Unesma mondomilito
La nomizita unesma mondomilito esis milito qua eventis precipue en Europa, komencinte ye la 28ma di julio 1914 e fininte ye la 11ma di novembro 1918, kande Germana imperio aceptis la kondicioni dil armistico. Ol esis la 5ma maxim mortigiva konflikto dil homaro, ube plu kam 9 milion soldati e 7 milion civili perdis lia vivi. La granda morteso eventis pro la teknologial evoluciono dil armi uzita dum la kombati.
Ol surnomizesis "mondomilito" pro la partopreno di la maxim granda ekonomiala e militala povi del epoko, dividita en du opozinta federuri: la Triopla Interkonsento (konsistinta ek Francia, Unionita Rejio e Rusa imperio) e la Centrala potenti (Austria-Hungaria, Germana imperio, e pose Otoman imperio e Bulgaria). Pose Italia, Japonian imperio ed Usa federis kun la Triopla Interkonsento. Entote 70 milion soldati, di qui 60 milion Europani, partoprenis en la konflikto. La kolonii de Europana landi anke eniris la milito, e kelka kombati ank eventis en Afrika, Azia ed Oceania, kovrinte plu kam la duimo di la Tero.
Til ke eventis la duesma mondomilito, ol konocesis kom «la Granda Milito» (Germane: Weltkrieg; France: Guerre Mondiale; Angle: World War).
La mondo ante la milito
[redaktar | redaktar fonto]Dum la fino dil 19ma yarcento Europa dominacis la mondo teknikale, financale, ekonomiale, e precipue politikale. Afrika, ecepte Liberia ed Etiopia, koloniigesis preske komplete, tale sudal Azia. Chinia falis lente sub Europana dominaco. Usa ed Rusa imperio esforcis pri okupar sua grandega teritorii.
La nacioni Europana probis mantenar equilibro di povo inter li, e to rezultis en komplexa sistemo di politikal e militala federi. La panoramo komplikesis pro l'"izolo" dil Unionita Rejio, la dekado dil Otomana imperio e pro l'expanso di Prusia pos 1848 sub Otto von Bismarck. Pos ke Prusia vinkis l'Austriana-Prusiana milito di 1866, e la Franca-Prusiana milito di 1871, la Germana stati unionesis por formacar Germana imperio, sub chefeso Prusiana.
En 1873, por izolar Francia e preventar milito en du fronti, Bismarck negociis la nomizita "Ligo di la Tri imperiestri" (Dreikaiserbund), inter Austria-Hungaria, Germania e Rusa imperio. En 1878 la Ligo dissolvesis, pos Rusa vinko che la Milito Rusa-Turka di 1877-1878, e la timo pri Rusa influo en Balkani. Nemediate pose, en 1879 kreesis la Duala Federo inter Germania ed Austria-Hungaria, til ke en 1882 kreesis la Triopla Interkonsento, inter la du e la Rejio Italia.
L'Unionita Rejio ed anke Francia kreis granda kolonial imperii en Afrika ed Azia, ube li mantenis monopolo komercal ed explotala di naturala moyeni. En 1898, preske eventis milito inter ta du landi, pro tale nomizita incidento en Fashoda, en la nuna Sud-Sudan. Tamen, la rapida acenso militala di Germana imperio proximigis la du povi, qui formacis tale nomizita Entente Cordiale. Altralatere, Germana imperio posedis poka kolonii ma granda habitantaro, e por expansar lua komerco, ol dufoye probis defiar la kontrolo Franca sur Maroko, en 1905 ed en 1911.
En Europa, Francia sempre volis obtenar revancho kontre Germania pri lua vinkeso en 1871, dum la milito Franca-Prusiana. En puerala skoli di Francia, mapi montris Alzacia e departmento Moselle per nigra koloro - kom teritorii cedita a Germania per la kontrato di Frankfurt. La generacioni edukita segun ta "sindromo" di "amputata teritorio" formacis la maxim multa soldati qui kombatis dum l'unesma mondomilito. En 1914 existis nur 1% di deserteri en Francia. En 1870 esis 30%.
Eventi dil unesma mondomilito
[redaktar | redaktar fonto]Ye la 28ma di junio ca yaro, l'arkiduko Franz Ferdinand de Austria, expektita heredinto de la krono di Austria-Hungaria asasinesis kun lua spozino Sophie en Sarajevo da Gavrilo Princip, studento Serba-Bosniana qua membreskis sekreta grupo nomizita "Yuna Bosniani", qua deziris la fino di Austriana dominaco sur Bosnia e Herzegovina. Inter l'altra membri de ca grupo, ligita al asasino, esis 5 Serbi. Austria-Hungaria donis drakonal ultimato a la Rejio Serbia, qua partale rejektis li. Konseque, Austria-Hungaria organizis mobilizo e deklaris milito kontre Serbia ye la 28ma di julio. Ye la 25ma di julio, Rusa imperio komencis partala mobilizo kontre Austria-Hungaria, ed ye la 30ma di julio ol facis kompleta mobilizo.
- 1ma di agosto - Germania deklaras milito kontre Rusia.
- 3ma di agosto - Germania deklaras milito kontre Francia ed atakas Belgia.
- 4ma di agosto - Unionita Rejio deklaras milito kontre Germania.
- 23ma di agosto - Germaniani interceptas Britaniani en Mons - frontieri-batalio
- de 26 til 30ma di agosto - Germani komandita da Hindenburg vinkas Rusiani en Tannenberg obtenante 125.000 kaptiti.
- 30ma di agosto - German aeroplani bombardas unesme Paris.
- de 5 til 13ma di septembro - Britaniani e Franciani vinkas Germaniani en kombato che Marne rivero.
- de 6 til 15ma di septembro - Germani vinkas Rusi che Masuria-lagi.
- en septembro - Nikolai la 2ma di Rusia konfirmas la projeto por rusigar Finlando.
- 5ma di novembro - Germani vinkas Britaniani en Germana Estal Afrika (Tanzania).
- 17ma di novembro - Rusigo di Finlando publikeskas tra jurnali en Helsinki.
- 20ma di novembro - Finlandana studenti fondas sekreta societo por ganar militala eduko.
- en novembro - Sultano di Turkia deklaras santa milito ad Unionita Rejio, Francia e Rusia.
- 21ma di decembro - Unesma bombardo per aeroplani en Dover.
- 19ma di januaro : Komenco di la batalio di Hartmannswillerkopf, en Alzacia
- en februaro - Germania komencas submarala milito kontre Britaniana navo-transporto. Lusitania sinkesas en 7ma di mayo, 1.200 morti.
- 25ma di februaro - Militala eduko di Finlandani komencas en Lockstedt, apud Hamburg en Germania.
- 25ma di aprilo - En Turkia trupi di Unionita Rejio, Australia e Nova Zelando rivovenas che Gallipoli, ma atako kontre Konstantinoplo falias.
- 2ma di mayo - Germania ed Austria-Hungaria atakas Galicia. Polonia vinkesas en septembro.
- en oktobro - Britaniani e Franciani iras en Makedonia por helpar Serbi e Greki.
- 21ma di februaro - Exhaustinta kombato apud Verdun duras preske un yaro, ma Germania ne povas konquestar Verdun.
- de 31ma di mayo til 1ma di junio - En stretajo di Öresund apud Dania granda marala kombato (Jutland) inter Germana e Britaniana floti, ma nulu esas klare vinkanto.
- 4ma di junio - Rusia komencas granda kontr-atako komandita da generalo Brusilov. En komenco Rusi sucesas ma pose li falias; plu kam miliono Rusi perisis.
- 1ma di julio - Apud Somme rivero, en Francia, komencas granda kombato; Britaniani havas tre multa perisinti.
- 6ma di aprilo - Usa ligas su Francia, Unionita Rejio e lia federiti.
- en julio - Rusia komencas granda kontr-atako en Galicia, ma ne povas avancar.
- de julio til novembro - Britaniani atakas en Ypres sen progreso; 400.000 perisinti en Passchendale.
- 6ma di junio - Britaniana kolonelo T. E. Lawrence komandas Arabi kontre Turkia e li konquestas Akaba.
- 20ma di novembro - Preske 400 tanki Britanian atakas en westala frontiero apud Cambrai.
- 6ma di decembro - Finlando deklaras su nedependanta de Rusia.
- 15ma di decembro - Armistico inter Germania e Rusia.
- 31ma di decembro - Lenin aceptas la nedependo di Finlando.
- 28ma di januaro - en Finlando komencas interna milito. Samatempe la milito esas milito dil Redi kontra la Blanki e Finlandani kontre Rusi.
- en mayo - Germania komencas en westala frontiero lasta atako kontre Britaniani.
- 16ma di mayo - en Finlando, Helsinki, Blanka Armeo marchas en vinko-parado.
- de julio - Francia, Unionita Rejio e lia federiti komandita da marshalo Foch komencas kontreatako.
- 28ma di oktobro - En Kiel, revolto en Germana floto.
- 30ma di oktobro - Turkia kapitulacas.
- 3ma di novembro - Austria-Hungaria kapitulacas a Italia.
- 11ma di novembro - Armistico inter Germania e Francia, Unionita Rejio e lia federiti. La milito finas.