Sud-Korea

De Wikipedio
(Ridirektita de Suda-Korea)
Sud-Korea
대한민국
大韓民國
Daehan Minguk
Standardo di Sud-Korea Blazono di Sud-Korea
Nacionala himno:
Aegukga
Urbi:
Chefurbo: Seoul
· Habitanti: 9 806 538 (2018)
Precipua urbo: Seoul
Lingui:
Oficala lingui: Koreana
Tipo: Republiko
· Prezidanto: Yoon Suk Yeol
· Chefministro: Han Duck-soo
Surfaco: (108ma maxim granda)
· Totala: 100 210 km²
· Aquo: 0,3 %
Habitanti: (28ma maxim granda)
· Totala: 51 966 948[1] (2023)
· Denseso di habitantaro: 507 hab./km²
Plusa informi:
Veho-latero: dextre
ISO: KR
KOR
410
Reto-domeno: .kr*, .한국*


Sud-Korea, longa formo Republiko Korea (Koreane Daehanminguk, 대한민국 , 大韓民國) esas mikra lando en Azia. Lua chef-urbo esas Seoul. La nomo "Korea" venas del anciena nomo dil stato Guryo/Kuryo (고려).

Historio[redaktar | redaktar fonto]

La tri rejii di Korea.
 Precipua artiklo: Historio di Sud-Korea

La maxim anciena homala restaji trovita en Sud-Korea evas de cirkume 500 mil yari ante nun. Segun la tradiciono, en 2333 aK, Tangun fondis la dinastio Choson (anke konocata kom dinastio Gojoseon). Anciena Korea konsistis ek multa urbi-stati qui militis l'unu kontre l'altru. Tamen, tri rejii - Baekje, Koguryŏ e Silla - pokope pluforteskis, e dominacis teritorii en la peninsulo, dum l'epoko konocata kom "La Tri Rejii di Korea".

En 918, generalo Taejo Wang Geon fondis la rejio Goguryeo o Koryo (Koreane: 고려, Goryeo), origino di nuna nomo "Korea". Dum la 13ma yarcento Mongoli invadis e dominacis la peninsulo. Pos la falio di Mongola imperio eventis diversa politikala konflikti, ed en 1392 la dinastio Joseon remplasis la dinastio Koryo. Joseon-rejio esis l'anciena nomo por Korea: Joseon to Daehan Jeguk.

De 1592 til 1598 Japoniani invadis Korea. Toyotomi Hideyoshi komandis armeo, e probis invadar Azia tra Korea, ma ekpulsesis kun la helpo di la dinastio Ming, de Chinia. Dum la yari 1620a e 1630a, Mandjuri invadis la regiono, ed anke konquestis tota Chinia.

Ye la 1ma di marto 1919, Korea nedependanteskis de Japonia, ma erste ye la 13ma di aprilo sam yaro lua unesma guvernerio istalesis. Kande la Duesma mondomilito finis, Japonia kapitulacis e cedis la regiono a Sovietiani ed Usani, qua rispektive okupis la nordo e la sudo di Koreana peninsulo. La frontiero inter Nord-Korea e Sud-Korea establisesis en la paralelo 38°N.

Usana soldati dum la Milito di Korea.

La republiko di Sud-Korea establisesis ye la 15ma di agosto 1948, kun Syngman Rhee kom unesma prezidanto. Ye la 25ma di junio 1950 Nord-Korea invadis Sud-Korea e komencis la Milito di Korea.

 Precipua artiklo: Milito di Korea

L'armistico en 1953 nulatempe signatita da le du Korea, establisis desmilitarigata zono cirkum l'originala frontiero. Le du Korea nulatempe signatis paco-pakto, e to rezultas ke la du landi teknikale duras en milito.

En 1960 eventis studentala revolto kontre lora prezidanto Syngman Rhee. Pose, komencis periodo di politikala nestabileso qua duris til la stato-stroko komandita da Park Chung-hee. Park guvernis til lua asasino en 1979. Dum lua guvernerio l'ekonomio di la lando kreskis forte. Pos lua morto, eventis politikal agiteso, pro omna chefi dil opozantaro, ante represita, decidar kandidateskar a la prezidanteso.

En 1980 eventis altra stato-stroko, lor komandita dal generalo Chun Doo-hwan kontre la provizora prezidanto Choi Kyu-hah. Chun guvernis Sud-Korea despotale til 1987, kande intensa protesti pos la morto sub tormento di un studento obligis Roh Tae-woo, chefo di la partiso por Demokratiala Yusteso (DJP, de la prezidanto Chun Doo-Hwan), aceptar direta elekti prezidantala. Roh ganis l'elekto por mikra difero, kontre Kim Dae-jung e Kim Young-sam[2].

En 1988 Seoul sucese gastigis l'Olimpiala Ludi[3]. En julio 1997 l'Aziana Ekonomiala Krizo afektis lando, ma lando saneskis su ekonomio rapide. En 2002, la lando gastigis Mondala Kupo di Futbalo ensemble kun Japonia. La du landi mantenis bona diplomacala relati, ma balde eventis disputo teritoriala pri l'insuleti Liancourt (Koreane Dokdo (독도) e Japoniane Takeshima (竹島/たけしま)).

En decembro 2012, Park Geun-hye, filiino dil diktatoro Park Chung-hee elektesis kom l'unesma prezidantino di la lando. El asumis la povo ye la 25ma di februaro 2013.

Politiko[redaktar | redaktar fonto]

Oficala rezideyo dil prezidanto di Sud-Korea.
Edifico dil Parlamento di Sud-Korea.

La nuna konstituco di Sud-Korea adoptesis ye la 17ma di julio 1948. Segun ol, la lando esas prezidantala republiko. La prezidanto esas chefo di stato, chefo di guvernerio e chef-komandanto dil armeo. Lu elektesas dal populo por 5-yari. La chefa ministro nur esas la chefo dil ministraro, e selektesas dal prezidanto, kun final aprobo dal parlamento.

La parlamento (Nacional Asemblitaro) havas unika chambro kun 300 membri qui elektesas dal populo por 4 yari, di qui 253 elektesas en lokala distrikti, e la cetera 47 elektesas per proporcionala votado. Omna kandidati por la Nacional Asemblitaro mustas evar adminime 30 yari.

La judiciala povo inkluzas la Supra Korto e la Konstitucala Korto, regional apelo-korti, e lokala, distriktala e specaligata korti. La Supra Korto esas la maxim alta apelo-korto de la lando. Lua membri mustas evar adminime 40 yari, e praktikar kom advokati dum adminime 15 yari.

Geografio[redaktar | redaktar fonto]

Mapo di Sud-Korea kun lua precipua urbi.
Plantacerio di teo en Boseong.

Sud Korea jacas sude de Koreana peninsulo. Ol havas 238 km di frontiero terala kun Nord-Korea, en nemilitarigita zono. Lua tota surfaco, 100 210 km², esas poke min granda kam olta dil Usana stato Indiana. Lua teritorio povas subdividesar en quar zoni: este, existas alta monti e streta litoro; weste la litoro esas larja, kun kolini e fluviala baseni; sud-weste la reliefo esas montoza kun vali; e sud-este la dominacanta peizajo esas la baseno dil fluvio Nakdong. Pro la montoza reliefo, nur 30% de la surfaco di la lando esas kultivebla. La precipua fluvii de la lando esas Nakdong, longa de 510 km, jacanta este de la lando; e Han, longa de 514 km, qua trairas Seoul.

Lua klimato esas temperema kun 4 sezoni, influata da musono. La mezavalora temperaturo en Seoul en januaro (vintro) varias de -5 til -2,5°C. En julio (somero) la mezavalora temperaturo varias de 22,5°C til 25 °C. La klimato di la regioni doplanda esas kolda kontinentala, e varias, segun zono, de kontinentala kun sika vintro e varmega somero (Dfa) til kontinentala influata da musono (Dwa). L'insulo Jeju, sude, esas plu varma kam la kontinento, e dum vintro lua minima temperaturo atingas 2,5°C, pozitiva, kun dominacanta temperema klimato.


Provinci di Sud-Korea[redaktar | redaktar fonto]

Sud-Korea subdividesas en non provinci (Koreane: do 도, 道). En la nomi di la provinci, buk signifikas 'nordo' e nam signifikas 'sudo'.

Insuli (do (도, 島) en Koreana)

Ekonomio[redaktar | redaktar fonto]

 Precipua artiklo: Ekonomio di Sud-Korea

Korea havas la kinesma maxim granda ekonomio di Azia. Sud-Korea esas un ek la 4 landi surnomizita Aziana Tigri.

 Precipua artiklo: Kompanii di Sud-Korea

Demografio[redaktar | redaktar fonto]

Demografio di Sud-Korea, 1961-2003.
Katolika kirko en Jeondong.

Segun statistiki de The World Factbook por 2023, Sud-Korea havis 51 966 948 habitanti[1]. Lua habitantaro esas etniale homogenea. Dum recenta yari, observesis granda diminutado di nova naskadi, ed en 2020 la quanto di naski en la lando esis min granda kam la quanto di morti. La lando duras havar un ek la maxim alta denseso di habitantaro de la mondo: 507 habitanti po km².

L'oficala linguo di la lando esas Koreana. L'Angla docesas en la primara e sekundara skolala nivelo.[1] La koreana linguo skribesas kun propra literi (Hangul) qua developesis cirkume la 15ma yarcento.[4] La signi Chiniana (Hanja) e latina alfabeto ank uzesas.

Segun religio, 19,7% de la habitantaro esas protestanti, Budismo praktikesas da 15,5%, katolikismo da 7,9%, e 56,9% praktikas nula religio. Kelka Konfuceista praktiki observesas.[1]

La 10 maxim granda urbi di Sud-Korea
(2017)
Imaji Rango Nomo Habitantaro

Seoul

Busan
1ma Seoul 9 930 478
2ma Busan 3 476 779
3ma Incheon 2 944 009
4ma Daegu 2 484 688
5ma Daejon 1 514 354
6ma Gwangju 1 469 583
7ma Suwon 1 194 276
8ma Ulsan 1 117 656
9ma Changwon 1 063 116
10ma Goyang 1 040 648
Fonto: [5]

Kulturo[redaktar | redaktar fonto]

PSY.
Aktori e direktisto de la filmo Paraziti.

La tradicionala kulturo di Sud-Korea influesas da Budhismo e Konfuceismo, ed esas same kam la kulturo di Nord-Korea. Tamen, la nuntempa kulturi de le du Korea evolucionis distingive pos la divido di la peninsulo, en 1945. La moderna kulturo Sud-Koreana esas videbla en televizionala noveli, filmi, ed en lua pop-muziko. Pri filmo, en 2019 la filmo Paraziti (Koreane: 기생충; Gisaengchung) ganis l'Ora Palmo (Palme d'Or) dum l'Internaciona Festivalo pri Cinemo di Cannes, e l'Oscar-premii pri la maxim bona direktisto, pri la maxim bona internaciona filmo, e pri la maxim bona originala historio.

Pos 1945, la muziko di Sud-Korea dividesas en du tipi: la tradicionala muziko (Hanguk Eumak) evolucionis dum yarcenti e havis importanta rolo en ceremonii ed en eventi. La moderna muziko, o K-pop, mixas elementi de la moderna pop-muziko kun folklorala muziko. Exempli pri grupi ed artisti di K-pop esas la bandi BTS, Blackpink, EXO e Twice, e la kantisto PSY. Altra jenri muzikala multe populara esas hip hop, R&B ed elektronikala muziko.

La moderna Koreana literaturo gradope evolucionis de la fino dil 19ma yarcento. En 1910 esis publikigita l'unesma kompleta tradukuro di la Biblo a Koreana linguo. Yen kelka Sud-Koreana skriptisti: Yi Mun-yol, Yong-Tae Min, Lee Cheong-jun e Park Gyeong-ri.

Pueri ed adulti praktikanti di taekwondo.

Taekwondo esas sporto developita en Korea. Dum la yari 1950a e 1960ma developesis moderna reguli por praktikar ol. Depos la yaro 2000, ol divenis Olimpiala sporto. Altra lukto-sporti anke developesis en la peninsulo: hapkido, taekkyon, tangsudo, kuk sool won, soo bahk do e kumdo (skermo).

En 1905, basbalo komencis esar praktikata en Korea, e dum l'Olimpiala Ludi en Beijing, 2008, Sud-Koreana basbalo-esquado ganis l'ora medalio. Dum l'Olimpiala ludi, Sud-Koreani ofte obtenas bona rezulti pri arkpafado, tabloteniso, badmintono, hokeo, lukto stilo libera, ed altri. En 2002, ensemble kun Japonia, la lando gastigis partii de la Mondala Kupo di Futbalo.

Lektez anke pri[redaktar | redaktar fonto]

Referi[redaktar | redaktar fonto]

  1. 1,0 1,1 1,2 1,3 Publikigita da CIA. URL vidita ye 26ma di agosto 2023. Idiomo: Angla.
  2. Corea del Sur - Historia - Autoro: Guiadelmundo.org.uy. Dato di publikigo: 2008. 
  3. "Seoul - 1988" - Autoro: Internaciona Olimpiala Komitato. 
  4. Arte de Hangeul - Publikigita da Gobierno de Corea. Dato di publikigo: 2010. Nomo di la publikigo: Korea.net. URL vidita ye 31ma di mayo 2010. 
  5. List of Cities in South Korea - Autoro: Wikipedio en l'Angla. URL vidita ye 26ma di agosto 2023.