Eise Eisinga
Eise Jeltes Eisinga (21ma februaro 1744 - 27ma agosto 1828) esis nederlandana amatora astronomo qua konstruktis la planetaro-modelo Planetarium Eise Eisinga en sua domo en Franeker, provinco Frizia en Nederlando.
La planetaro-modelo ("orrery") ankore existas ed esas la max anciena funcionanta planetaro-modelo en la mondo.
Biografio[redaktar | redaktar fonto]
Eisinga naskis kom filiulo di lanokardisto. Malgre ke il esis inteligenta, il ne darfis asistar la gimnazio, nam il mustis laborar. Evinta 15 yari il editis matematiko-libro de plu kam 650 pagini. Evinta 17ma yari il editis libreto pri la fundamenti di astronomio. Lua fratulo Stephanus Jeltes anke interesesis pri matematiko ed astronomio.
Eisinga divenis lanokardisto e kapabligis su dum libera temo per su-studio che la Franeker Academie en matematiko ed astronomio. Il imersis su en sunohorloji, e publikigis libro kun desegnuri di c. 150 sunohorloji. Evinta 24 yari il mariajesis kun Pietje Jacobs, kun elqua il genitis du filiuli.
En 1787 il kom patrioto konfliktis kun Oranjismo, la lokala guardo e provincala autoritati. Humori alteskis, kande la urbo servis kom refujeyo por dozeno de statostrokanti duktita da Court Lambertus van Beyma. Kande Franeker cedesis, multa patrioti flugis ad Amsterdam. Eisinga flugis altrasinse, a Germania. Il establisis su kom lanokardisto en Visvliet, pos ke il audis ke sua spozino esis mortinta e sua domo perdesis. En 1791 il interdiktesis dum kin yari de Frizia. Eisinga retroiris a Visvliet e ri-mariajesis.
Pos la revoluciono en 1795 il retroiris a Franeker. Eisinga divenis membro dil provincala guvernerio e konsilis ye plura komitati i.a. desengajar du judiciisti pos la Kollumer-sedicio. Eisinga esis profesoro che Franeker Academie, til ke ol en 1811 klozesis nome Napoleon. Eisinga divenis Broeder van de Orde van de Nederlandse Leeuw, honoro akompanita da salarieto. Eisinga mortis en 1828 evinta 84 yari e poslasis en sua testamento deskripto dil funciono di sua planetaro-modelo.
Eise Esinga esas enterigita en la tombeyo dil kirko Salviuskerk en Dronrijp. La tombopetro havas nek evo nek mortodato. Esas lektebla enigmato sur la tombopetro, per qua on povas kalkular la mortodato ed evo di lua patro, qua esas anke enterigita ibe. La hemo di lua genitori jacas 100 metri de lua enterigeyo. Opozite ta domo esas busto por memorigar ilu.
Planetaro-model[redaktar | redaktar fonto]
Ye 8ma mayo 1774 konjunciono di la luno e la planeti Merkuro, Venuso, Marso e Jupitero predicesis. Pastoro Eelco Alta, di Boazum, Nederlando, editis libro en qua il interpretis ico kom retroveno a la stando di la planeti ye la kreo-dio, e probabla tempo por Armageddon. Alta predicis ke la planeti e la luno interkolizionos, e rezulte la Tero pulsesos ek lua orbito e brulesos da la suno. Pro ca predico esis multa paniko en Frizia.
On generale kredas ke Eisinga decidis konstuktar planeto-modelo en sua salono por pruvar ke esis nula paniko-motivo. Il expektis finar ol dum sis monati ma finis ol en 1781, sep yari pos komencar. Dum la sama yaro Urano deskovresis, ma mankis spaco por ica planeto sur la plafono di la salono, ube la modelo situesis. Tamen, recenta resercho indikas ke ca kauzo-kateno esas dubitinda, nam Eisinga semble komencis konstrukto ante la edito di la libro da Alta. Konstrukto di la modelo sparis ad Eisinga multa tempo, tamen, pro ke il ne plus bezonis kalkular la rispektiva loki di la planeti manuale.
Ye 30ma junio 1818 Rejo Willem I di Nederlando e Princo Frederik vizitis la modelo. Rejo Willem kompris ol por la nederlandana stato. En 1859 ol donacesis da la nederlandana stato al urbo Franeker.