Videz la fonto/fonti por München

{{Urbi
| nomo= München
| Blazono= DEU München COA.svg
| Flago= Flag of Munich.svg
| Mapo= Locator map M (town) in Germany.svg
| Imajo = Munchen collage.jpg
| TextodilImajo = Kelk imaji pri München.
| Shablono_lando= {{DEU}}
| Tipodisubdividuro = [[Stati di Germania|Stato]]
| Regiono2 = [[Bavaria]]
| Urbestro= Dieter Reiter (SPD)
| Latitudo= 48°09'0"N
| Longitudo= 11°35'0"E
| Altitudo= 519
| Surfaco= 310,43
| Habitanti= {{formatnum:1512491}}
| Yaro= 2022
| Denseso di habitantaro= 4868
| Chefurbo = Berlin
| Disto = 584,5
| Horala_zono= +1<br><small>(UTC+2 dum la somero)</small>
| Reto= https://stadt.muenchen.de
}}
[[Arkivo:Vista_panorámica_desde_Olympiapark,_Múnich,_Alemania_2012-04-28,_DD_03.JPG|thumb|left|320px|München kun [[Alpi]] che horizonto.]]
'''München''' esas chef-urbo di [[Germania|Germana]] [[stati di Germania|stato]] [[Bavaria]]. Segun statistiki de 2022, ol havis {{formatnum:1512491}} habitanti. Lua tota [[surfaco]] esas 310,43 km². Ol esas la 3ma maxim populoza urbo di Germania, dop [[Berlin]] e [[Hamburg]]. Lua [[metropolala regiono]] habitesas da 6 milion personi.<ref>{{extera ligilo|titulo=Metropolregion München in zahlen |url=https://www.metropolregion-muenchen.eu/metropolregion-muenchen/|vidita ye=1ma di agosto 2021|idiomo={{de}}}}</ref>

Ol distas 50 km norde del [[Alpi]] e 584,5 km sude de [[Berlin]]. München fondesis en [[1158]] e divenis urbo en [[1175]]. Ol esas importanta centro [[ekonomio|ekonomiala]], [[kulturo|kulturala]], e por cienco ed injeniorarto en Germania. La bazo di lua [[ekonomio]] esas moderna teknologio, [[automobilo|automobilala industrio]], servadi e tale nomizita "kreiva industrio" (arkitekturo, arto, reklamado, [[softwaro]], edc.).

Du importanta universitati, l'[[universitato]] ''Ludwig Maximilian'' (Universitato di München) e l'Universitato Teknikala di München, esas notora centri pri inquesti ciencala.

==Historio==
[[Arkivo:Nuremberg_Chronicle_f_225v_226r.jpg|left|thumb|320px|München en 1493.]]
München mencionesis unesmafoye en dokumento de la yaro 1158. Ca yaro, Heinrich der Löwe, duko de [[Saxonia]] e [[Bavaria]], konstruktis ponto super la rivero Isar, proxim loko ube existis monakeyo Benediktina. Lua nomo originas de ''Munichen'', vorto del Anciena Germana linguo signifikanta "de la monaki".

En [[1314]], duko [[Louis la 4ma, Santa Romana imperiestro|Louis la 4ma]], naskinta en [[Bavaria]], elektesis Germana rejulo, e kronizesis [[Santa Romana Imperio|Santa Romana imperiestro]] en 1328. Ilu plufortigis München per kreo di monopolo ed imposto pri komerco di [[salo]], qua donacesis al urbo. En 1327, eventis incendiego qua duris dum du dii, e destruktis cirkume la triimo del urbo. En 1349, [[nigra pesto]] efektigis granda morteso di lua habitantaro.

En 1506, München divenis chef-urbo di tota Bavaria. L'arti e la politiko en la urbo influesis da la korto. Dum la [[16ma yarcento]], ol divenis centro por la [[Renesanco]], ed anke por la Kontre-Reformo religiala. Dum la [[Milito di triadek yari]] ol divenis rezideyo di Maximilian la 1ma, duko de Bavaria. De 1634 til 1635, granda [[epidemio]] di [[bubonala pesto]] mortigis la triimo de lua habitantaro. Sub la regenteso di Bavariana elekteri, München divenis importanta centro artala di [[Baroko]]. Tamen, ol subisis okupo dal [[dinastio Habsburg|Habsburgi]] dufoye, en 1704 ed en 1742.

[[Arkivo:Münchener_Bahnhof,_around_1854.jpg|thumb|left|320px|Ferovoyala staciono di München, 1854.]]
En 1826, l'[[universitato]] Landshut transferesis al urbo. Multa ek la maxim bona edifici de la 19ma yarcento konstruktesis dum l'epoko de la tri Bavariana reji, nome [[Ludwig la 1ma di Bavaria]], qua transformis ol en artala centro qua atraktis multa artisti. Anke kreesis multa bulvardi por plubeligar la urbo. L'unesma ferovoyala staciono kompleteskis en 1839, ed en 1849 la centrala staciono ''München Hauptbahnhof'' inauguresis. En 1868, fondesis l'[[Universitato]] Teknikala di München. Malgre lua progreso, l'urbo subisis du epidemii di [[kolero]], de 1836 til 1837, e de 1853 til 1854, kande 3 mil personi mortis. Kande medicinodoktoro Max von Pettenkofer divenis chefo di lua Instituto pri Higieno en 1865, ilu konvinkis lora rejulo [[Ludwig la 2ma di Bavaria|Ludwig la 2ma]] ke l'unika formo por preventar nova epidemio esus plubonigar la distributado di drinkebla aquo ed expansar la sistemo di kloaki. L'efiko di ca agadi divenis klara en 1892, kande [[Hamburg]] subisis altra epidemio, qua ne afektis München.

En [[1871]], tota Bavaria, inkluzite München, enkorpigesis a [[Germana imperio]]. Malgre ne pluse esar chef-urbo di nedependanta rejio, multa ambasadeyi duris existar en la urbo til l'[[unesma mondomilito]]. En 1878 princo Otto, fratulo di Ludwig, deklaresis fola ed enkarcerigesis en Fürstenried. Lua psikiatro, Bernhard von Gudden, fondis kliniko en la urbo qua divenis mondale famoza.

[[Arkivo:Munich central station 1900.jpg|thumb|320px|left|Ferovoyala staciono di München, 1900]]
En 1901, München superiris 500 mil habitanti, diveninta la 3ma maxim populoza urbo di [[Germana imperio]], dop [[Berlin]] e [[Hamburg]]. Dum l'[[unesma mondomilito]] en 1916, tri bombi jetesis sur München. Pos la milito, l'urbo divenis centro di politikal agiteso. En februaro 1919, proklamesis Sovieta Republiko Bavariana, qua supresesis violentoze ye la 3ma mayo sam yaro.

[[Arkivo:Bundesarchiv_Bild_119-1486,_Hitler-Putsch,_München,_Marienplatz.jpg|thumb|320px|Revolto dum la "stato-stroko di la bireyo".]]
En 1923, sequanti di [[Adolf Hitler]] en München probis revokar [[Weimar-Republiko]] per tale nomizita "stato-stroko di la bireyo". La revolto faliis e Hitler arestesis, kun altra membri de la celulo dil [[Naziismo|partiso Naziista]], qua esis poke konocita exter München. Tamen, pos ke Hitler divenis kancelero en 1933, Naziista partiso pluforteskis ibe. L'unesma [[koncentreyo]] Germana konstruktesis en [[Dachau]], distanta 15 kilometri nord-weste del urbo.

Dum la [[duesma mondomilito]], [[Federiti de la duesma mondomilito|westala federiti]] bombardis l'urbo 71 foyi dum 5 yari, e 90% de lua historiala centro destruktesis. Pos ke Usa okupis la regiono en 1945, München rikonstruktesis komplete, e prezervesis la strukturo di stradi existanta ante la milito. En 1954, [[televiziono]]-kanalo ''Bayerischer Rundfunk'' facis lua unesma brodkasto. En 1957, la habitantaro dil urbo superiris 1 milion personi.

L'urbo gastigis l'[[Olimpiala Ludi en München, 1972|Olimpiala Ludi]] di 1972, kande 11 Israelan atleti kidnapesis e pose mortigesis da Palestinana teroristi, en epizodo konocata kom "Masakro di München". Konseque de la masakro, Germania kreis policala grupo di elito nomizita ''Grenzschutzgruppe 9'', abreviuro GSG 9, kapabla por konfrontar terorist ataki.

En 1974, du yari pos l'Olimpiala Ludi, l'urbo gastigis la finala partio di la [[Mondala Kupo di Futbalo]]. L'urbo itere gastigis partii di la [[Mondala Kupo di Futbalo 2006]]. En 2020 ol gastigus UEFA-Championkonkurso pri futbalo, qua ajornesis til 2021 pro l'epidemio di [[KOVID-19]].

== Geografio ==
[[Arkivo:Munich_by_Sentinel-2,_2020-06-12.jpg|thumb|320px|Satelital imajo pri München.]]
[[Arkivo:Isar an der Wittelsbacher Bruecke Muenchen-4.jpg|thumb|320px|left|Rivero Isar en München.]]
La [[reliefo]] di München esas plana, jacanta an la planaji de Supra Bavaria, cirkume 50 km norde de la norda bordo di [[Alpi]], en [[altitudo]] di 520 metri.

La precipua [[rivero|riveri]] qui trairas München esas Isar e Würm. Isar naskas en [[Tirol]], trairas München desude adnorde, e debushas an [[Danubio]]. Rivero Würm anke trairas München desude adnorde, ed apartenas a la baseno di Danubio. Ank existas artificala kanali, exemple kanalo ''Flosskanal'', qua konstruktesis dum la 19ma yarcento por faciligar la navigado che rivero Isar.

La [[klimato]] dil urbo esas oceanala (''Cfb'' segun la [[klimatala klasifikuro da Köppen-Geiger]]), kun kelka elementi de la klimato kontinentala humida (''Dfb''), nome varma someri e kolda vintri, ma sen [[nivo]]. La maxim kolda monato esas januaro, kun temperaturo mezavalora di 0,3°C. La maxim varma monato esas julio, kun mezavalora temperaturo di 19,4°C. La mezavalora yarala [[temperaturo]] esas 9,7°C.

Pro lua altitudo e la proximeso kun [[Alpi]], pluvegi e nivosturmi eventas plu ofte en München kam en altra urbi Germana. La mezavalora yarala [[pluvo-quanto]] esas 944 mm. La maxim pluvoza monato esas julio (122 mm), kontre ke la maxim sika monato esas februaro (46 mm).

{{panoramo|Panorama2München.JPG|1000px|<center>Panoramo pri la historiala centro di München.</center>}}

==Transporto==
[[Arkivo:Flughafen_turm.png|thumb|320px|Aeroportuo internaciona di München.]]
[[Arkivo:S-bahn-muenchen.jpg|thumb|left|320px|Staciono ''Marienplatz'' dil [[metroo]] di München.]]
L'[[aeroportuo]] internaciona ''Franz Josef Strauss'' esas la 2ma maxim granda di Germania, e la 7ma maxim granda di Europa dop London Heathrow, Paris Charles De Gaulle, Frankfurt, Amsterdam, Madrid ed Istanbul. Ol uzesas da cirkume 46 milion veheri omnayare, e distas cirkume 30 kilometri nord-este de la centro dil urbo. Ol remplasis la min granda aeroportuo München-Riem en 1992. L'aeroportuo ligesas a la centro dil urbo per suburbala treni.

Multa ''Autobahnnen'' (chosei por rapida vehili) konvergas a München e ligas ol a [[Stuttgart]] (weste), [[Nürnberg]], [[Frankfurt]] e [[Berlin]] (norde), Deggendorf e Passau (este), [[Salzburg]] ed [[Innsbruck]] (sud-este), Garmisch Partenkirchen (sude) e Lindau (sud-weste).

München havas 103,1 kilometri di [[metroo]] ([[U-Bahn di München]]), kun 9 linei e 96 stacioni. L'unesma lineo inauguresis en 1971. Ol anke havas 434 km di suburbala treni (S-Bahn), kun 8 linei e 150 stacioni. La sistemo ''S-Bahn'' establisesis en 1972.

Multa habitanti di München uzas [[biciklo|bicikli]] kom alternativo por transporto. Cirkume 80% ek lua habitanti havas bicikli,<ref name="network">{{Extera ligilo|url=https://web.archive.org/web/20150425170855/http://www.radlhauptstadt.muenchen.de/radlnetz|editero=Radlhauptstadt München |titulo=Radlnetz|idiomo={{de}}}}</ref> qui reprezentas 18% de urbala trafiko, la maxim alta procento di uzo di bicikli por urbala transporto en tota Germania; konseque, München surnomizesis ''Radlhauptstadt'' (urbo di la bicikli) en 2010.<ref>{{Extera ligilo|titulo=''Radlhauptstadt München''|url=http://www.radlhauptstadt.muenchen.de/|editero=Radlhauptstadt München|vidita ye=29ma di aprilo 2015|idiomo={{de}}}}</ref>

==Turismo==
[[Arkivo:Oktoberfest1.jpg|thumb|320px|Festo di Oktobro (''Oktoberfest'') en München.]]
[[Arkivo:Nationaltheater_Muenchen.jpg|thumb|left|320px|''Nationaltheater''.]]
München esas famoza pro la "Festivalo di Oktobro" (''Oktoberfest''), qua eventas omnayare en septembro. L'''Oktoberfest'' esas un ek la maxim konocata atraktivi dil urbo. Dum du semani, milioni di turisti de altra loki di Germania e de altra landi vizitas lua tendi di [[biro]] e ferio-loki.

Altra famoza festivalo esas ''Starkbierfest'', qua eventas dum 3 semani dum la [[Karesmo]] por celebrar la "forta biro" dil urbo. Ca festivalo kreesis en 1651 da [[monako|monaki]] de la kirko di Santa Paulus (Germane: ''Paulinerkirche''). La monaki drinkis ca "liquida [[pano]]" (''Flüssiges Brot'') por transvivar l'abstinenco di la Karesmo. Nun ol esas la 2ma maxim importanta festivalo dil urbo.

Malgre l'importo por turismo, la habitantaro ne prizas ke la nomo "München" asociesez nur kun biro-festivali. Fakte, Bavariana reji transformis la urbo en centro por arti e kulturo. La teatro ''Nationaltheater'', projetesis da [[Karl von Fischer]] en 1810, ed inauguresis unesmafoye en 1818, tamen ol destruktesis da fairo en 1823. La duesma teatro inauguresis en 1825, ma destruktesis da bombardo en 1943. La triesma e nuna teatro konstruktesis en 1963, segun l'originala projeto [[Neoklasikismo|Neoklasikala]] da Karl von Fischer.

;Muzei
[[Arkivo:Museumsinsel_München.jpg|thumb|320px|''Deutsches Museum'' e ponto Bosch]]
[[Arkivo:Munich_-_Trojan_wooden_horse_at_Königsplatz_-_5440.jpg|thumb|left|320px|"Kavalo di Troya" avan muzeo ''Staatliche Antikensammlungen'']]
''Deutsches Museum'' ("Germana muzeo") esas la maxim granda [[muzeo]] pri [[teknologio]] e [[cienco]] de la mondo, kun cirkume 28 mil objekti de 50 faki ciencala e teknologiala.<ref>{{Extera ligilo|editero=Travel.nytimes.com|titulo=The New York Times Travel Guide dated 10 Aug 2008 states that "this is the largest technological museum of its kind in the world." |idiomo={{en}} |url=https://web.archive.org/web/20120503095546/http://travel.nytimes.com/travel/guides/europe/germany/bavaria/munich/26457/deutsches-museum/attraction-detail.html}}</ref> Fondita en 1903, nun ol recevas cirkume 1,5 milion viziteri omnayare. Ank existas altra necentraligita muzei qui gastigas importanta kolekturi pri [[paleontologio]], [[mineralogio]], [[zoologio]] ed antropologio - la maxim multa ek li esas publika kolekturi del universitato ''Ludwig-Maximilians-Universität''.

L'urbo havas importanta galerii pri arto, la maxim multa ek li jacanta an la quartero ''Kunstareal'' ("arto-quartero"), exemple ''Alte Pinakothek'', ''Neue Pinakothek'' e ''Pinakothek der Moderne''. La galerio ''Alte Pinakothek'' esas un ek la maxim anciena muzei pri arto de la mondo, e gastigas multa pikturi de klasika artisti. L'edifico di ''Neue Pinakothek'' rikonstruktesis en 1981, e nun gastigas un ek la maxim importanta kolekturi de la mondo pri arto de la 19ma yarcento. Fine, ''Pinakothek der Moderne'', anke konocata kom ''Dritte'' ("la triesma") gastigas diversa exempleri pro modern e nuntempal arto, inkluzite verki da [[Georges Braque]], [[Henri Matisse]], [[László Moholy-Nagy]], [[Wilhelm Heinrich Otto Dix|Otto Dix]], [[Max Ernst]], [[Giorgio de Chirico]] e [[Salvador Dalí]].

La muzei ''Glyptothek'' e ''Staatliche Antikensammlung'' gastigas diversa objekti de [[Anciena Grekia]] ed [[Anciena Roma]], exemple la skulto ''Medusa Rondanini'', aquirita dal rejulo [[Ludwig la 1ma di Bavaria]].

La muzeo ''Munich Stadtmuseum'' fondesis en 1888 da Ernst von Destouches.<ref name=":0">{{Citez jurnalo od edituro|titulo=Minerva: Jahrbuch der gelehrten Welt|url=https://books.google.com/books?id=8IsAAAAAYAAJ|publikigita ye=1858|editero= W. de Gruyter.|volumo=16 |pagini=785|idiomo={{de}}}}</ref> Ol gastigas objekti asociita kun la historio dil urbo, inkluzite plu kam 500 mil fotografuri, e 2000 muzikal instrumenti de Afrika, Amerika, Azia ed Europa.

;Kirki
[[Arkivo:Frauenkirche_Munich_-_View_from_Peterskirche_Tower2.jpg|thumb|320px|Katedralo di Nia Damo (''Frauenkirche''), en München.]]
[[Arkivo:Theatiner_Kirche_Muenchen.jpg|thumb|left|320px|''Theatinerkirche'']]
La Katedralo di Nia Damo (''Dom zu Unserer Lieben Frau'', konocata kurte kom ''Frauenkirche'') esas l'arkiepiskopeyo di München e Freising. Ol konsekracesis en 1494, e lua turmi povas videsar de multa loki dil urbo. Ol konstruktesis segun stilo Gotika, ecepte lua kupoli, qui konstruktesis segun stilo de [[Renesanco]]. Olua maxim famoza episkopo esis [[papo Benedictus la 16ma]]. Segun lego aprobita en 2004, nula edifico di München povas esar plu alta kam la turmi di la katedralo.

Vicine la katedralo, jacas la kirko di Santa Mikail (''Michaelskirche'') konstruktita segun stilo de la [[Renesanco]]. Ol konsekracesis ye la 6ma di julio 1597, ed esis spiritala centro di tale nomizita "Kontrereformo". Rejulo [[Ludwig la 2ma di Bavaria]] ed altra nobeli esis sepultita ibe.

La kirko di Santa Gaetano e Santa Adelaide, konocata kom ''Theatinerkirche'' konstruktesis de 1663 til 1690 dal princo-elektero Ferdinand Maria de Bavaria e lua spozino pos la nasko di lia filiulo, princo Maximilian la 2ma Emanuel. Ol konstruktesis segun stilo [[Baroko]] Italiana. Imperiestro [[Karl la 7ma, Santa Romana imperiestro|Karl la 7ma]] de [[Santa Romana imperio]] sepultesis ibe.

== Sporto ==
[[Arkivo:Allianz Arena, Múnich, Alemania, 2013-02-11, DD 15.JPG|thumb|320px|Stadio ''Allianz Arena'']]
En la urbo eventis la [[Olimpiala Ludi en München, 1972|Somerala Olimpiala Ludi]] en [[1972]]. La maxim populara sporto-klubo esas la [[FC Bayern München]], qua esas la maxim sucesoza [[futbalo]]-klubo di Germania.

La moderna stadio ''Allianz Arena'' inauguresis ye la 30ma di mayo 2005, e havas kapaceso por {{formatnum:75024}} spektanti. Ol esas la 2ma maxim granda futbalo-stadio di Germania, dop ''Westfalenstadion'' en [[Dortmund]]. Lua extera koloro povas modifikesar, segunvole.

== Referi ==
{{reflist}}
[[Kategorio:München| ]]