Irez a kontenajo

Neolitiko

De Wikipedio
Europana kulturi dum Mez-Neolitiko (mapo en Hispana linguo).
Neolitika skulturo trovita en Lepenski Vir, Serbia.

Neolitiko, o la "nova pretr-epoko"[1] esas la periodo di la prehistorio qua komencis cirkume 10 200 aK en kelka regioni di Proxim Oriento, e finis, segun regiono, inter 4 500 aK e 2 000 aK. La vorto "Neolitiko" venas de Greka νεολιθικός, neolithikos, de νέος neos, "nova" + λίθος lithos, "stono". La vorto kreesis en 1865 da Sioro John Lubbock, Angla bankisto, politikisto e arkeologiisto.

Dum Neolitiko aparis teknologii (polisita stoni, terakotaji, ceramikaji) same kam l'agrokultivo e la edukado di bestii.[1] Nun, arkeologi interkonsentas por opinionar ke dum Neolitiko eventis multa noviguri, samatempe material e nemateriala, koncerne a la habiteyi, la relati kun la mortinti (la kreado di santuarii), l'arto, la kredaji e mem la religio, la tekniko pri stono-talio,[1] la domestikigo ed eduko di animali (komence hundi, mutoni, kapri. Pos 6,900–6,400 aK inkluzite bovi e porki) e planti (frumento ed altra cereali), e l'uzo di nova materiaji (kalko, gipso, ceramiko).[1] Homi komencis establisar permananta o sezonala vilajeti.

Diferanta de Paleolitiko - ube Homo sapiens e Homo neanderthalensis kunexistis longatempe -, nur Homo sapiens transvivis dum la Neolitiko.[2]

Mapo pri Fertila Krecento.
Turmo di Jericho, konstruktita dum l'epoko nomizita "Pre-ceramika Neolitiko-A", c. 7 000 aK.

L'unesma Neolitika kulturi aparis cirkume 10 200 aK, en la regiono nomizita "fertila krecento", inter Asiria e Mezopotamia. Inter 10 700 e 9 400 aK un kolonieto establisesis en Tell Qaramel, 10 milii norde de la nuna Aleppo, en Siria. Cirkume 9 000 aK, un ek la maxim anciena urbi del mondo, Jericho, establisesis, dum l'epoko nun nomizita "pre-ceramika Neolitiko-A". Cirkume 2 000 til 3 000 personi vivis en Jericho, cirkondita per murego konstruktita kun petri e marmoro. Exitas multa debato pri la funciono di la murego, por ne existar nula atesti pri serioza militi dum ta epoko. Esas posible ke la turmo kovresis dal ombro de vicina monto dum solstico, e to simbolizis la povo di lokala suvereni.

En la nordo di la nuna Egiptia, homi ja havis domestika mutoni e kapri cirkume 6 000 yari aK.[3][4][5] Ma segun l'arkeologiisto Graeme Barker, ne existas evidentaji pri domestika planti ed animali en la nordo dil valo di Nilo ante 5 000 yari aK, ed en la sudo dil valo ante 4 000 aK.

Skulturo pri bovino trovita en Szentgyörgyvölgy, Hungaria.
Kulturo Vinča, o Turdaș-Vinča.

En la sudo di Europa l'unesma socii aparis dum la 7ma yarmilo aK, quale montras restaji de 6 500 aK trovita en Vashtëmi, sud-este de Albania.[6][7] Antropomorfa figuri de 6,000 yari aK trovesis en Balkani[8], e de 5 800 aK en central Europa. La kulturo Körös o Criş (nomizita segun la fluvio Körös/Criş, qua trairas Rumania e Hungaria) existis de c. 8 000 aK til c. 5 000 aK. En Szentgyörgyvölgy , sud-weste de Hungaria, trovesis ceramika skulturo pri bovino, evante c. 7,500 yari. La kulturo Vinča, anke nomizita kulturo Turdaș-Vinča, vivis en la teritorii di nuna Serbia, sud-westo di Rumania, westo di [[Bulgaria] e vicina regioni. Posible li kreis la maxim anciena sistemo di skripto, quankam arkeologiisti kredas ke la simboli reprezentas nur piktogrami ed ideogrami, vice plu komplexa sistemo di skripto.[9] La kulturo Cucuteni konstruktis granda kolonieti em Rumania, Moldova ed Ukraina.

Ruini di un ek la templi Ta' Ħaġrat, en Ġgantija, de c. 3600–3200 aK.
"La Dormanta Muliero", trovita en Ħal-Saflieni, Malta.

En Malta existas giganta megalitala strukturi de cirkume 3 600 aK en Ġgantija, en Mnajdra ed en l'insulo Gozo. La hipogeo di Ħal-Saflieni en Paola, Malta, esas subtera strukturo exkavita cirkume 2 500 aK. Unesme uzita kom santuario – l'unika exemplo en la mondo pri prehistoriala subtera templo – ol pose divenis nekropolo. Pos 2 500 aK, Maltana insuli despopulizesis dum multa yardeki til l'arivo di nova grupo di enmigranti dum Bronz-epoko. La nova kulturo kremacis lua mortinti e konstruktis min granda megalitala sktrukturi, nomizita dolmeni.[10] On kredas ke li esis populo tote diferanta de l'antea habitanti, posible veninta de Sicilia, pro lua dolmeni esar simila ad altri trovita en la granda insuli dil Mediteraneo.

Referi

[redaktar | redaktar fonto]
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 Fonto: Kuriero Internaciona, num 2-2008, pagini 3-5
  2. ↑ World Museum of Man: Neolithic / Chalcolithic Period - Publikigita da World Museum of Man. URL vidita ye 21ma di agosto 2013. 
  3. ↑ Sites with Holocene dung deposits in the Eastern Desert of Egypt: Visited by herders? - Dato di publikigo: Julio 2010. Pag.: 818-828 
  4. ↑ EARLY DOMESTICATED ANIMALS - Publikigita da Facts and Details. Dato di publikigo: Marto 2011. URL vidita ye 5ma di septembro 2013. Idiomo: Angla.
  5. ↑ Autoro: Roger Blench, Kevin C MacDonald. The Origins and Development of African Livestock..  Publikigita da Routledge.  Dato di publikigo: 1999. 
  6. ↑ UC research reveals one of the earliest farming sites in Europe - Autoro: Dawn Fuller. Publikigita da Phys.org. Dato di publikigo: 16ma di aprilo 2012. URL vidita ye 18ma di aprilo 2012. 
  7. ↑ One of Earliest Farming Sites in Europe Discovered - Publikigita da ScienceDaily. Dato di publikigo: 16ma di aprilo 2012. URL vidita ye 18ma di aprilo 2012. 
  8. ↑ Female figurine, c. 6000 BC, Nea Nikomidia, Macedonia, Veroia, (Archaeological Museum), Greece - Publikigita da Macedonian-heritage.gr. Dato di publikigo: 3ma di decembro 2011. 
  9. ↑ Shan, Winn:Pre-writing in Southeastern Europe: The Sign System of the Vinča Culture ca. 4000 BC.  Publikigita da Western Publishers.  Loko di publikigo: Calgary. Dato di publikigo: 1981. 
  10. ↑ The Megalithic Temples of Malta - Autoro: Daniel Cilia. URL vidita ye 28ma di januaro 2007. 
Obtenita de "https://io.wikipedia.org/w/index.php?title=Neolitiko&oldid=1017625"