Tokamak
Tokamak (Rusa: Токамáк) esas aparato qua uzas potenta magnetala feldo por restriktar varmega plasmo en la formo di toro.
La tokamak esas un ek plura tipi de tala aparati qui developesas por produktar termonukleara* fuzo-elektro. En 2016, ol esis la maxim bona kandidato por praktikala fuzo-reaktoro.
Tokamak unesme konceptesis dum la 1950a yari da la Soviet-rusa fizikisti Igor Tamm ed Andrei Saharov, inspirita da letro da Oleg Lavrentiev. Intertempe, l'unesma funcionanta tokamak atribuesis a la laboro da Natan Yavlinskii pri la T-1. Demonstresabis ke stabila plasmo-equilibro bezonas magnetala feldo-linei qui cirkumvolvas la toro helico-maniere. Aparati quala la z-pinch e stellarator probis to, ma demonstris grava nestabileso.
La developeso dil koncepto nun konocata kom la sekureso-faktoro (q en matematikala notizo) guidis developeso dil tokamak; per aranjar la reaktoro tale ke ta faktoro q esas sempre plu granda kam 1, le tokamak forte supresis la nestabilesi qui impedis plu frua desegni.
L'unesma tokamak, la T-1, komencis operaco en 1958. Dum la meza-1960a yari, tokamak-desegni montreskis multe plu bona eficienteso. Unesma rezulti editesis en 1965, ma ignoresis; Lyman Spitzer refuzis li pos remarkir posibla problemi en lia sistemo por mezurar temperaturi. Duesma rezultaro editesis en 1968, tafoye asertanta eficienteso qua fore devancis irga altra mashino, e ta anke egardesis kom nedependebla. To duktis al inviteso di delegitaro de Britania por facar sua propra mezuri. Ta mezuri konfirmis la Sovieta rezulti, e lia edituro di 1969 rezultis en multa rapida tokamak-konstrukteso.
Dum la meza-1970a yari, dozeni de tokamak esis uzata cirkum la mondo. Dum la tarda 1970a yari, ta mashini atingis omna kondicioni bezonata por praktikala fuzo, ma ne samtempe, nek en la sama reaktoro. Kun la skopo "breakeven" nun videbla, nova serio de mashini desegnesis qui funcionos per fuzo-fuelo* de deuterio e tritio. Ta mashini, notinde la Joint European Torus (JET), Tokamak Fusion Test Reactor (TFTR) e JT-60, havis l'explicita skopo atingar "breakeven".
Vicee, ta mashini demonstris nova problemi qui limitizis lia eficienteso. Solvar ta problemi bezonus multe plu granda e plu chera mashino, preter la kapablesi di irga sola lando. Pos iniciala akordo inter Ronald Reagan e Mihail Gorbachyov en novembro 1985, emersis l'esforco International Thermonuclear Experimental Reactor (ITER), ed ol restas la precipua internaciona esforco developar praktikala fuzo-elektro.
Multa plu mikra desegni, e varianti quala la sferala tokamak, duras uzesar por explorar eficienteso-parametri ed altra questioni. En 2019, JET restas la rekordiero por fuzo-produkturo, atinginte 16 MW de produkturo po 24 MW de eniranta varmigo-povo.
Nomo
[redaktar | redaktar fonto]La vorto tokamak esas transliterizo dil Rusa vorto токамак, akronimo di sive:
"тороидальная камера с магнитными катушками" (toroidal'naya kamera s magnitnymi katushkami) - torala chambro kun magnetala volvaji;
sive:
"тороидальная камера с аксиальным магнитным полем" (toroidal'naya kamera s aksial'nym magnitnym polem) - torala chambro kun axala magnetala feldo. La termino kreesis en 1957 da Igor Golovin, la vice-direktisto di la Laboratorio di Mezuro-Aparato dil Akademio di Cienco, la hodiala Kurchatov-Instituto. Simila termino, "tokomag", anke propozesis dum periodo.