Videz la fonto/fonti por Panama

{{Landi
| Nomo                  = Panama
| Lokala_nomo           = República de Panamá
| Flago                 = Flag of Panama.svg
| Blazono               = Coat_of_arms_of_Panama.svg
| Imajo_mapo            = LocationPanama.svg
| Chefurbo              = [[Panama-Urbo]]
| Habitanti_chefurbo    = {{formatnum:880691}} (2013)
| Precipua_urbo         = [[Panama-Urbo]]
| Oficala_lingui        = [[Hispana linguo|Hispana]]
| Guvernerio            = [[Republiko]]
| Nomo_listo_chefo_stato= Listo pri prezidanti di Panama
| Titulo_chefo_stato    = Prezidanto
| Chefo_di_stato        = [[José Raúl Mulino]]
| Surfaco               = {{formatnum:75517}}
| Rango_surfaco         = 118
| Surfaco_aquo          = 2,9
| Habitanti             = {{formatnum:4509517}}
| Rango_habitanti       = 130
| Yaro                  = 2024
| Denseso di habitantaro= 57
| Reto_kodexo           = .pa
| Nomo_himno            = ''Himno Istmeño''
| Pekunio               = Balboa<br />''De facto'': [[Dolaro di Usa]]
}}
'''Panama''' ([[Hispana linguo|Hispane]]: ''Panamá'') esas lando jacanta an [[Central Amerika]]. Lu havas kom vicini [[Kosta Rika]] nord-weste e [[Kolumbia]] sud-este. Este jacas [[Karibia]] e weste jacas [[oceano Pacifiko]].

'''Bazala fakti pri Panama'''

== Historio ==
{{PA|Historio di Panama}}
[[Arkivo:Balboa südsee.jpg|thumb|250px|left|[[Vasco Núñez de Balboa]].]]
Kande [[Hispania|Hispana]] [[Rodrigo de Bastidas]] navigis de [[Venezuela]] e arivis en Panama en [[1501]], posible vivis en la regiono cirkume 2 milion [[indijeno|indijeni]], nome del etnii ''Cuevas'' e ''Coclé''. [[Cristoforo Colombo]] arivis en la regiono en [[1502]]. En [[1513]], explorero [[Vasco Núñez de Balboa]] deskovris ke Panama esas [[istmo]] e ne existis marala uniono inter [[Atlantiko]] e [[Pacifiko]]. Hispani fondis [[Panama-urbo]] en [[1519]], ed establisis la ''Real Audiencia de Panama'' (l'unesma reprezentero di Hispana guvernerio) en [[1538]]. Li transportis [[arjento]] ed [[oro]] de la litoro di Pacifiko tra la istmo til [[Karibia]], de ube ol sendesis vers [[Europa]].

Kom rezulto di la desfacileso pri kontrolar vasta teritorii, la regiono Panamana esis vundebla al atako di [[Anglia|Angla]] e [[Nederlando|Nederlandana]] [[pirato|pirati]] e di [[sklaveso|ex-sklavi]], nomizita ''cimarrones'' dal Hispani. De [[1572]] til [[1573]] [[Francis Drake]] atakis la regiono, helpata da ''cimarrones''. En [[1717]], Hispania unionis Panama a [[Vicerejio Nova-Granada]].

Panama esis parto de [[Hispana imperio]] dum preske 300 yari, de 1538 til 1821. Ye la [[3ma di novembro]] [[1821]] Panama nedependanteskis del [[Hispana imperio]]. Ye la [[28ma di novembro]] sam yaro, ol unionesis a [[Nova-Granada]] por formacar lando nun nomizita [[Granda Kolumbia]].

[[Arkivo:Culebra Cut 1904.jpeg|thumb|left|320px|Konstrukto di [[kanalo di Panama]], 1904.]]
Dum 80 yari, la regiono esis parto di [[Kolumbia]]. Kande Kolumbiana senato rejektis tale nomizita kontrato Hay-Herran, [[Usa]] decidis suportar politikala movadi pri nedependo di Panama. Ye la [[3ma di novembro]] [[1903]], Panama nedependanteskis de [[Kolumbia]], e signatis tale nomizita "[[kontrato Hay/Bunau-Varilla]]" kun Usa. La kontrato grantis yuro por Usani konstruktar ed explorar [[kanalo di Panama]], qua inauguresis en [[1914]]. En [[1936]], lora prezidanto di Panama [[Harmodio Arias Madrid]] ed [[Usa]]na [[Franklin Delano Roosevelt]] signatis tale nomizita "pakto Arias-Roosevelt", qua revokis l'ideo pri Usan interveno en internal aferi di Panama.

[[Arkivo:Jimmy Carter and General Omar Torrijos signing the Panama Canal Treaty.jpg|320px|thumb|[[Jimmy Carter]] ed [[Omar Torrijos Herrera|Omar Torrijos]] signatas pakto pri la kanalo di Panama, 1977.]]
De [[1903]] til [[1968]] Panama esis [[konstituco|konstitucala]] [[demokratio]] dominacita da politikal [[oligarkio]]. Ye la [[1ma di oktobro]] [[1968]], lor elektita prezidanto [[Arnulfo Arias Madrid]] asumis la povo e promisis "guverno di nacional uniono", ma ye la [[11ma di oktobro]] ilu revokesis per militistala [[stato-stroko]] komandita da kolonelo [[Omar Torrijos Herrera]]. Omar Torrijos komencis militistala diktatoreso qua duris dum 21 yari. En [[1972]], Torrijos lansis nova [[konstituco]] qua konsideris ilu [[chefo di stato]]. En [[1977]], Torrijos e [[Jimmy Carter]] signatis tale nomizita "pakti Torrijos-Carter", pri transfero di suvereneso sur [[kanalo di Panama]] a Panama.

En agosto [[1983]], 4-stela generalo [[Manuel Antonio Noriega]] divenis chefo di la Nacionala Guardo, e transformis ol en Defenso-trupo di Panama. Usa akuzis Noriega pri fraudo, korupto e komerco di drogi, e blokusis l'ekonomio di Panama. En mayo [[1989]], Noriega revokis prezidantal elekto, vinkita da [[Guillermo Endara Galimany]]. Ye la [[20ma di decembro]] sam yaro Usa invadis Panama, kaptis Noriega, e militala diktatoreso finis. Guillermo Endara asumis la povo ye la [[27ma di decembro]] [[1989]].

De 2007 til 2016 exekutesis ambicioza projeto por duopligar la kapaceso di la kanalo, posibliganta la navigado di plu granda navi<ref name=CIA/>.

== Politiko ==
[[Arkivo:Asamblea Nacional de Panamá.JPG|thumb|320px|Nacional Asemblitaro di Panama.]]
[[Arkivo:Palacio de las garzas1.JPG|thumb|left|320px|''Palacio de las Garzas'', prezidantala rezideyo oficala.]]
Panama esas demokratiala [[prezidantala republiko]]. La prezidanto esas la [[chefo di stato]] e la [[chefo di guvernerio]], ed elektesas dal populo por 5 yari.

La singlachambra [[parlamento]] havas 78 deputati, elektita dal populo por 5 yari. La nuna [[konstituco]] adoptesis en [[1972]], ed emendesis en 1978, 1983, 1993, 1994, e 2004.

[[Judiciala povo]] esas nedependanta de la povi exekutiva e legifala, ma lua membri elektesas dal chefo di stato. Ol havas tri niveli: la Supra Korto, la tribunali e la lokala judiciisti. L'Elektala Tribunalo Nedependanta inspektas la registro di votanti, elektala procedi ed agadi di politikala partisi.

Omna civitani evanta 18 yari o pluse povas votar. Nacional elekti prezidantala e por la parlamento eventas singla 5 yari.

== Geografio ==
[[Arkivo:Mapa de Panamá.svg|thumb|320px|Provinci e precipua urbi di Panama.]]
[[Arkivo:Graduandos Panameños.jpg|thumb|left|320px|Ponto ''Puente de las Américas'', super [[kanalo di Panama]].]]
Panama jacas inter [[Karibia]] norde, [[Pacifiko]] sude, [[Kolumbia]] este e [[Kosta Rika]] weste, inte la [[latitudo|latitudi]] 7°11' N e 9°39'N, e la [[longitudo|longitudi]] 77°10'W e 83°03'W. Insuli Coiba (493 km²), Del Rey (234 km²), e Cebaco (80 km²) en Pacifiko ank apartenas a la lando. La lokizo di Panama en l'istmo esas strategiala: en [[2000]] la lando recevis plena kontrolo super [[kanalo di Panama]].

{{PA|kanalo di Panama}}

[[Arkivo:Beluga Family on Gatun Lake.JPG|thumb|320px|Navo trairas artificala [[lago Gatún]].]]
Panama havas cirkume 500 fluvii e riveri. La maxim granda esas la fluvio Chagres, qua uzesas por furnisar elektral energio a Panama, e por formacar artificala [[Lago Gatún]], qua esas parto di [[kanalo di Panama]].

[[Arkivo:Volcán_Barú_and_the_mountain_city_of_Boquete_(8375649877).jpg|thumb|left|320px|[[Volkano]] Barú (3.475 metri di altitudo).]]
Lua [[reliefo]] konsistas ek basa tereni en la du litori, e monti e kolini en la centro. La monti ne esas parto di la montari di Nord- o Sud-Amerika, e nur proxim la frontiero kun [[Kolumbia]] la monti esas parto dil sistemo di [[Andi]]. La maxim alta monto di la lando esas [[volkano]] Barú, kun {{formatnum:3475}} metri di [[altitudo]]. La [[marsh-lando]] di Darién, an la frontiero kun Kolumbia, esas longa de 160 km e larja de cirkume 50 km, ed impedas konstruktar choseo por unionar [[Nord-Amerika]] kun [[Sud-Amerika]] tra Panama.

La [[klimato]] di Panama subisas modifiki segun l'altitudo. En regioni infre 1.000 metri di altitudo esas [[tropikala klimato|tropikala]] e varma dum tota yaro; la regioni de 1.000 til 2.000 metri di altitudo havas agreabla klimato, dum ke en regioni super la 2.000 metri di altitudo la klimato esas kolda. La mezavalora yarara [[pluvo-quanto]] esas plu granda proxim [[Karibia]], ube superiras 3.000 mm omnayare e preske ne existas sika sezono, kontraste kun la litoro di [[Pacifiko]], ube existas sika sezono de decembro til marto e la mezavalora yarala pluvo-quanto esas 1.500 mm. En la montoza regioni la pluvo-quanto povas superirar 5.000 mm omnayare. [[Uragano|Uragani]] ne minacas la lando, pro ol jacar sude de la zono di uragani (supre la 10°N).

== Ekonomio ==
{{PA|Ekonomio di Panama}}
La sektoro di servadi esas la precipua del [[ekonomio]] di la lando. Pro la kresko di cirkulado di navi tra la kanalo, on mustis augmentar lua kapaceso, e to stimulis koloki en la substrukturo di la lando. Dum recenta yari, kreskis la komerco kun [[Popul-Republiko Chinia]], qua nun esas fonto de 21% del importaci Panamana<ref name=CIA/>.

Malgre havar sua propra monetaro, nomizita "Balboa", la [[dolaro di Usa]] esas multe uzata por la habitantaro. La [[kurso di kambio]] Balboa-Usana dolaro esas 1 po 1<ref name=CIA/>.

== Demografio ==
[[Arkivo:Panama-Kuna_0605a.jpg|thumb|320px|Mulieri de raso Kuna, en Panama.]]
[[Arkivo:Banda_de_musica.jpg|thumb|320px|left|Defilo di Panamana studianti.]]
[[Arkivo:Iglesia_San_Pedro,_Panama.jpg|thumb|320px|Kirko di Santa Petrus an insulo Taboga, la 2ma maxim anciena de Amerika.]]
[[Arkivo:BahaiPanama.JPG|thumb|left|320px|Templo di la [[fido Bahaa]] en [[Panama-Urbo]].]]
Segun statistiki da ''The World Factbook'' por 2023, Panama havis {{formatnum:4404108}} habitanti<ref name=CIA/>, esanta un ek la min populoza landi di [[Amerika]]. Segun statistiki de 2010 pri raso, 65% de la habitantaro esis mestici di indijeni kun blanki, 12,3% esis indijeni, 9,2% negri o decendanti de Afrikani, 6,8% mestici di blanki kun negri, e 6,7% esis blanki.<ref name=CIA>{{Extera ligilo|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/panama/|titulo=Panama - The World Factbook|idiomo={{en}}|editero= CIA - The World Factbook|vidita ye=12ma di februaro 2024}}</ref> Existas 7 indijena grupi en Panama: Ngäbe, Kuna (Guna), Emberá, Wounaan, Naso Tjerdi (Teribe) e Bri Bri.<ref>{{Extera ligilo|url=http://www.iwgia.org/regions/latin-america/panama/887-update-2011-panama|titulo="Update 2011 - Panama"|editero= Iwgia.org |vidita ye= 15ma di junio 2013}}</ref> La maxim multa negri e decendanti de Afrikani habitas Panama-Urbo o en lua metropolala regiono.

Plu kam 70% de la habitantaro esis urbala,<ref>{{extera ligilo|titulo=UNICEF - Panama - Statistics|idiomo={{en}}|editero=UNICEF |url=https://web.archive.org/web/20090908055526/http://www.unicef.org/spanish/infobycountry/panama_statistics.html}}</ref> e cirkume la duimo habitas [[Panama-urbo]] o regioni vicina. La vivoesperado dil habitantaro atingis 77 yari en 2009, segun la [[Mondal Organizuro pri Saneso]]. La sistemo pri publika saneso nun esas acensebla a preske omna habitanti dil urbala regioni.

La guvernerio di Panama ne kolektas statistiki pri [[religio]], ma diversa fonti kalkulas ke 75% til 85% ek la habitantaro esas [[katolikismo|katoliki]] dum ke 15% til 25% esas [[Protestantismo|protestanti]]. Cirkume 2% de la habitantaro praktikas la [[fido Bahaa]], e 40 mil personi esas membri del [[Eklezio di Iesu Kristo di Lasta-Dia Santi]]. Existas mikra grupi di Adventisti, [[Testi di Jehova]], Episkopalisti (c. 7 mil til 10 mil adepti), e komunitati di Judi e Mohamedani (c. 10 mil), Hindui, Budhisti ed altra Kristani, e mikra grupi di Rastafariani e di praktikanti di indijena religii.

L'idiomo oficala di la lando esas la [[Hispana linguo|Hispana]], tamen on parolas diversa lingui aborijena. Aborijena lingui ngäbe, buglé, kuna, emberá, wounaan, naso tjerdi e bri bri ank agnoskesas kom oficala lingui<ref>{{extera ligilo|url=http://www.gacetaoficial.gob.pa/pdfTemp/26669_A/30623.pdf |titulo=Lego 88, de la 26ma di novembro 2010|idiomo={{es}}}}</ref>. Angla linguo parolesas da Antiliana negri qui habitas la litoro di Atlantiko, ed ank esas la linguo uzata da multa stranjeri. L'Araba parolesas da Siriani e Libanani en la provinco Colón.

Pri eduko, segun statistiki de 2010, 94,1% de la habitantaro savis lektar e skribar (94,7% ek la viri, e 93,5% ek la mulieri). Eduko en Panama esas obligenda por pueri ed adolecanti evanta 6 til 18 yari.

{{10 maxim grand urbi
| regiono= Panama
| dato= 2010
| nomo1 = Panama-urbo
| hab1 = 880691
| nomo2 = San Miguelito
| hab2 = 315019
| nomo3 = Tocumen
| hab3 = 103177
| nomo4 = David, Panama{{!}}David
| hab4 = 89442
| nomo5 = Las Cumbres
| hab5 = 89000
| nomo6 = Colón, Panama{{!}}Colón
| hab6 = 78000
| nomo7 = La Chorrera
| hab7 = 68896
| nomo8 = Pacora
| hab8 = 52494
| nomo9 = Santiago de Veraguas
| hab9 = 50877
| nomo10 = Chitré
| hab10= 46191
| imajo1 = Panama City financial district.jpg
| imajo2 = San Miguelito skyline.jpg
| fonto= https://en.wikipedia.org/wiki/Panama
}}

== Kulturo ==
[[Arkivo:Tuna_panama.jpg|thumb|320px|Paro dansas ''[[cumbia]]''.]]
[[Arkivo:Nando_Boom.jpg|thumb|left|280px|[[Nando Boom]]]]
Panamana kulturo havas granda Hispana influo, ma mixas kultural elementi Afrikana ed Indijena. Exemple danso ''tamborito'', qua havas Hispana origino, kun ritmi, movi e temi Afrikana. Altra danso kun Afrikana influo nominesas ''congo'', ed esas populara en negra komunitati de la norda litoro, nome regiono Costa Arriba. La danso e muzikala ritmo ''[[cumbia]]'', simila a Kolumbiana ''cumbia'', havas granda populareso.

La [[muziko]] di Panama ank esas multe divesa.Artisti [[El General]], [[Nando Boom]] ed altri kreis tale nomizita ''reggae en Español'', qua pose evolucionis e populareskis en altra landi sub nomo ''[[reggaeton]]''. Altra populala muzikala stili esas Haitiana ''compas'', [[jazo]], ''[[blues]]'', ''[[salsa]]'', ''[[reggae]]'' e [[rock]]. Jazo en Panama havas longa historio, komencinta kun [[Luis Russell]], pianisto qua voyajis a [[New Orleans]] en 1919, e portis multa kontributadi. En 1940 existis adminime 10 jazo-orkestri che urbo Colón. Altra exemplo pri jazo-muzikisti Panamana esis pianisto e kompozisto Victor Boa, bas-gitaristo Clarence Martin, e pianisto [[Danilo Pérez]], qua organizis l'unesma jazo-festivalo di la lando en 2004.

La [[koquoarto]] Panamana mixas Hispana, Afrikana ed Indijena influi, kun multa tropikala frukti. La precipua ingredienti uzata esas [[maizo]], [[rizo]], farino di frumento, [[banano]] koquita, [[manioko]], karni de bovo, hano e porko, e fishi.

Segun historiisto ed esayisto Rodrigo Miró, l'unesma autoro di [[literaturo|literaturala verko]] en Panama esis Hispano Gonzalo Fernández de Oviedo y Valdés, qua kreis karaktero "Andrea de la Roca" en lua libro ''Historia General y Natural de Las Indias'', de 1535. Tamen, l'unesma exemplero literaturala de Panama esis ''Llanto de Panamá a la muerte de don Enrique Enríquez'', skribita dum la 17ma yarcento. Dum l'epoko di [[romantikismo]] (komenco dil 19ma yarento) aparis [[Manuel María Ayala]] (1785-1824) e [[Tomás Miró Rubini]] (1800-1881). Pose aparis José María Alemán (1830–1887), [[Gil Colunje]] (1831-1899), [[Amelia Denis de Icaza]] (1836-1911), Darío Herrera (1870-1914), [[Ricardo Miró]] (1883-1940) ed altri.

[[Arkivo:Estadio_b%C3%A9isbol_La_Chorrera.jpg|thumb|320px|[[Basbalo]]-stadio en La Chorrera.]]
Dum multa yari, [[basbalo]] esis la maxim populara [[sporto]] en Panama, pro Usan influo. Adminime 140 Panamani ludas o ludis en Usana basbalo-esquadi. [[Volebalo]], [[taekwondo]], [[golfo]], [[teniso]], [[Usana futbalo]], [[rugbio]]*, [[hokeo sur agro|hokeo* sur agro]] e ''softball'' ank esas populara. Panama anke havas quar sportisti mencionata en l'Internaciona Salono di la Famo pri [[Boxo]]: [[Roberto Durán]], Eusebio Pedroza, Ismael Laguna, e Panama Al Brown.

De la fino di la [[20ma yarcento]] til nun, [[futbalo]] populareskas kom sporto en Panama. La Nacionala Ligo pri Futbalo e la nacionala esquado pokope atraktabas spektanti. [[Basketbalo]], [[volebalo]], [[taekwondo]], [[golfo]] e [[teniso]] anke havas populareso. Segun inquesto de 2013, 75% respondis ke [[futbalo]] esis lia preferata sporto, kontre 19% qui mencionis [[basbalo]], 4% qui mencionis [[boxo]], e 2% qui mencionis [[gimnastiko]]<ref>{{extera ligilo |titulo=El fútbol es el deporte rey de los panameños |url=https://www.panamaamerica.com.pa/deportes/el-futbol-es-el-deporte-rey-de-los-panamenos-901784 |editero=Panama America|idiomo={{es}}|publikigita ye=1ma di oktobro 2013}}</ref>. En 2018, Panama unesmafoye partoprenis la [[Mondala Kupo di Futbalo]].

== Referi ==
{{Commons|Panama}}
{{reflist}}

{{Landi en Sud-Amerika}}
[[Kategorio:Panama| ]]