Rosetta-Stono
La Rosetta-Stono esas granodiorita steleo, trovita en 1799, enskribita per tri versioni di dekreto enuncita en Memphis, Egiptia en 196 BC dum la Ptolemeala dinastio nome di Rejo Ptolemeo V.
La supra e meza texti esas en Anciena Egiptiana per hieroglifi e Demotika literi, rispektive, dum ke la infra esas en Anciena Greka. Nam la dekreto esas sama (kun mikra diferi) en omna tri versioni, la Rosetta-Stono esas klefo por dechifrar egiptiana hieroglifi.
On kredas ke la stono, skultita per nigra granodiorito dum la Helenista periodo, unesme montresis en templo, forsan en proxima Sais. Ol probable movesis dum la frua kristana o mezepoka periodo, e pose uzesis kom materio por la konstrukto di Fuorto Julien proxim la urbo Rashid (Rosetta) en la Nilo-Delto. Ol rideskovresis ibe en julio 1799 da franca soldato Pierre-François Bouchard dum la Napoleonala kampanio en Egiptia.
La unesma Anciena Egiptiana bilingua texto deskovrita en moderna tempi, ol ecitis granda publiko intereso pro sua povo dechifrar ica ne ja tradukita hieroglifala linguo. Litografala kopii e plastro-mulduri cirkulis inter europana muzei ed eruditi. Intertempe, britana soldati vinkis la franci en Egiptia en 1801, e la originala stono kaptesis da Britania e transportesis a London. Ol publike expozesis che la Britana Muzeo preske kontinue depos 1802. Ol esas la maxim regardata objekto en ta muzeo.
On ja esis studianta la dekreto kande la unesma partradukuro de la greka texto aparis en 1803. Erste pos 20 yari, tamen, la transliterizo dil egiptiana skriburi anuncesis da Jean-François Champollion en Paris en 1822; on bezonis mem plu multa tempo por povar lektar la Anciena Egiptiana enskriburi e literaturo kun certeso. Granda avanci en la dechifro esis agnosko ke la stono ofris tri versioni dil sama texto (1799); ke la demotika texto uzis fonetikala literi por espelar stranjera nomi (1802); la hieroglifala texto anke, e tre similesis la demotika (Thomas Young, 1814); e ke, ultre por stranjera nomi, fonetikala literi anke uzesis por espelar egiptiana vorti (Champollion, 1822–1824).
Depos sua rideskovreso, la stono esas la foko di nacionalista rivalesi, inkluzanta transfero de franca a britana posedeso dum Napoleonala militi, longa disputo pri la relativa valoro dil kontributi da Young e Champollion al dechifro e, depos 2003, demandi ke la stono retrodonesez ad Egiptia.
Du altra fragmentala kopii dil sama dekreto deskovresis plu tarde, e plura simila egiptiana bilingua o trilingua enskriburi nun konocesas, inkluzanta du plu frua Ptolemeala dekreti. La Rosetta-Stono do ne plus esas unika, ma ol esis la nekareebla klefo a moderna kompreno di Anciena Egiptiana literaturo e civilizuro. La termino "Rosetta-Stono" hodie uzesas en altra kuntexti por referar klefala guidilo en ula savofeldo.
Deskripto
[redaktar | redaktar fonto]La Rosetta-Stono listizesas kom "stono de nigra granito, kun tri enskriburi ... trovita en Rosetta" en tatempa katalogo del objekti deskovrita dal franca expediciono e cedita a Britania en 1801. Pos olua arivo en London, la enskriburi sur la stono kolorizesis per blanka kreto por plulektebligar oli, e la cetera surfaco kovresis per karnauba-vaxo por protektar la stono kontre la fingri di vizitanti. Ico obskurigis la koloro dil stono, ed ol erore identifikesis kom nigra bazalto. Ica adjuntaji eskartesis kande la stono netigesis en 1999, revelinte la originala griza koloro, la cintilo dil kristalatra strukturo, e rozea "veino" en la supra-sinistra angulo.
La Rosetta-Stono esas di altesto 1123 mm, larjeso 757 mm, e dikeso 284 mm. Ol pezas cirkume 760 kilogrami. Ol havas tri enskriburi: la supra en Anciena Egiptiana hieroglifi, la duesma en la Egiptiana Demotika alfabeto, e la triesma en Anciena Greka. La fronta surfaco esas polisita e la enskriburi esas surfacala; la flanki esas glata, ma la reverso esas aspera, supozeble pro ke ol ne esis videbla.