Videz la fonto/fonti por Recife, Pernambuco

{{Urbi
| nomo= Recife
| Flago= Bandeira_do_Recife.svg
| Blazono= Coat of arms of Recife.svg
| Imajo = Montagem_Recife_(3).jpg
| TextodilImajo = Kelk imaji pri Recife.
| Mapo = Brazil Pernambuco Recife location map.svg
| Shablono_lando= {{BRA}}
| Regiono=
| Tipodisubdividuro = [[Stati di Brazilia|Stato]]
| Regiono2 = [[Pernambuco]]
| Fondita ye = 
| Fondita da = 
| Urbestro= João Henrique Campos <small>(PSB, 2021 – 2024)</small>
| Latitudo= 8°03'14" S
| Longitudo= 34°52'51" W
| Altitudo= 4
| Surfaco= 218,4
| Habitanti = {{formatnum:1488920}}<ref name=IBGE22/>
| Yaro= 2022
| Denseso di habitantaro = 6816,3
| Chefurbo = Brasília
| Disto = 2220
| Horala_zono = -3
| Reto= http://www.recife.pe.gov.br
}}
[[Arkivo:Recife,_Assembleia.jpg|thumb|320px|left|Palaco ''Joaquim Nabuco'', sideyo di legifal asemblo di Pernambuco.]]
'''Recife''' esas la chef-urbo di [[Brazilia]]na [[Stati di Brazilia|stato]] [[Pernambuco]]. Segun la [[demografiala kontado]] di 2022, ol havis {{formatnum:1488920}} habitanti<ref name=IBGE22>{{extera ligilo|url=https://g1.globo.com/pe/pernambuco/noticia/2023/06/28/populacao-no-recife-pe-e-de-1488920-pessoas-aponta-o-censo-do-ibge.ghtml|editero=G1|publikigita ye=28ma di junio 2023}}</ref>, esanta la 3ma maxim populoza de [[Nord-estala regiono (Brazilia)|Nord-estala regiono]], e 9ma maxim populoza urbo de Brazilia<ref name=IBGE22/>. Lua [[metropolala regiono]] esas la 5ma maxim populoza de Brazilia, havanta {{formatnum:3783101}} habitanti segun la sama kontado<ref>{{extera ligilo|url=https://www.folhape.com.br/noticias/concentracao-urbana-do-recife-e-a-quinta-maior-do-brasil/277888/|titulo=Concentração urbana do Recife é a quinta maior do Brasil|editero=Folha de Pernambuco|vidita ye=23ma di julio 2023|idiomo={{pt}}|publikigita ye=28ma di junio 2023}}</ref>. La tota surfaco dil urbo esas 218,4 km².

Fondita ye la [[12ma di marto]] [[1537]], Recife nun esas importanta [[komerco|komercala]] e [[turismo|turistala]] urbo de la [[Nord-estala regiono (Brazilia)|Nordestala regiono]] di [[Brazilia]]. Tri statala chef-urbi de la Nord-estala regiono distas min kam 300 km de Recife: [[João Pessoa]] (122 km), [[Maceió]] (257 km) e [[Natal, Rio Grande do Norte|Natal]] (286 km). L'importanta [[portuo]] Suape distas 40 km sude de ol.

Nun, un ek la maxim konocata [[turisto|turistala]] atraktivi di Recife esas lua [[Karnavalo]], en [[februaro]] o marto. La ritmo [[frevo]] esas la tipala muziko di [[Karnavalo]] en Recife ed en la vicina urbo [[Olinda]]. Multa historiala edifici anke prezervesas en la du urbi.

La sideyo di la Federala Universitato di Pernambuco (UFPE) jacas en Recife.

== Historio ==
Cirkume la yaro 1000, indijeni ''Tapuia'' qui habitis la regiono ekpulsesis vers regioni doplanda da indijeni de etnio ''Tupi'', qui venis de [[Amazonia]]. Kande Europani arivis en la regiono, ol habitesis da indijena populo ''Kaeté'', del etnio ''Tupi''.

On kredas ke [[Vicente Yáñez Pinzón]] vidis la nuna Kabo di Santa Augustinus ye la 26ma di januaro 1500. En [[1516]] Pedro Capico, Portugalano, establisis l'unesma plantacerio di [[sukrokano]] de [[Sud-Amerika]] che l'insulo Itamaracá. Recife propre originis pos ke la vicina urbo [[Olinda]] fondesis, ye la [[12ma di marto]] [[1535]], de baraki habitita da peskisti e konstruktita proxim rokoza rifo, ulatempe inter 1535 e 1537. La vorto ''recife'' signifikas [[rifo]] en la Portugalana. En 1541 komencis plantacesar [[sukrokano]] en regiono vicina a Recife ed Olinda. La richa proprietinti di plantacerii habitis Olinda, kontre ke en Recife jacis la portuo por exportacar [[sukro]].

[[Arkivo:JOAN MAURICE de NASSAU, Gouverneur General de Brasil Hollondais.jpg|thumb|250px|left|[[Johan Maurits van Nassau-Siegen]]]]
En 1595, pos ke Portugal e lua kolonii divenabis parto de [[Hispana imperio]] en 1580, [[Anglia|Angli]] komandita da James Lancaster spoliis Recife, dum la [[Milito Angla-Hispana di 1585 til 1604|Milito Angla-Hispana]]. Dum la historio, to esis l'unika invado Angla en teritorio Braziliana. En [[1630]], la kapitanio di Pernambuco, lor la maxim granda produktero di [[sukrokano]] de la mondo,<ref name="wol.jw.org">{{extera ligilo|url=http://wol.jw.org/pt/wol/d/r5/lp-t/102005410|titulo=Recife — cidade que surgiu do açúcar|editero=Despertai!|vidita ye=24ma di mayo 2015}}</ref><ref>{{extera ligilo|titulo=A escravidão que fez e explica o Brasil|url=http://vidapastoral.com.br/artigos/temas-sociais/a-escravidao-que-fez-e-explica-o-brasil/|vidita ye=2ma di marto 2015}}</ref> qua ank inkluzis Recife ed Olinda, invadesis dal [[Nederlando|Nederlandani]], altra enemiki de Hispania.

Nederlandani komencis konstruktar lua chef-urbo en Recife, ribaptita ''Mauritsstad'', honore la komto [[Johan Maurits van Nassau-Siegen]], Germano qua verkis por [[Nederlando]]. Nederlandan imperio en Brazilia inkluzis fortresi qui iris de [[Fortaleza, Ceará]] til la sudo di nuna stato [[Alagoas]]. ''Mauritsstad'' projetesis dal arkitekto [[Pieter Post]] e recevis ponti, digi, kanali, l'unesma [[faro]] e l'unesma [[botanika gardeno]] de [[Amerika]],<ref>{{extera ligilo|url=https://books.google.com.br/books?id=z_BNPYRNmyYC&dq=inauthor:%22Shozo+Motoyama%22&hl=pt-BR&source=gbs_navlinks_s |titulo=Prelúdio para uma história: ciência e tecnologia no Brasil|editero=Google Books|vidita ye=15ma di novembro 2016|idiomo={{pt}}}}</ref><ref name="Palácio de Friburgo, Recife, PE">{{extera ligilo|url=http://basilio.fundaj.gov.br/pesquisaescolar/index.php?option=com_content&view=article&id=638:palacio-de-friburgo-recife-pe&catid=50:letra-p|titulo=Palácio de Friburgo, Recife, PE|editero=Fundaj|vidita ye=8ma di junio 2015|idiomo={{pt}}}}</ref><ref>{{extera ligilo|titulo=Padre Polman:Os 60 importantes momentos|url=http://www.sociedadeastronomica.com.br/padre-polman-sar/|skriptisto=Sociedade Astronômica do Recife|vidita ye=2ma di marto 2015}}</ref>, l'unesma [[astronomiala observatorio]] de suda misfero, e l'unesma [[sinagogo]] de [[Sud-Amerika]], ''Kahal Zur Israel''. Pro ke la proprietinti di plantacerii esis [[katolikismo|katoliki]], kontre ke la soldati Nederlandana esis [[Kalvinismo|Kalvinisti]] e la komercisti Portugalana esis [[Judaismo|Judaisti]] qui celis lia fido kande Pernambuco esis kolonio di Hispania, Maurits van Nassau-Siegen mustis praktikar religiala toleremeso. Il anke esis admirinto di cienci e bel-arti, ed adportis la piktisti [[Frans Post]] e [[Albert Eckhout]] e la naturalisto [[Georg Marggraf]], qui enrejistris e studiis lokala speci di planti ed animali, e tropikala morbi.<ref>{{extera ligilo|url=http://www.historiabrasileira.com/brasil-colonia/brasil-holandes/|titulo=Brasil Holandês|skriptisto=História Brasileria|vidita ye=16ma di marto 2012|idiomo={{pt}}}}</ref> Dum lua guvernisteso, Nederlandani prestis pekunio a la farmisti, por expansar plantacerii.

[[Arkivo:Recife de Pernambouco2 - 1664.jpg|left|thumb|320px|Recife en 1664.]]
[[Arkivo:Um_mascate_e_seu_escravo,_1822.jpg|thumb|320px|''Mascate'' e lua sklavo.]]
Nassau retroiris a Nederlando en 1644, e la sequanta guberniestri konfliktis kun lokala habitanti, nome kande li komencis postular la pago di la debi. Ye la 15ma di mayo 1545, 18 farmisti paktis pri luktar kontre Nederlandani, ed organizis trupi kun mestici, negri ed indijeni. Pos multa batalii, li fine vinkis ed ekpulsis Nederlandani en 1654. Li imperis la departo di Juda komercisti, di qui kelk establisis su en nuna [[Manhattan]], altri en [[Amsterdam]] ed altri en [[Karibia]], ube Nederlandani komencis plantacar sukrokano kun teknologio developita en Pernambuco. L'ekonomio di la kapitanio subisis l'efekti di la milito kontre Nederlandani e pose di la konkurenco de Karibiana sukro. Multa komercisti, surnomachita ''mascates'' dal Olindani, komencis arivar de Portugal ed establisis su en Recife, por remplasar Juda komercisti. Li divenis rapide richa e Recife divenis prospera, tamen Olinda e Recife divenis rivala urbi. De 1710 til 1711, eventis la nomizita "Mascates-milito", pos ke komercisti de Recife inauguris la pilorio e la komonala konsilistaro, qua oficaligis la separo di la du urbi, en februaro 1710. Farmisti invadis Recife, destruktis la pilorio, liberigis karcerani ed atakis personi proxim lora guberniestro Sebastião de Castro Caldas Barbosa, ''mascate''. Le ''mascate'' kontreatakis en 1711, invadis Olinda ed incendiis domi e plantacerii. La milito finis kande nova guberniestro, Felix José de Mendonça, indikesis por la kapitanio.

Ye la [[6ma di marto]] [[1817]] eventis la nomizita "Revoluciono Pernambukana", influita dal idei de la [[Racion-epoko]], propagita da [[framasonaro]], kontre l'[[absolutista monarkio|absolutismo monarkiala]], e l'augmento di imposti por financar la Rejala Familio e la nobeli Portugalana, qui arivis en [[Rio de Janeiro (urbo)|Rio de Janeiro]] en 1808. Omnayare, la kapitanio di Pernambuco mustis sendar pekunio por pagar salarii, nutrivi e festi rejala, e to desfacilesis la konfronto di lokala problemi, exemple la [[sikeso]] di 1816. La sedicio komandesis dal komercisto Domingos José Martins e dal sacerdoto João Ribeiro, e suportesis da altra komercisti, regulieri, militisti e dal politikisto Antônio Carlos Ribeiro de Andrada. Li kaptis lokala administreyo e la trezoro di la provinco, instalis provizora guverno e proklamis la [[republiko]]. La represo esis sangoza, e multa ek la sedicieri fusilagesis o mortis en karcero.

En 1824 eventis tale nomizita "[[Kunfederuro dil Equatoro]]", revolucionala movado kun skopo separar la regiono de Brazilia e proklamar la [[republiko]]. La revolto subisis violentoza represo, e kom "puniso" a lora provinco Pernambuco, lora imperiestro [[Pedro la 1ma di Brazilia]] separis la sudo di la provinco ed anexis ol komence a Minas Gerais e pose a [[Bahia]].

== Geografio ==
[[Arkivo:Antonio_Vaz_island_-_Recife,_Pernambuco,_Brazil.jpg|thumb|320px|Historiala quartero centrala e lua centyarala ponti.]]
[[Arkivo:Aérea da Praia de Boa Viagem - Recife - Pernambuco - Brasil.jpg|thumb|left|320px|Quartero ''Boa Viagem'', e la samnoma plajo.]]
La [[reliefo]] di Recife esas plana, kun mezavalora [[altitudo]] di 4 metri super la [[marala nivelo]], kun kelka kolineti proxim [[Olinda]] e [[Jaboatão dos Guararapes]]. L'urbo expansis sur multa insuli, peninsuli, marshi ed inundebla zoni, inter 5 fluveti: Capibaribe, Beberibe, Tejipió, Jaboatão e Pirapama. Pro la granda quanto di fluvii, insuli e ponti, l'urbo surnomizesis "[[Venezia]] Braziliana".

L'originala vejetantaro dil urbo esis [[tropikala ed equatorala foresti|tropikala foresto]] e mangli. Tamen restas poka arei kun vejetantaro originala, nome en parki. Havanta 215 hektari, la parko ''Parque dos Manguezais'' prezervas la maxim granda rezervo urbala di manglieri.

Pro esar en regiono di humida [[tropikala klimato]] (''Am''' segun la [[klimatala klasifikuro da Köppen]]), la [[pluvo-quanto]] esas granda, e la [[sulo]] dil urbo esas povra pro ke lua nutrivi portesas per l'aqui. La mezavalora yarala pluvo-quanto esas 2263,4 mm, e la maxim pluvoza epoko iras de aprilo til julio. Junio esas la maxim pluvoza monato, kun mezavalore 391,1 mm, kontre ke en novembro e decembro la pluvo-quanto esas infre 60 mm. Ofte eventas inundadi dum la maxim pluvoza dii.

La mezavalora yarala [[temperaturo]] esas 26°C, ed atingas 30°C dum la somero. L'[[alizeo|alizei]] moderas la klimato, tamen la granda quanto di edifici en kelka quarteri ofte kreas la nomizita "insuli di kaloro", qui kontributas por diferi di temperaturi inter diferanta regioni.

{{Panoramo|Recife 2005 JAN 25 AncientAndModernCenter.jpg|1000px|<center>Panoramo pri la centrala quartero di Recife.</center>}}

== Transporto ==
[[Arkivo:Aeroporto Internacional Gilberto Freyre (Guararapes).jpg|thumb|320px|Aeroportuo internaciona di Recife.]]
[[Arkivo:Estacao tancredo neves.jpg|thumb|left|320px|Staciono ''Tancredo Neves'' dil metroo.]]
L'[[aeroportuo]] di Recife, nomizita "Aeroportuo Internaciona Recife/Guararapes-Gilberto Freyre", o simple "Aeroportuo internaciona di Recife" fakte jacas en la vicina urbo [[Jaboatão dos Guararapes]]. Ol recevas nacionala ed internaciona flugi, nome de [[Europa]], [[Usa]] e [[Sud-Amerika]], e recevis {{formatnum:8422566}} pasajeri en 2018,<ref>{{extera ligilo|url=https://transparencia.infraero.gov.br/estatisticas/|titulo= Estatísticas|idiomo={{pt}} |vidita ye= 29ma di mayo 2019|editero=Infraero}}</ref> esanta la 8ma maxim okupata de Brazilia.

Lua [[portuo]], antee multe importanta por importaco ed exportaco di vari, nun uzesas precipue por pasajeri qui arivas per krozonavi. La portuo Suape, jacanta an la [[metropolala regiono]] di Recife atendas navi dum tota yaro, kun nula problemi pri basa marei.

Importanta chosei konvergas a Recife, nome la choseo BR-101, qua sude ligas l'urbo a [[Salvador, Bahia]] e la sudo di Brazilia, e norde ligas l'urbo a [[João Pessoa]] e [[Natal, Rio Grande do Norte|Natal]]. Altra importanta choseo esas BR-232, qua ligas Recife a regioni doplanda del stato.

Pri [[publika transporto]], Recife havas 71 kilometri di [[metroo]] e lejera treni, dividita inter 5 linei kun entote 29 stacioni, transportanta cirkume 600 mil veheri omnadie. Ol esas la maxim importanta sistemo di metroo de la Nord-estala regiono, segun quanto di uzeri. L'urbo anke posedas cirkume 2.800 ordinara [[omnibuso|omnibusi]], qui transportas 2 milion personi omnadie,<ref>{{extera ligilo|url=http://g1.globo.com/pernambuco/noticia/2015/07/empresas-de-onibus-pedem-justica-que-70-da-frota-circule-durante-greve.html|titulo=Empresas de ônibus pedem à Justiça que 70% da frota circule durante greve|editero=G1|vidita ye=24ma di mayo 2015}}</ref> e sistemo pri lejera e larja autobusi, nomizita "BRT Via Livre" qua povas transportar 335 mil personi omnadie.<ref>{{extera ligilo|url=https://web.archive.org/web/20160604110157/http://www.granderecife.pe.gov.br/web/grande-recife/brt-via-livre|editero=Granderecife.pe.gov.br|vidita ye=8ma di junio 2016|titulo=BRT Via Livre}}</ref> La sistemo di [[taxio|taxii]] havas {{formatnum:6125}} vehili.<ref>{{extera ligilo|url=http://www2.recife.pe.gov.br/servico/taxi-0|titulo=Táxi{{!}}Prefeitura do Recife|vidita ye=22ma di septembro 2019|idiomo={{pt}}}}</ref> La quanto di automobili kreskis multe dum recenta yari: segun statistiki de marto 2015, existis {{formatnum:1246107}} automobili en la urbo.<ref>{{extera ligilo|titulo=Frota na Região Metropolitana do Recife|vidita ye=14ma di julio 2015|idiomo={{pt}}|skriptisto=DETRAN-PE|url=https://web.archive.org/web/20110706155858/http://www.detran.pe.gov.br/images/stories/estatisticas/HP/1.4_frota_rmr.pdf|arquivodata=2011-07-06}}</ref>

== Turismo ==
[[Arkivo:Edifícios_históricos_no_Bairro_do_Recife_-_Recife_-_Pernambuco_-_Brasil.jpg|thumb|320px|Historiala edifici de Recife.]]
Recife atraktas turisti de multa loki de la mondo, precipue pro lua festi e kultural atraktivi, ma anke pro lua parki, muzei e historiala kirki. Exempli pri atraktivi esas:
* La historiala konstrukturi de la quarteri Recife, Santo Antônio, São José, Boa Vista e Santo Amaro, qui gastigas multa artala galerii, muzei ed altra kulturala loki.
* Che la quartero Recife (anke nomizita "Recife Antigo") jacas la nomizita "marko zero", de ube kalkulesas la disto inter Recife ed altra urbi de la stato, de Brazilia e de la mondo, ed anke la [[sinagogo]] ''Kahal Zur Israel'', l'unesma sinagogo de [[Amerika]].
* Che la quartero Santo Antônio jacas la palaco ''Campo das Princesas'', sideyo dil gubernio di Pernambuco. L'edifico projetesis en 1786 e konstruktesis en 1841. Ol gastigis l'imperiestro [[Pedro la 2ma di Brazilia]] e lua spozino dum vizito a Pernambuco. Avan l'edifico plantacesis [[baobabo]], arboro Afrikana.
* La Muzeo dil urbo (''Museu da Cidade do Recife'') jacas en la fortreso ''São Tiago das Cinco Pontas''. Ol gastigas plu kam 250 mil objekti, 2560 libri e revui, 1898 imaji prezervata en komputeri - nome mapi ed arkitekturala projeti -, e 146 kareli uzita en konstrukturi.
[[Arkivo:MEP-Recife.jpg|thumb|320px|Muzeo dil Stato.]]
* La Muzeo dil Stato Pernambuco (''Museu do Estado de Pernambuco'') inauguresis en 1929 e gastigas 12 mil objekti pri la historio, etnografio ed antropologio, inkluzite ceramikaji ed altra objekti produktita da Brazilian indijeni, religiala objekti, edc, ed anke historiala pikturi qui montras aspekti de la historio dil stato.
* La Muzeo ''Cais do Sertão'' gastigas objekti ed imaji pri la vivo dil kantisto e kompozisto [[Luiz Gonzaga]], e pri la vivo dil habitantaro de la miarida regiono ''sertão''. La muzeo judikesis kom un ek la maxim bona de Recife, segun la viziteri di la retpagino ''Trip Advisor''.
* La baziliko "Nia Damo de Carmo" (''Nossa Senhora do Carmo''), en la quartero Santo Antônio, inauguresis en 1767, segun arkitekturala stilo [[baroko]]. Ol havas du turmi, di qui nur 1 parfinesis.<ref>{{extera ligilo|url=https://www.arquidioceseolindarecife.org/nossa-senhora-do-carmo/ |titulo= Basílica de Nossa Senhora do Carmo|vidita ye=22ma di septembro 2019}}</ref>
* La [[karnavalo]] di Recife ed Olinda, qua eventas dum la monati februaro o marto ante la [[Karesmo]] katolika, esas un ek la maxim granda stradala karnavali de Brazilia. Dum ta epoko, multa bandi e kamioneti kun fono-buxi pleas lauta muziko de la ritmi ''frevo'' e ''maracatu'', e personi uzanta sive fantaziaji e/o maskili, sive ordinara vestaro, dansas en la stradi por amuzar su.
* En l'oceano proxim Recife existas multa loki ube on povas submersar por vidar sinkita navi e koloroza fishi, [[rayo|rayi]] e [[sharko|sharki]]. Sunala lumo penetras til plu kam 20 metri.<ref>{{extera ligilo|url=https://web.archive.org/web/20150518100900/http://www.diariodepernambuco.com.br/app/noticia/vida-urbana/2014/01/28/interna_vidaurbana,486574/recife-a-capital-brasileira-de-naufragios.shtml |titulo=Recife, a capital brasileira de naufrágios|editero=Diário de Pernambuco|publikigita ye=28ma di januaro 2014|vidita ye=22ma di septembro 2019}}</ref>

Pro lua granda quanto di bona hoteli, Recife ank uzesas da turisti qui deziras vizitar vicina turistala loki, exemple [[Olinda]], [[Porto de Galinhas]], [[Itamaracá]] o [[Caruaru]].

== Fratala urbi ==
[[Arkivo:Carnival Recife Brazil.JPG|thumb|320px|Karnavalo en Recife.]]
{|
|- style="vertical-align: top;"
|
* [[Amsterdam]], {{NLD}}
* [[Aveiro]], {{PRT}}
* [[Guangzhou]], {{CHN}}
* [[La Coruña]], {{ESP}}
</td><td valign=top>
* [[Nantes]], {{FRA}}
* [[Porto]], {{PRT}}
* [[Venezia]], {{ITA}}
* [[Vitória, Espírito Santo|Vitória]], {{BRA}}
|}

== Referi ==
{{reflist}}

[[Kategorio:Urbi en Pernambuco]]