Videz la fonto/fonti por Etiopia

{{Landi
| Nomo                    = Federala Republiko Etiopia
| Lokala_nomo             = የኢትዮጵያ ፌዴራላዊ ዲሞክራሲያዊ ሪፐብሊክ<br />Ityop'iya Federalawi Demokrasiyawi Ripeblik<br>Jamhuuriyadda Dimuqraadiga Federaalka Itoobiya
| Flago                   = Flag_of_Ethiopia.svg
| Blazono                 = Coat_of_arms_of_Ethiopia.svg
| Imajo_mapo              = Ethiopia in its region.svg
| Chefurbo                = [[Addis Ababa]]
| Habitanti_chefurbo      = 2,57 milioni (2001)
| Precipua_urbo           = [[Addis Ababa]]
| Oficala_lingui          = [[amhara linguo|Amhara]]
| Guvernerio              = [[Republiko]]
| Nomo_listo_chefo_stato  = Listo pri prezidanti di Etiopia
| Titulo_chefo_stato      = Prezidanto
| Chefo_di_stato          = [[Sahle-Work Zewde]]
| Nomo_listo_chefo_guverno= Listo pri chefministri di Etiopia
| Titulo_chefo_guverno    = Chefministro
| chefo_guverno           = [[Abiy Ahmed Ali]]
| Surfaco                 = {{formatnum:1104300}}
| Rango_surfaco           = 27
| Surfaco_aquo            = 0,7
| Habitanti               = {{formatnum:116462712}}<ref name=CIA/>
| Rango_habitanti         = 12
| Yaro                    = 2023
| Denseso di habitantaro  = 92,7
| Reto_kodexo             = .et
| Nomo_himno              = ''Wodefit Gesgeshi, Widd Innat Ityopp'ya''
| Pekunio                 = [[Birr]]
}}
'''Etiopia''', longa formo '''Federala Republiko Etiopia''', olim '''Abisinia''', esas lando senlitora en estal [[Afrika]]. Ol havas kom vicini [[Eritrea]] norde, [[Djibuti]] nord-este, [[Somalia]] este, [[Kenia]] sude, e [[Sudan]] e [[Sud-Sudan]] weste. Kun plu kam 100 milion habitanti, ol esas la maxim populoza senlitora lando de la mondo e la 2ma maxim populoza lando de [[Afrika]], dop [[Nigeria]].

'''Bazala fakti pri Etiopia.'''
== Historio ==
[[Arkivo:Homo_Sapiens_Idaltu.JPG|thumb|280px|left|[[Homo sapiens|''Homo sapiens idaltu'']].]]
{{PA|Historio di Etiopia}}
En Etiopia trovesis la maxim anciena [[skeleto|skeleti]] konocata dil ''[[Homo sapiens]]'': ''Homo sapiens idaltu'' habitis Etiopia cirkume 160 mil yari ante nun. Tamen, la maxim anciena restaji pri hominido trovita en Etiopia - de la speco ''Ardipithicus ramidus'' - evas de 4,2 milion yari ante nun. La hominida speco maxim konocata esas l'''Australopithecus afarensis'': skeleto di femino, ''Lucy'', trovesis en la valo Awash, en 1974.

Segun kelka linguisti, l'unesma populi qui parolis Afro-Aziana lingui arivis en la regiono dum [[Neolitiko]]. Lua probabla ''[[urheimat]]'' (loko di origino) esis sive la valo di [[Nilo]], sive [[Proxim-Oriento]]. Altra linguisti propozas ke l'Afro-Aziana lingui developis unesmafoye en la Korno di Afrika.

Dum la 8ma yarcento aK, la rejio konocata kom D'mt establisesis en nord-Etiopia ed [[Eritrea]]. Lua chefurbo esis la nuna urbeto Yeha. Kelka historiisti judikas D'mt kom [[Afrika]]na rejio, dum ke kelk altri judikas ol mixo di Semita populi (rejio di Saba) kun Afrikani.

En 316 [[Anciena Grekia|Greka]] misionero Meropius navigis alonge la litoro e, kun Frumentus, introduktis [[kristanismo]] en la regiono L'unesma kontakti kun [[Islamo|Mohamedani]] komencis en 614, kande lora rejulo di [[Aksum]], [[Aṣḥama ibn Abjar]], shirmis Mohamedani enmigranti. Segun kelka historiisti, Ashama e la rejulo Armah de Aksum esis la sama persono.

[[Arkivo:ET_Gondar_asv2018-02_img03_Fasil_Ghebbi.jpg|thumb|280px|left|Kastelo dil imperiestro Fasilides, en [[Gondar]].]]
De la komenco dil [[12ma yarcento]] til la fino dil [[13ma yarcento]] la regiono guvernesis dal dinastio Zagwe. Dum la [[15ma yarcento]] komencis kontakti inter Etiopia ed Europana nacioni, quale montras letro de [[Henry la 4ma di Anglia]] al imperiestro di Abisinia. En 1508, lora imperiestro [[Dawit la 2ma]] establisis diplomacala relati kun [[Portugal]]. To divenis importanta por protektar lua rejio de ataki dal imamo e generalo [[Ahmad ibn Ibrahim al-Ghazi]], del sultanio Adal.<ref name=Bashah/> De de 1529 til 1543 [[Portugal]]ani sendis expediciono ad Etiopia por helpar en milito kontre Mohamedani de etnii Somali ed Afar, suportita dal [[Otoman imperio]]. Tamen, kande l'imperiestro Susenyos la 1ma konvertis su a [[katolikismo]], komencis epoko di revolti qui produktis mili di morti e duris dum multa yari.<ref name=Bashah/> Erste en 1632, imperiestro Fasilides riestablisis l'ortodoxa religio Etiopiana kom oficala, ed ekpulsis [[jezuito|jezuiti]] ed altra Europani.<ref name=Bashah>{{Citez jurnalo od edituro|autoro=Beshah, Girma ed Aregay, Merid Wolde |titulo=The Question of the Union of the Churches in Luso-Ethiopian Relations (1500-1632)|loko=Lisboa|editero= Junta de Investigações do Ultramar and Centro de Estudos Históricos Ultramarinos |publikigita ye=1964}}</ref>

Dum la [[20ma yarcento]], imperiestro [[Haile Selassie la 1ma]] komencis modernigar Etiopia - nur interuptita dum l'okupado Italiana, de [[1936]] til [[1941]]. [[Unionita Rejio|Britaniana]] ed Etiopiana soldati liberigis Etiopia en [[1941]], dum la [[Duesma mondomilito]].

Haile Selassie la 1ma revokesis de la povo en [[1974]], da [[marxismo|Marxista]] militisti. La [[Komunismo|komunista]]-rejimo subisis diversa rebelesi, sikeso en granda skalo, e problemi kun refujinti. En [[1977]] [[Somalia]] atakis Etiopia dum la milito di [[Ogaden]], ma Etiopia, helpita da [[Sovietia]], [[Kuba]] e [[Sud-Yemen]], vinkis la milito. Kun la fino di Sovietia, la marxista-rejimo vinkesis en [[1991]]. La provinco [[Eritrea]] nedependanteskis 2 yari pose.

== Politiko ==
[[Arkivo:Sahle-Work Zewde, UNON, Nairobi, Kenya.jpg|thumb|280px|Prezidantino [[Sahle-Work Zewde]].]]
[[Arkivo:The Prime Minister, Dr. Manmohan Singh addressing the Joint Session of Ethiopian Parliament, in Addis Ababa, Ethiopia on May 26, 2011 (2).jpg|thumb|left|280px|Kunsido dil Parlamento Etiopiana en 2011.]]
Etiopia esas [[federalismo|federala]], [[demokratio|demokrata]] e [[parlamento|parlamentala]] [[republiko]]. La [[prezidanto]] esas la [[chefo di stato]], kun multa ceremoniala povi. Lu elektesas da la Domo di Reprezentanti dil Populo por 6-yara periodo. Nun esas [[Sahle-Work Zewde]].

La [[chefministro]] esas la [[chefo di guvernerio]] e supra komandero dil armei. Lu esas la maxim povoza politikisto di Etiopia. Pos singla elekto, la prezidanto kunvokas la chefo di la politikala koalisuro qua havas majoritato en la parlamento por divenar chefministro e formacar la guvernerio, tra selekto dil altra ministri. La nuna chefministro esas [[Abiy Ahmed Ali]].

La [[parlamento]] havas 2 chambri. La Konsilistaro di la Federuro, kun 110 membri, esas la supra chambro. Lua membri povas elektesar sive direte dal populo, sive nedirete e selektita inter la membri de lokala konsilistari. La Domo di Reprezentanti dil Populo ''(Yehizbtewekayoch Mekir Bet)'' esas la basa chambro, e konsistas ek 547 membri, di qui 22 reprezentas minoritati. L'unesma parlamentala e regionala votado eventis en [[1995]].

La nuna [[konstituco]] adoptesis en [[1994]]. Segun lua artiklo 78ma, la [[judiciala povo]] esas nedependanta de [[exekutiva povo|exekutiva]] e [[legifala povo]].

Segun l'"Indexo pri Demokratio" publikigita en 2010 dal ''Economist Intelligence Unit'', Etiopiana rejimo esas autoritatoza, rangizita la 118ma ek 167 landi,<ref>{{extera ligilo|url=http://graphics.eiu.com/PDF/Democracy_Index_2010_web.pdf |titulo=The Economist Intelligence Unit's Index of Democracy 2010|format=PDF|vidita ye=3ma di marto 2012}}</ref> kun multa denunci pri etniala violento e violaco di [[homala yuri]]. Tamen, pos l'elekto di [[Abiy Ahmed Ali]] la situaciono rapide plubonigis.

== Geografio ==
[[Arkivo:Ethiopia_shaded_relief_map_1999,_CIA.jpg|thumb|right|280px|Mapo di Etiopia.]]
[[Arkivo:Blue Nile.jpg|thumb|280px|left|[[Blua Nilo]].]]
Etiopia esas la 27ma maxim vasta lando del mondo. Granda parto de lua teritorio jacas an la nomizita "korno di Afrika". La lando esas ekologiale e geografiale diversa, kun diferanta peizaji e klimati. La [[Granda Valo di Rift]] trairas ol sudweste til nordweste, e cirkondesas da basa tereni kovrata da [[stepo|stepi]] e midezerti. 

Granda parto di la lando jacas inter 2.000 e 2.500 metri di altitudo. La maxim alta monto di la lando, ''Ras Dashen'', jacas norde ed esas la 10ma maxim alta monto de [[Afrika]], havanta {{formatnum:4550}} metri di [[altitudo]].

L'altitudo influas la [[klimato]] di multa regioni. En l'alta montoza regioni la [[temperaturo|temperaturi]] esas plu milda kam en la basa regioni an la sama [[latitudo]]. Exemple [[Addis Ababa]], jacanta proxim la monto Entoto, kun mezavalora altitudo di 2.400 metri. La dominacanta klimato di la lando esas [[tropikala klimato|tropikala]] influata da [[musono]].

La precipua fluvii di la lando esas Abbay ([[Blua Nilo]]), Atbara ([[Nigra Nilo]]), Jubba (qua debushas an l'[[Indiana Oceano]] tra [[Somalia]]), Shebelle, Awash e Sobat. La [[lago Tana]], norde de la lando, esas la fonto dil aqui di [[Blua Nilo]]. En lua vicineso habitas multa endemika speci, exemple la [[babuino]] ''gelada'', la sovaja kapro ''walia'' e la volfo Etiopiana.

== Ekonomio ==
[[Arkivo:Blessed_Coffee_brand_bags.jpg|thumb|left|320px|[[Kafeo]] Etiopiana vendita en Usa.]]
[[Arkivo:Treemap_on_exports_of_Ethiopia_2014_(mid_detail).png|thumb|320px|Exportaci Etiopiana en 2014.]]
{{PA|Ekonomio di Etiopia}}
Etiopia restas un ek la maxim povra landi de la mondo, malgre ke depos 2010 ol havas la maxim granda ekonomio (segun [[TNP]]) de estal [[Afrika]].<ref>{{extera ligilo |editero=Nazret.com |publikigita ye=6ma di februaro 2010|url=https://web.archive.org/web/20101222182548/http://nazret.com/blog/index.php/2010/02/06/ethiopia_surpasses_kenya_to_become_east_ |titulo=Ethiopia surpasses Kenya to become East Africa's Biggest Economy}}</ref> Dum plu kam 1 yardeko ante 2016, la [[totala nacionala produkturo]] kreskis de 8% til 11% omnayare. Nun, servadi superiris l' [[agrokultivo]] kom precipua fonto dil [[TNP]]. Tamen, plu kam 70% de la [[laboro-povo]] duras esar employata en l'agrokultivala sektoro.<ref name=CIA/>

[[Kafeo]] esas la precipua agrokultivala produkturo por [[exportaco]]. La bona qualeso di Etiopiana kafeo esas internacione agnoskata.

== Demografio ==
[[Arkivo:Beauty_of_Oromia.jpg|thumb|left|320px|Mulieri Oromo.]]
[[Arkivo:Ethiopia population.svg|thumb|320px|Demografio di Etiopia, 1960-2015.]]
[[Arkivo:ET Afar asv2018-01 img80 Abala.jpg|thumb|left|320px|[[Moskeo]] en Abala, stato Afar.]]
[[Arkivo:01_-_Priests_dancing_for_Timkat.jpg|thumb|320px|Ortodoxa sacerdoti dansas dum ''Timtak'' (Epifanio).]]
Segun statistiki de ''The World Factbook'' por 2023, Etiopia havis {{formatnum:116462712}} habitanti, di qui 35,8% esas Oromo, 24,1% esas Amhara, Somali esas 7,2%, Tigray esas 5,7%, Sidama esas 4,1%, Gurage esas 2,6%, Welaita esas 2,3%, Afar esas 2,2%, Silte esas 1,3%, Kefficho esas 1,2%, e 13,5% esas de altra etnii<ref name=CIA>{{extera ligilo|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/ethiopia/|idiomo={{en}}|titulo=Ethiopia - The World Factbook|editero=CIA |vidita ye=3ma di decembro 2023}}</ref>.

L'oficala idiomi di la lando esas [[Oromo-linguo|Oromo]], parolata da 33,8%, [[Amhara-linguo|Amhara]], parolata da 29,3%, [[Somaliana linguo|Somaliana]], parolata da 6,2%, e [[Tigrinya linguo|Tigrinya]], parolata da 5,9%. Altra lingui esas Sidamo (4%), Wolaytta (2,2%), Gurage (2%), [[Afar-linguo|Afar]] (oficala en la stato Afar e parolata da 1,7% de la habitantaro), ed altri.<ref name=CIA/> Segun ''Ethnologue'', 90 lingui parolesas en Etiopia<ref name="Ethnologue"/>. [[Angla linguo|Angla]] esas la stranjera linguo maxim docata en skoli. L'Araba anke esas parolata e docata.

La [[religio]] kun maxim granda nombro di adepti esas Ortodoxa Etiopiana, 43,5% de la habitantaro. Mohamedani esas 33,9%, Protestanti esas 18,5%, tradicionala religii praktikesas da 2,7%, 0,7% esas katoliki, e 0,6% praktikis altra religii en 2007.<ref name=CIA/>

Segun statistiki de 2017, nur 51,8% de la habitantaro - 52,7% de la viri, e 44,4% de la mulieri - savas lektar e skribar<ref name=CIA/>. Tamen, ca procento reprezentis granda kresko kompare 1994: segun demografiala kontado eventinta ca yaro, nur 23,4% del adulti savis lektar e skribar.<ref name="Ethnologue">{{extera ligilo|url=https://archive.today/20170318194709/https://www.ethnologue.com/country/ET|titulo=Languages of Ethiopia|idiomo={{en}}|editero=SIL International|publikigo=Ethnologue}}</ref>

Lua maxim populoza urbo esas la chefurbo, [[Addis Ababa]], kun plu kam 2,5 milioni habitanti. Altra importanta urbi esas [[Dire Dawa]] e Nazret.

== Kulturo ==
[[Arkivo:Alicha_1.jpg|thumb|320px|''Injera'' kun ''kitcha fit-fit''.]]
Etiopia havas multa lokala [[kalendario|kalendarii]], di qui la maxim konocata esas l'Etiopiana (o Ge'ez). Ol konsistas ek 12 monati kun exakti 30 dii, plu 5 o 6 interpozata dii, qui formacas 13ma monato. [[Tempo]] anke mezuresas diferante de altra landi: la dio en Etiopia komencas ye 6:00 kloki, e koincidas kun sun-levo. Por konvertar la hori de westala [[horlojo|horloji]] ad Etiopiana, on mustas adicionar (o subtraktar) 6 hori, exemple 20:00 kloki en [[Addis Ababa]] esas "du hori de la nokto", dum ke 2:00 ori en Addis Ababa esas "ok hori de la nokto".

Tradicionala [[koquarto]] Etiopiana uzas nula [[porko]] o konki en lua dishi, pro ol proskriptesas da [[Judaismo|judaista]], Mohamedana ed Etiopiana Ortodoxa religii. Inter la tradicionala dishi esas ''Injera'' ([[pano]] qua semblas [[krespo]]), ''kitcha fit-fit'' (qua uzas pano, garbanzo, butro e pipro), ''wat'' (preparata kun karno de [[hano]], [[bovo]] o [[mutono]], pipro e legumi) ed altri.

[[Arkivo:תמונה 697.jpg|thumb|left|280px|[[Abatte Barihun]]]]
La tradicionala [[muziko]] di Etiopia esas diversa pro lua multa etnii, tamen kelka ek lua elementi povas anke trovesar en tradicionala muziki de [[Sudan]], Eritrea, Somalia e Djibuti, e prizentas multa exempli pri [[polifonio]]. Ol pleesas kun fluti, sukusanta instrumenti, kord-instrumenti e perkutili tradicionala. La nuntempa muziko mixas [[rock]] e tradicionala muziko por krear la nomizita ''Etio-rock''. La muzikisto [[Abatte Barihun]], naskinta en Addis Ababa, uzas elementi de [[jazo]] en lua muziko, ekvokiva de [[John Coltrane]]. [[Hip hop]] komencis influar Etiopiana muziko dum la yari 2000a, multafoye kantata en [[Amhara-linguo]]. Exemple pri nuntempa kantisti Etiopiana esas Gigi, [[Aster Aweke]], [[Rophnan]] e [[Teddy Afro]].

L'unesma [[literaturo|literaturala]] exempleri skribita en Etiopia evas cirkume de la yaro 300, e konsistas ek Axumita texti skribita en la skripto Ge'ez. Dum la 16ma yarcento, Amhara aparis kom skriptita linguo, exemple l'unesma [[gramatiko]] pri Amhara, skriptita dal sacerdoto [[Abba Gorgoryos]] (1595-1658).<ref>Uhlig, Siegbert. 2005. "Gorgoryos." In Encyclopaedia Aethiopica: D-Ha: Vol. 2, edited by Siegbert Uhlig, 855-856. Wiesbaden: Harrassowitz.</ref> Gorgoryos anke kreis [[vortaro]] Amhara-Latina. Exemplo pri moderna Etiopiana skriptisto esas [[Haddis Alemayehu]].

=== Sporto ===
[[Arkivo:Olympic_great_Haile_Gebrselassie_speaking_at_the_Olympic_hunger_summit_in_Downing_Street,_12_August_2012.jpg|thumb|320px|[[Haile Gebrselassie]]]]
La maxim praktikata [[sporto|sporti]] en Etiopia esas [[atletismo]], nome [[kurado]], e [[futbalo]]. Atleti Etiopiana ganis Olimpiala medalii pri kurado, e kelk ek li obtenis mondala rekordi, exemple [[Haile Gebrselassie]], qua establisis 27 mondala rekordi dum lua kariero, e ganis du ora medalii Olimpiala, en 1996 ([[Olimpiala Ludi en Atlanta, 1996|Atlanta]]) e 2000 ([[Olimpiala Ludi en Sydney, 2000|Sydney]]). Altra exempli pri notora atleti Etiopiana esas [[Abebe Bikila]], [[Mamo Wolde]], [[Miruts Yifter]], [[Derartu Tulu]], [[Meseret Defar]], [[Almaz Ayana]], [[Birhane Adere]], [[Tiki Gelana]], [[Genzebe Dibaba]], [[Tariku Bekele]] e [[Gelete Burka]].

== Referi ==
{{reflist}}
{{Commons|Kategorio:Ethiopia|Etiopia}}

{{Landi en Afrika}}

[[Kategorio:Etiopia| ]]