plu kam 30,000 muziki. Dum la 19ma yarcento nacionalista movadi komencis stimular Latviana kulturo. Un di ta propageri esis Krišjānis Valdemārs.

Yani

En la Latviana tradiciono, la festo dil somerala solstico nomesas «Yani». Parolesas pri unek la ok festi sezonala celebrata dal anciena Baltikani. La preparado dil festo di Yani komencas kelka dii ante la solstico. Omni finis la labori dil agri e dil gardeni, omni netigis sua domo ed olua cirkumajo komplete. Onu preparas inter altri biro e fromajo qui esas la precipua dishi dil festo. La antea dio dil solstico (ye la 23ma di junio niatempe, ma olim ye la 22ma) nomesas «Zalu diena» da la Latviani : la dio dil herbori. Dum ita tota dio diversa herbori koliesas en la prati e la boski. Onu nomizas oli «Yanu Zales» (la herbori di Yani) ; oli esas tre importanta kom garantianti pri fertileso, saneso, fortuno e feliceso por omni. La domi, la korti e la stabli ornesas per girlandi e kroni de flori, per foliaro o folii de querko.

Diversa ornamenti anke preparesas : dum la tota festo, la viri portas tradicionale krono de querkofolii e la mulieri facas por su kroni de flori o de kariofili. Parolesas pri ulasorta protektado kontre desfeliceso. La Latviani kredis ke la forci di lo bona ne esas sola, dum ica solsticala nokto, dum qua li atingas sua kolmo : anke eventas same por la destruktera forci. Pro to existas la neceseso su protektar kontre oli. Taskope, onu uzis herbori tale berberiso, bardano, urtiko same kam branchi de sorbiero.

Omna ta preparadi dil festo di Yani facesas dum la Jorno dil Herbori e la sequanta nokto. Kande ica nokto fineskas e ke omno esas absolute pronta, la homi asemblas su por la festo ; biro e fromajo prizentesas. La biro simbolizas la bonfaci dil agri, la fromajo olti dil bestii-trupi. Dum la tota festino, la partoprenanti intonas kanti por honorizar Dievs,Mara e Laima. Li invitas Yani juntar su al festo. La Latviani opinionas, ke Yani personigo dil solstico, arivas nur se lu vartesas, t.e. nur kande la rituaro dil festo vere eventas. La «Daina»-i raportas a ni ke, ye la tempo kande la pagana religio Latviana esis oficale religio por la tota populo, la arivo di Yani anuncesis per multa soni de klariono e tambur- plei. Pos la festino onu kuras cirkum la domi e l'agri. Omnaloke adube li iras, la homi kantas por obtenor la maxim granda quanto de bonfaci. Desfortunoza esus ta qua ne finabus omna agri-labori ye ca instanto, nam onu mokadus lu per kanti. Ica farandolo dil nokto di Yani esas plezuro por la geyuni qui profitas olu por observar la florifanta filiki, qui, segun la tradiciono, desklozesas dum ta nokto. Se onu trovas oli to igas fortunoza onu precipue pri amoro. Pos vizitir la maxim proxima farmodomi, omni asemblas su en karakterizita loko, generale kolino (olim sakra kolino), ube la festo duros til auroro dil 24ma di junio.

Grandega rogo preparesas hike ed olu brulas dum la tota nokto. La partoprenanti dansas cirkum ica granda fairo, saltas super ol, kantas ed amuzesas.

Ye l'auroro dil 24ma di junio, omni salutas Yani qua foriras e li pregas lu rivenor ye la sequonta yaro. Pose la rituaro dil aquo facesas, quale exemple la kolekto di roso, l'aspersado sub la levanta suno... Lore la festo finas e singlu retrovenas a sua hemo.

Referi

  1. 1,0 1,1 http://www.csb.gov.lv/en/statistikas-temas/population-census-2011-key-indicators-33613.html
  2. Lumans, Valdis O. (2006). Latvia in World War II. pp. 79
  3. 3,0 3,1 Report for Selected Countries and Subjects. URL vidita ye la 28ma di aprilo 2010.
  4. CIA. "The World Factbook". URL vidita ye la 4 di januaro 2014.
Commons
Commons
Wikimedia Commons havas kontenajo relatante a: Latvia
Flago dil Europana Uniono Mapo dil Europana Uniono
Membrostati: AustriaBelgiaBulgariaChekiaChiproDaniaEstoniaFinlandoFranciaGermaniaGrekiaHispaniaHungariaIrlandoItaliaKroatia - LatviaLituaniaLuxemburgiaMaltaNederlandoPoloniaPortugalRumaniaSlovakiaSloveniaSuedia
Negocianta stati: Islando - MontenegroNorda MakedoniaSerbiaTurkia
Peticionanta stati: Albania
Potenciala kandidati: Bosnia e Herzegovina - Kosovo