Celulo

Strukturo di celulo de animalo.

Celulo esas la bazala unajo di vivanta materio, ek quo omna animali e planti konstruktesas.

Vivanta celulo exekutas omna funcioni necesa por la vivo. Bakterio ed amebo esas exempli pri uncelulala organismi.

Preske omna celuli esas dividebla en tri parti: extera membrano o muro, nukleo, e diafana liquido citoplasmo.

Celuli en animali cirkondesas per plasma membrano, vivanta, dina e flexebla. Ol permisas substancar enpasar ed ekpasar, e povas selektar ed exkluzar substanci. La membrano do decidas quo darfas enirar la celulo. Kontraste, celuli en planti cirkondesas per dika, rigida, senviva muro ek celuloso.

Historio di konceptajo

• 1665: Robert Hooke deskovras mortinta celuli en korko, ta celuli facas pensar lu a celuli di monakeyo, de ube la nomo. Pose il observas celuli en vivanta planti, uzanta la frua mikroskopi. Hooke uzas la vorto celulo ma la senco esas lor diferanta di to nuna.
• 1839: Theodor Schwann deskovras ke planti ed animali esas omni facita en celuli, konkluzanta ke celuli esas la komuna unajo di strukturo e developo, to qua fondis celula teorio. Il donis sua nomo a celuli di Schwann.
• La kredo segun qua formi di vivo povas aparar spontane (spontana generaciono) refutesis da Louis Pasteur (1822-1895).
• 1858: Rudolf Virchow afirmas ke celuli naskas de rezultajo di celulala divido (« omnis cellula ex cellula »), to qua dependas pri celula termini la questiono di ovo e hanino. Ta esas precize ta parto qua esas atakita da la championi di kreismo* o di sua lasta metamorfoso, inteligenta desegno.

Celulala teorio

1. Celulo esas l'unajo konstitucanta di vivanta organismi. Lo esas anke la funcionala unajo.
2. L'organismo dependas di ageso di izolita o grupita celuli en tisui pro certigar la diversa functioni.
3. L'aktivesi biokemiala di celuli koordinesas e determinesas per certa strukturi prezenta interne la celuli.
4. La multopligo di celuli permisas la manteno di organismi e lua multigo.
5. Ta teorio enuncesis en 1838 per Schleiden e Schwann: celulo esas unajo di vivo (omni qua esas vivanta esas celulala). Ta teorio ekvokas anke la prezenteso di organeti interne omna celuli.
6. Celulo esas l'unajo anatomika, morfologiala e fiziologiala di omna vivanta ento.

Nociono di celulo

Hike on questionas ante omni quale esas la komuna karakteri a celuli, quankam lua diverseso.

Mashino a produktar ordeno

Celulo reprezentas stando alta organizata di la materio: mantenar ta ordeno dum ke esanta submisita a principi di termodinamiko bezonas la disposo di strukturi permisanta uzar l'energio e la materio extera (kreas ordeno a nivelo di celulo ma la globla entropio kreskas); celulo esas do sistemo termodinamikale aperta.

Lico efektiganta kambii kun exterajo

Mikra segmento di celulala membrano. Ta membrano di moderna celulo esas multa plu komplikata di simpla fosfolipido kun du strati originala (la mikra sferi kun du kaudi). Proteini e glucidi havas multa funcioni di regulado di pasado tra la membrano e di reakto a cirkumajo.

Celulo konstitucas spacala unajo, limitizata per membrano. To, vice esar hermetika limito, konstitucas surfaco por kambii permisanta dispozo di fluxo,

La plasmala* membrani, malgre lua diverseso posedas, ecepte ke (certa arkei* termofila posedas unika lito di lipidi), identa strukturo :

• fosfolipida duopla surfaco kompozita di lipidi amfifila, qua konstitucas filtrilo di bazo permisanta la pasado di substanci hidrofobiika, frenaganta to di hidrofili.
• proteini transmembranala e periferiala a diversa roli (transferi, transporto, transdukto di signalili...)

Membrano agas ne sole kam filtrilo, to esas per lasanta pasar certa molekuli (on parolas di permeebleso selektala) segun la difero di koncentreso (nominita ne juste gradiento di koncentreso) ma anke uzanta energio (osmala*, kemiala...) por favorar la fluxi endergonika*. Lo permisas anke la pasado di lumo, di kaloro ... Kom surfaco di kontakto kun exterajo, lo certigas anke la transmiso di informi bezonata por la reakteso di la celulo a chanji di cirkumajo e la koordinado kun altra celuli.

Membrano plasmala* kreas do klozita spaco en konstanta kambiado kun proxima cirkumajo.

Fakeso*: disposo di mikrocirkumaji kun specala propraji

La prezenteso di biologiala membrano cirkondanta spaco, qua to esas la citoplasmo o lumo di organito*, posibligas, per kontrolar la kambii di makromolekuli, di ioni (ed omna altra molekulo) l'establiso di kondicioni favoranta certa reakti relate altri : en varianta la diversa faktori fizikokemiala (pH, koncentro en ioni ...), la naturo di enzimi e di produkti, lua nombro ...

Ta cirkumajo permisas tale biosintezo e degrado di organika molekuli, e to la manteno di strukturo alta organizita per konstanta ricikligeso* di molekuli qua formacas lo.

Ta separo* esvanas partikulare avancita en la kazo di eukariti : ta permisas specaligo funcionala di diversa organiti (la kompozo di lua lumo esanta diversa), esas la sideyo di diversa reakti : on facas tale povar favorar la produkto di tala produkturo en parto, sua destrukto en altro).

Fluo organizata di materio ed energio

Ta fundamentala strukturo (membrano organizanta la kambii cirkumanta divido, loko di kemiala reakti specifika) posibligas la dispozo e la manteno di fluxo di materio, energio ed informo ... trairanta celulo. Esas do reala organizuro di kambii celulo-exterajo, qua posibligas a " sistemo celulo " (en senco termodinamikala) por mantenar sua strukturo alta organizata.

Fine, celulo ne konstitucas stabila e nechanjebla strukturo ma plu dinamikala ento bezonanta konstanta adportajo di materio ed energio por permisar sua funcionado e la manteno di sua strukturo : nur sua organizuro persistas, sua konstitucanti esanta en perpetua rinovigo.

La potencialo di repozo di celulo determinas la difero di potencialo (cirkume -70 mV), kun l'interno di la celulo negativo.

Celulo vektorala di gènocondries

Morto celulala : la celulo a servado di organismo e di geni

Genitado e ciklo di developado

Celulo esas hike anke la vektoro di geni e permisas genezala brasado meze di populo per celulala procedo qua esas meiozo e fekundigo. Genitado esas karakteriziva di eukarioti, ma existas mekanismi di genezala brasado che prokarioti.

Interdependo celulala: di celulo til organismo

Celulo, en konstanta kambio kun exter dependas tote di to. Dependas anke e precipue di altra celuli, en multa niveli.