Videz la fonto/fonti por Bern

{{Urbi
|nomo                  = Bern
|Blazono               = Berne-coat of arms.svg
|Flago                 =
|Mapo                  = Sz-map.png
|Imajo                 = City of Berne.jpg
|TextodilImajo         = Kelk imaji pri Bern.
|Shablono_lando        = {{CHE}}
|Latitudo              = 46°57' N
|Longitudo             = 07°27' E
|Altitudo              = 542
|Surfaco               = 51,6
|Habitanti             = {{formatnum:133791}}<ref name=Stat2018_BE>{{extera ligilo|url=https://www.pxweb.bfs.admin.ch/pxweb/de/px-x-0102020000_201 |editero=Swiss Federal Statistical Office - STAT-TAB|titulo= Ständige und nichtständige Wohnbevölkerung nach institutionellen Gliederungen, Geburtsort und Staatsangehörigkeit |idiomo={{de}}|publikigita ye= 23ma di septembro 2019}}</ref>
|Denseso di habitantaro= 2600
|Yaro                  = 2018
|Urbestro              = Alec von Graffenried
|Horala_zono           = +1<br><small>(UTC+2 dum somero)</small>
|Reto                  = http://www.bern.ch
}}
[[Arkivo:Universität Bern.JPG|thumb|left|280px|L'universitato di Bern, fondita en 1834.]]
'''Bern''' esas [[chef-urbi|chef-urbo]] di [[Suisia]]. Segun statistiki de 2018, ol havis {{formatnum:133791}} habitanti<ref name=Stat2018_BE/>. Lua tota surfaco esas 51,6 km². Lua [[metropolala regiono]] havis {{formatnum:660000}} habitanti en 2000. La linguo oficala dil kantono Bern esas la [[Germana linguo|Germana]].

En 1983 lua historiala centro (Germane: ''Innere Stadt'') deklaresis Mondala Patrimonio dil Homaro dal [[UNESKO]]. En 2010, l'urbo judikesis kom un ek la dek urbi del mondo kun maxim bona vivo-qualeso.<ref>{{extera ligilo|editero=Mercer.com |vidita ye=26ma di oktobro 2012 |url=https://web.archive.org/web/20140502132638/http://www.mercer.com/referencecontent.htm?idContent=1173105#Top_50_cities:_Quality_of_living |titulo='&#39;Quality of Living global city rankings&nbsp;– Mercer survey'&#39; }}</ref> Bern gastigas [[universitato]] qua portas lua nomo, fondita en 1834 e la 3ma maxim granda universitato de Suisia. Segun statistiki, 39,2% ek la habitantaro dil urbo kompletigis ula universitato o fakultato.

Segun legendo, komto Berthold la 5ma povis konceptar la nomo dil urbo kande il jus trovis urso dum chasado. Do ilu decidis pri 'Urs-urbo' (''Bär'' signifikas 'urso' en la [[Germana linguo|Germana]]).

L'oficala [[linguo]] del urbo esas la Suisa varietato di la [[Germana linguo|Germana]].

== Historio ==
[[Arkivo:Engehalbinsel_Römerbad1.jpg|thumb|left|280px|Romana balneyi en ''Engehalbinsel''.]]
L'unesma evidentaji pri homala kolonieti an la valo dil rivero Aaare evas de [[Neolitiko]]. Tamen, l'unesma kolonieto konocata kreesis en ''Engehalbinsel'', norde de la nuna urbo. La kolonieto ''La Tène'' kreesis inter 300 aK e 200 aK, e fortifikesis dum la 2ma yarcento aK. Dum la [[Romana imperio|Romana epoko]], mikra kolonieto Galo-Romana (''vicus'') rifondesis an la sama loko.

Segun historiografio de la 14ma yarcento, l'urbo fondesis en 1191 da la familio Zähringer. En 1353 ol unionis kun altra 7 kantoni por formacar la Kunfederuro Suisa, qua duris de 1553 til 1481. Bern invadis e konquestis la kantono Aargau en 1415, e la kantono Vaud ed altra mikra teritorii en 1536. Do, ol divenis la maxim granda urbo-stato norde del [[Alpi]]. Dum la [[18ma yarcento]], ol inkluzis granda parto de la nuna kantono Bern e la kantono Vaud.

[[Arkivo:MerianBern.jpg|thumb|280px|left|Bern en 1638.]]
L'urbo expansis adweste, en la limiti di la peninsulo kreita dal rivero Aaare. La turmo ''Zytglogge'' esis la limito dil urbo de 1191 til 1256, kande la turmo ''Käfigturm'' divenis lua nova limito, til 1345. Pose konstruktesis la turmo ''Christoffelturm'', qua esis la limito dil urbo til 1622. Du nova fortifikuri konstruktesis por protekar la urbo dum la [[Milito di Triadek Yari]].

Bern invadesis da Franca trupi en 1798, dum la [[Revolucionala Militi di Francia]], kande ol perdis parto ek lua teritorii. Ol riprenis kontrolo dil alta regiono ''Oberland'' en 1802 e, pos la [[Kongreso di Wien (1814)|Kongreso di Wien]], ol recevis kontrolo di la Franca-parolanta regiono ''Jura''. Til 1979, kande la kantono Jura kreesis, la kantono Bern esis la maxim extensa de Suisia. Tamen, parto del anciena ''Jura'' (cirkume 540 km²) restas kontrolita dal kantono Bern, e formacas un ek lua 10 administrala regioni.

[[Arkivo:CH-NB-Voyage_en_Suisse-nbdig-17962-page005.tif|thumb|left|280px|Bern en 1890.]]
Bern dvenis chef-urbo di la nuna federuro [[Suisia|Suisa]] en [[1848]]. Dum l'[[unesma mondomilito]] Suisia restis neutra, e kelka kongresi del Unesma Internacionalo e de la Duesma Internacionalo eventis che l'urbo. En 1914, l'urbo gastigis la Nacionala Expozo Suisa, qua lor recevis 3,2 milion viziteri, malgre l'eventi del unesma mondomilito en vicina landi.

Kulturala eventi florifis en la urbo dum la yari 1960ma. En mikra teatri, la teatraji de nuntempala skriptisti montresis. La kulturala centro por la yunaro ''Gaskessel'' inauguresis en 1971. Dum la komenco dil yari 1980ma eventis revolti, kelkafoye violentoza, di la yunaro en multa loki dil urbo. Dum la fino di la yardeko kreskis la konsumo di drogi, plu videbla en la parko ''Kleine Schanze''.

En 1992 l'urbo elektis lua unesma Socialista urbestro, Klaus Baumgartner.

La habitantaro di Bern kreskis de cirkume 5.000 personi dum la 15ma yarcento til cirkume 12.000 personi en 1800, 60.000 personi en 1900, e plua kam 100 mil personi dum la yari 1920ma. Dum la yari 1960ma ol atingis 165.000 habitanti, e pos ta epoko ol diminutis, til cirkume 130.000 personi en 2000. En 2018, la kalkulita habitantaro esis {{formatnum:133833}} personi, di qui 34% esis stranjeri.

== Geografio ==
[[Arkivo:Aare river, Bern - panoramio.jpg|thumb|280px|left|Un ek la ponti super la rivero Aare.]]
[[Arkivo:Aareschlaufe_Bern-East.svg|thumb|280px|Mapo pri Bern.]]
Bern jacas an la samnoma platajo, weste de la geografiala centro di [[Suisia]]. Komence ol konstruktesis sur kolinoza [[peninsulo]] cirkondata dal rivero Aare, ma kreskis trans l'originala limiti del urbo. Multa ponti konstruktesis por permisar lua expanso.

La meteorologiala staciono maxim proxima jacas en l'urbo Zollikofen, distanta cirkume 5 km de la centro di Bern. La klimato dil urbo esas temperema oceanala (''Cfb'' segun la [[klimatala klasifikuro da Köppen]]). La mezavalora [[temperaturo]] en januaro ([[vintro]]) esas -0,4°C, kontre ke la temperaturo en julio ([[somero]]) esas 18,3°C. La maxim varma temperaturo enrejistrita dum recenta yari esis 37°C en 2003. Temperaturi super 25°C enrejistresas mezavalore dum 40 dii, omnayare.

La mezavalora yarala [[pluvo-quanto]] en Bern esas 1059 mm, e la maxim pluvoza monato esas mayo, kun mezavalore 119 mm.

{{Panoramo|2007-10-04 Bern 06.jpg|1280px|Panoramo pri Bern.}}

== Transporto ==
[[Arkivo:Bern_Airport_Overview_in_Winter.jpg|thumb|280px|L'aeroportuo di Bern.]]
[[Arkivo:Combino_Bern.jpg|thumb|left|280px|Staciono di tramveturi en Bern.]]
Bern havas 13 linei di suburbala treni, qui transportas cirkume 175 mil personi omnadie, e ligas ol a vicina urbi. De la centrala ferovoyala staciono dil urbo (''Bahnhof Bern'') departas treni qui ligas ol ad altra Suisa urbi, ed anke ad altra landi. Ol recevis {{formatnum:202600}} veheri omnadie en 2014. Existas [[funikularo]] longa de 106 metri, qua ligas la distrikto ''Marzili'' a ''Bundeshaus''. Ol esas la 2ma maxim kurta funikularo de Europa, dop la funikularo di [[Zagreb]].

La kompanio ''Städtische Verkehrsbetriebe Bern'' (SVB) administras 16 linei di autobusi, 3 linei di troleobusi e 5 linei di [[tramveturo|tranveturi]], qui kovras tota urbo.<ref name="blog">{{extera ligilo|url=https://getbybus.com/en/blog/bus-bern/|titulo=Bus Bern, information about public bus service for visitors|vidita ye=29ma di aprilo 2020|idiomo={{en}}}}</ref> Pri internaciona transporto per autobusi existas linei qui ligas Bern ad altra urbi, nome en [[Germania]], [[Bosnia e Herzegovina]], e [[Kroatia]].<ref name="blog"/>

La chosei A1, A12 ed A6 ligas Bern ad altra Suisa ed exterlanda urbi. Multa ponti ligas la historiala quarteri an la peninsulo a la nova distrikti an l'opozanta rivo dil Aare.

L'[[aeroportuo]] di Bern jacas an la vicina urbo Belp, e recevas regionala flugi Europana. En 2016, {{formatnum:183319}} veheri uzis ol.

== Turismo ==
[[Arkivo:Zytglogge in Bern Switzerland by Robbie Conceptuel.png|eta|320x320ra|Strado dil historiala centro di Bern, kun la Turmo dil Horlojo (''Zytglogge'') centre del imajo.]]
[[Arkivo:Bern_Parliament_Plaza_Flagged_Moon_2019-09-14_00-02.jpg|thumb|320px|left|Edifico dil Parlamento, vidita de ''Bundesplatz''.]]
La historiala centro di Bern deklaresis Mondala Patrimonio di la Homaro da [[UNESKO]].<ref name=UNESCO>{{Extera ligilo|Old City of Berne - UNESCO|url=https://whc.unesco.org/en/list/267/|idiomo={{en}}|editero=UNESCO|vidita ye=26ma di junio 2023}}</ref> Ol havas streta stradi, kun historiala edifici bone konservita. En ca regiono existas diversa restorerii, kirki e butiki. An la historiala centro anke situesas la Turmo dil Horlojo (''Zytglogge''), konstruktita cirkume 1218 til 1220. De ibe on havas panoramala vidado dil urbo.

An la historiala centro anke jacas la sideyo dil Federala Parlamento di Suisia (''Bundeshaus''). Jacanta avan placo ''Bundesplatz'' (qua signifikas "federala placo"), l'edifico kompleteskis en 1902, e distas poke de la ferovoyala staciono di Bern. Viziteri povas facar guidata turi por vizitar ol.<ref>https://www.parlament.ch/en</ref>

La muzeo ''Einsteinhaus'' kreesis an la domo ube [[Albert Einstein]] rezidis e developis la [[Teorio di relativeso|teorio pri relativeso]].<ref>{{extera ligilo |url=http://www.einstein-bern.ch/en/einstein-house |titulo=Einstein Haus{{!}}Einstein-House|idiomo={{en}}|vidita ye=26ma di junio 2023}}</ref>

La Historiala Muzeo di Bern esas la 2ma maxim granda de Suisia. Ol projetesis dal arkitekto André Lambert e konstruktesis en 1894. L'edifico deklaresis "loko di nacionala signifiko" da Suisa guvernerio.

== Referi ==
{{reflist}}
{{Europana chef-urbi}}

[[Kategorio:Urbi en Suisia]]