Kemial elemento

Periodala tabelo, montranta tota elementi konocata.

Kristalatra peco di oro.

Kemial elemento, o simple nur elemento esas kemiala substanco qua ne povas krevesar en altra substanci per kemiala reakti. On konocas entote 118 elementi, de qui l'unesma 94 naturale existas en la Tero e la cetera 24 esas sintezala elementi. Existas 80 elementi qui havas adminime un stabila izotopo, e 38 qui havas exkluzive radioaktiva izotopi, qui dekadas depos kelka tempo aden altra elementi. Fero esas la maxim abundanta elemento qua konstitucas la Tero, kontre ke oxo esas la maxim abundanta elemento en la krusto terala.

Kemial elementi konstitucas tota la materio dil universo. Malgre ke astronomiala observi sugestas ke ordianara observebla materio nur esas cirkume 15% di la materio en l'universo: la cetera esas materio obskura, la kompozuro di ol ne konocesas, tamen ol ne konsistas ek kemiala elementi. La du maxim lejera elementi, hido e helio formacesis maxime dum la Big Bang e esas la maxim ordinara elementi en l'universo. La sequanta tri elementi (litio, berilio e borono) formacesis precipue per la koliziono di kosmala radiaco kun altra elementi, e do esas plu rara kam l'altri qui sequas. La formaco di elementi qui havas de sis til duadek-e-sis protoni eventis e duras eventar en steli di precipua sequo per stelala nuklesintezo. L'abundego di oxo, siliko, e fero an la Tero reflektas lia granda produktado en tala steli. Elementi kun plua kam duadek-e-sis protoni formacas per supernovala nuklesintezo en supernovi, qui, kande explozas, lansas ica elementi fore en spaco kom supernovala ceteri, ube li povas divenar enkorpigata aden planeti kande li formacas.

La termino «elemento» uzesas por tipo di atomi kun la donata nombro di protoni (senkoncerne pri sive li esas sive li ne esas ionigita o kemiala fuzita, ex. hido en aquo) pluse por pura kemiala substanco konsistanta ek un elemento (ex. hido-gaso). Por la duesma signifiko, la termini «elementala substanco» e «simpla substanco» esis sugestita, ma li nulatempe ganis multa acepto en la literaturo kemiala Angla, kontraste en kelka altra lingui lia equivalaji esas ofte uzata (ex. Franciana corps simple, Rusiana простое вещество). Un elemento povas formacar multopla substanci diferanta per lia strukturo; li esas nomizita alotropi dil elemento.

Kande diferanta elementi esas kemiale kombinata, kun l’atomi kuntenanta per kemiala bendizi, li formacas kemiala kompozuri. Nur minoro di elementi esas tovata nekombinita kom relative pura minerali. Inter la plu komuna di tala «naturala elementi» esas kurpo, arjento, oro, karbo (kam karbono, grafito, o diamanti), e sulfo. Omna sen poka di la maxim inerta elementi, tala quala nobla gasi e nobla metali, ofte esas trovata an tero en kamiale kombinita formo, kam kemiala kompozuri. Kande cirkume 32 ek la kemiala elementi eventas an tero en naturala nekombinita formaci, maxim di ci eventas kom mixuri. Exemple, atmosferala aero esas primare mixuro ek nitro, oxo, ed argono, e naturala elementi solida eventas en in aloyi, exemple fero e nikelo.

La historio pri la deskovro e uzo dil elementi komencis per primativa homala socii qui trovis naturala elementi, quale karbo, sulfo, kupro ed oro. Posa civilizesi extraktis elementala kupro, stano, plombo e fero de lia erci per fuzo, per lignokarbono. Alkemiisti e kemiisti pose deskovris plusa altra, e preske omna elementi qui existis en la naturo konocesis en 1900.

La propraji di la kemiala elementi esas rezumita an la periodala tabelo, qua organizas l'elementi segun lua atomala nombro augmentanta aden rangi («periodi») en qua la koloni («grupi») partigas sencesa («periodala») fizikala e kemiala propraji. Ecepte por nestablia elementi radioaktiva kun kurta mivivi, la cetera elementi esas disponebla industriale, maxim multa de li sur alta grado di pureso.

Nomi dil elementi en Ido

La vorti por la kemiala elementi en Ido ne derivas diferante kompare ad altra Idala vorti. En Ido, la Latina sufixo -ium sempre divenas «-o», pro logikala e preskriptiva kauzi. Ma existas kelka vorti qua derivas diferante pro diversa kauzi. «Bakterio» derivis de Latina bactērium, ma ta vorto fakte derivis de la Grekana, e ne per -ium. Existas kelka punti egardar:

• Se la nomo potenciala ja uzesas en Ido, -ium povas divenar «-io» (ex. «litio» ganis la fino -io pro ne kolizionar kun «lito», de Nova Latina lithium). Se nomo potenciala ja existas per «-o» ed «-io», lu ganas la kompleta «-iumo» (ex. «radiumo» ganis la -iumo pro ke «rado» e «radio» ja existas).

• Se la nomo dil elemento derivas de ula lando o regiono qua finas per -ia, lu ganas -io pro esar analoga ad ito (ex. «Germanio» esas analoga a «Germania»). Ma to nur eventas se la lando o regiono finas per -ia (ex. «Europo» vice «*Europio» pro esar analoga a «Europa»).

• Simile kun nomi qua derivas de propra nomi (ex. «Einsteino» esas analoga ad Einstein).

La nomi en Ido di du kemial elementi povas skribesar di du diferanta formi. «Oxo» esas la ciencala vorto uzata kande onu laboras en cienco, kontre ke «oxigeno» esas la vulgara vorto uzata omnadie. E «hido» esas la ciencala vorto, kontre ke «hidrogeno» esas la vulgara («hido» vice hidro pro ke ta vorto ja existas). Co esas pro ke «oxo» devas esar analoga ad «oxido», ed «oxaliko». Anke esis propozita adoptar la vorto «*argento» por esas la ciencala vorto por «arjento» pro esas analoga a la elemento-simbolo «Ag», ma to nultempe eventis.

Periodala tabelo

Precipua artiklo: Periodala tabelo

Grupo→	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11	12	13	14	15	16	17	8
Periodo ↓	Alkaliala metali	Alkaliala termetali													Pniktogeni	Kalkogeni	Halogeni	Nobla gasi
1	Hidro H 1																	Helio He 2
2	Litio Li 3	Berilio Be 4											Borono B 5	Karbo C 6	Nitro N 7	Oxo O 8	Fluoro F 9	Neono Ne 10
3	Natro Na 11	Magnezo Mg 12											Aluminio Al 13	Siliko Si 14	Fosfo P 15	Sulfo S 16	Kloro Cr 17	Argono Ar 18
4	Kalio K 19	Kalcio CA 20	Skandio Sc 21	Titanio Ti 22	Vanadio V 23	Kromo Cr 24	Mangano Mn 25	Fero Fe 26	Kobalto Co 27	Nikelo Ni 28	Kupro Cu 29	Zinko Zn 30	Galio Ga 31	Germanio Ge 32	Arseno As 33	Selenio Se 34	Bromo Br 35	Kriptono Kr 36
5	Rubidio Rb 37	Stroncio Sr 38	Yitrio Y 39	Zirkonio Zr 40	Niobio Nb 41	Molibdo Mo 42	Teknecio Tc 43	Rutenio Ru 44	Rodio Rh 45	Paladio Pd 46	Arjento Ag 47	Kadmio Cd 48	Indio In 49	Stano Sn 50	Antimonio Sb 51	Teluro Te 52	Iodo I 53	Xenono Xe 54
6	Cesio Cs 55	Bario Ba 56	Lutecio Lu 71	Hafnio Hf 72	Tantalo Ta 73	Wolframo W 74	Renio Re 75	Osmio Os 76	Iridio Ir 77	Platino Pt 78	Oro Au 79	Merkurio Hg 80	Talio Tl 81	Plombo Pb 82	Bismuto Bi 83	Polonio Po 84	Astato At 85	Radono Rn 86
7	Francio Fr 87	Radiumo Ra 88	Laurencio Lr 103	Ruterfordio Rf 104	Dubnio Db 105	Seaborgio Sg 106	Boriumo Bh 107	Hasio Hs 108	Meitnerio Mt 109	Darmstatio Ds 110	Rentgenio Rg 111	Kopernicio Cn 112	Nihonio Nh 113	Flerovio Fl 114	Moskovio Mc 115	Livermorio Lv 116	Teneso Ts 117	Oganesono Og 118
8			Lantano La 57	Cerio Ce 58	Prazeodimio Pr 59	Neodimio Nd 60	Prometio Pm 61	Samario Sm 62	Europio Eu 63	Gadolinio Gd 64	Terbio Tb 65	Disprozio Dy 66	Holmio Ho 67	Erbio Er 68	Tulio Tm 69	Yiterbio Yb 70
9			Aktiniumo Ac 89	Torio Th 90	Protaktinio Pa 91	Uranio U 92	Neptunio Np 93	Plutonio Pu 94	Americio Am 95	Kuriumo Cm 96	Berkelio Bk 97	Kalifornio Cf 98	Einsteinio Es 99	Fermio Fm 100	Mendelevio Md 101	Nobelio No 102

solida	liquido	gaso	nesavata

Metalo						Metaloido	Nemetalo			Nesavata kemiala havajo
Alkaliala metalo	Alkaliala termetalo	Lan­tanido	Aktinido	Transitala metalo	Postransitala metalo		Poliatoma nemetalo	Biatoma nemetalo	Nobla gaso

Anke videz

• Listo di la kemial elementi
• Periodala tabelo