Skriburo
Skriburo esas la videbla expreso di pensajo e parolajo. Sen skripto, savo transmisesus nur orale uzanta la memoro di la persono qua docus, e la konteno di la mesajo ne durus akurata. Do, kulturala developo ne esabus posibla. Exempli pri lingui skribata esas l'Angla, la Franca, l'Araba, la Swahilia, la kastiliana, e la Portugalana. Anke Ido, Esperanto, Interlingua, ed altra lingui konstruktita skribesas.
Historio[redaktar | redaktar fonto]
La maxim anciena skribo-sistemi naskis en diferanta loki, sen dependar l'unu di l'altru, cirkume dum la 3ma yarmilo aK, o cirkume 5500 yari ante nun. Komence, skripto esis desegnado di imaji. Skriburi havis kontakto kun nula linguo ma kun kozi qui prizentesis per imaji. Skriburi del populi Maya ed Azteki esis imajo-skribaji, e ne omna ek lia texti dechifresis. Nuntempa trafiko-signi esas imajo-skriburi.
Sequanta fazo esis vorto-skribajo, en qui omna vorto havas propra signo (ol nomizesas ideografio). Signo-skribajo demandas multega signi. Quankam un signo povis havar multa senci, exemple un signo indikis ‘suno’, ‘lumo’, ‘dio’ e ‘kaloro’. Ca fazo komencis c. 3100 aK kande Sumerani developis olu. Pose Sumerani - ed Egiptiani - adjuntis silabo-signi kande naskis mixita sistemo. Nuntempa Chiniana skribajo esas vorto-skribajo ed ol esas maxim olda sistemo di skribajo ankore uzata. De Chiniana skribajo naskis Japoniana skribajo.
Dum la 2ma yarmilo aK (c. 1200 aK), Feniciani developis literi qui reprezentis soni. Feniciana esis Semida linguo ed ol ne bezonis literi por vokali, do omna literi esis advere silabo-signi. Entote ol havis 22 literi. Greka literi evolucionis de Kanaana skribo-sistemo.
De literi di Arameana fako di anciena-Semida linguo naskis literi Nabateana, Hebreana, Araba ed Indiana. De Indiana literi naskis pose Koreana, Tibeta e nemulta altra skribaji orientala.
Greki transformis signi adjuntante vokali. Tale naskis fonologiala skribajo en qua singla litero valoras un sono. De Greka literi naskis Romana, Kopta e Slava literi di skribajo. En komenco skribajo di Slavi esis glagolico (ye 9ma yarcento) ma samatempe evolvis anke Kirila alfabeto. De Latina literi naskis Germana (Gota) literi. Germani uzis runo-skribajo quan anke Vikingi uzis depos 9ma yarcento.
Romana (i.e. Latina) literi naskis ye la 7ma yarcento aK (c. 660 aK). Greki havis nur mayuskuli (granda literi). Minuskuli (mikra literi) naskis erste ye la Mez-epoko sur bazo di granda literi. Karolingiana minuskulo naskis kande Karolus la Magna imperis ke difereskinta stili di skriburi esez uniforma. Posa modifikuri di Latinal alfabeto esas nur alterni di diversa stili.
Direcioni[redaktar | redaktar fonto]
La direciono di skriburo esas en maxim anciena skribo-sistemo, exemple Chiniana, desupre adinfre komencante de punto dextra e supra. Lo esas maxim apta por la sinistra manuo. Sequante anciena skribo-sistemo, exemple Araba e Hebreana e Feniciana, komencas lua skribo anke de punto dextra e supra, ma la lineo avancas horizontale adsinistre. Anke lo esas maxim apta por la sinistra manuo. Greki turnis skriburo per komencar sinistre e supre, ed igar la lineo avancar horizontale addextre. Samatempe multa literi turnis 180˙, kelka literi nur 90˙. Pro co esas propozita, ke antee, en tre anciena pasinto, esis plu multe sinistra-manua homi kam nuntempe.