Milito di Triadek Yari
| Milito di Triadek Yari | |||
| |||
| Batalio di la Blanka monto (1620). | |||
| Dato: | 23ma di mayo 1618 til la 15ma di mayo 1648 | ||
| Loko: | Europa, nome en la nuna Germania | ||
| Rezulto: | paco di Westfalia Kelka landi obtenas plusa teritorii | ||
| Suedia Nederlandana republiko Francia Anglia Bohemia Dania-Norvegia Skotia Saxonia Palatenio Prusia Princio Transilvania Rusa imperio Otoman imperio |
↔ | Santa Romana imperio Katolika Ligo arkidukio Austria Bavaria Hispana imperio Hispana Italia Hispana Nederlando Polonia-Lituania khanio Krimea kozaki de Zaporozhia | |
| Gustaf la 2ma Adolf † Louis la 13ma di Francia Charles la 1ma di Anglia ed altri |
↔ | Ferdinand la 2ma, Santa Romana imperiestro Ferdinand la 3ma, Santa Romana imperiestro Felipe 4ma di Hispania Maximilian la 1ma di Bavaria ed altri | |
| 50 mil Suedi 27 mil Dani 70 mil til 80 mil Franci 60 mil Nederlandani |
↔ | 80 mil til 90 mil imperiala soldati 90 mil Hispani 20 500 Bavariani 20 mil Hungari e Kroati | |
| 110 mil qui luktis por Suedia 80 mil qui luktis por Francia 30 mil qui luktis por Dania 50 mil altri |
↔ | 120 mil qui luktis por Santa Romana imperio 30 mil qui luktis por Bavaria 30 mil altri | |
| Morti pro morbi: 700 mil til 1,35 milioni Civili mortinta: 3,5 til 6,5 milioni Totalo di mortinti: 4,5 til 8 milion | |||
La milito di Triadek Yari esis milito eventinta en central Europa (nome la Santa Romana imperio) de 1618 til 1648, kun la partopreno di la maxim multa povoza landi Europana del epoko. Ca milito afektis la futuro di tota Europa dum la sequanta yarcenti[1][2]
Malgre komence esir konflikto politikala-religiala inter regioni protestanta e katolika interne la Santa Romana imperio, la kreskanta interveno di Europana povi transformis ol en konflikto qua envolvis tota Europa, ne sempre por religiala motivi,[3] exemple serchar nova poltikala stando, obtenar hegemonio en Europa, konfrontar konkurencanta povo, edc.
La milito di Triadek Yari finis kun tale nomizita "paco di Westfalia" e la "Paco di Pirenei", ed esis la kulmino di la rivaleso inter Francia e Habsburga teritorii (Hispana imperio e Santa Romana imperio) pri hegemonio en Europa. Ta rivaleso efektigus nova militi inter Europana povi dum la sequanta yari.
La precipua karakterizivo di ca milito, kande uzesis granda quanto di mercenaria trupi, esis la granda devastado di multa vilaji ed altra loki, qui spoliesis da armei qui bezonis provizuri. Famino ed infektiva morbi decimacis la civila habitantaro di Germana stati, ed anke afektis Nederlandana republiko ed Italia, min grave. Ol ank efektigis la bankroto di la landi qui partoprenis ol. Malgre ke la milito duris dum 30 yari, la konflikti qui originis ol duris sensolva dum multa yari.[4]
Dum la milito, la habitantaro di Santa Romana imperio diminutis per 30 %.[5] Che Brandeburg ol diminutis per 50 %, e mem per 2/3 en altra regioni. La maskula habitantaro di Germania diminutis per 50%. En Chekia la habitantaro diminutis per 1/3 pro la milito, famino, morbi e deporto di protestanti. Dum la milito Sueda armeo destruktis 2000 kasteli, 18.000 vilaji e 1500 vilajeti en Germania.[6][7][8][9]
Origini di la milito
[redaktar | redaktar fonto]Cirkume la duimo dil 16ma yarcento, tale-nomizita "paco di Augsburg", frajila pakto signatita en 1555 da Karolus la 5ma di Germania e la 1ma di Hispania e Luterana princi, konfirmis la rezulto di tale nomizita "dieto di Speyer", eventinta en 1526, qua posibligis singla princo del imperio selektar lua religio e l'oficala religio di lua regiono. Ca paco-pakto establisis ke:
- Germana princi (cirkume 360, entote) povis selektar la religio (luteranismo o katolikismo) en lia domeni segun lia koncii, tra principo cuius regio, eius religio ("segun (la koncio) dil rejo, segun lua religio").
- Luterani qui vivis en stato kontrolita da ula episkopo povus durar luterani.
- Luterani povis konservar l'olima teritorio katolika quin li okupis depos tale nomizita "paco di Passau" (signatita en 1552).
- L'episkopi katolika qui konvertis su a Luteranismo mustis livrar lia diocezi.
Fakte, to augmentis l'odio inter katoliki e protestanti en multa regioni. Dum la komenco di la 17ma yarcento la tensi inter Europana nacioni augmentis. Hispania deziris okupar Germana princii, nam Felipe la 3ma, nepoto de Karolus la 5ma, esis Habsburg, e kontrolis teritorii vicine westala frontiero di Germana stati (Flandria e Libera Komtio). Francia anke deziris kontrolar Germana stati, nam ol deziris rekuperar hegemonio ye detrimento di Habsburga povo, quale eventis dum Mezepoko. Suedia e Dania deziris kontrolar nordala Germana stati, apud Baltiko.
Dum la duesma duimo dil 16ma yarcento, religiala tensi anke kreskabis. L'efekti de tale nomizita "paco di Augsburg" aparis dum ca epoko, nam episkopi refuzis abandonar lia episkopeyi. Fakte, la klauzi del traktato di Augsburg uzesis por augmentar katolika povo. La tensi e rankori inter katoliki e protestanti kreskis multe pos la pakto, ede en multa loki di Germania kirki protestanta destruktesis, ed existis limiti a la kulto protestanta. L'aparo di Kalvinismo en tota Germania, religio qua, simile a quo eventis kun anabaptisti, ne esis protektita per la paco di Augsburg, posible augmentis la tensi. Samatempe, katoliki de central Europa (Habsburg-i de Austria e la reji di Polonia) deziris restaurar la povo di katolikismo.
Le Habsburg deziris augmentar lia povo, pro to kelkafoye li decidis posibligar protestantismo. Gradope, la tensi augmentis. Rudolf la 2ma, Santa Romana imperiestro, e lua fratulo Mathias de Habsburg, ne praktikis atakema politiko favorebla a katoliki, nam li fakte deziris augmentar lia povo e la posedaji del imperio Habsburg. Quale lia avulo e lua patro, Ferdinand la 1ma e Maximiliano la 2ma), li esis tolerema, e posibligis konflikti inter la du religii. Suedia e Dania, qui deziris dominacar Germana stati che Baltiko, esis Luterana landi.
Religiala tensi explozis che Germana urbo Donauwörth en 1606. La maxim multa habitanti, Luterani, impedis katoliki facar procediono, e to efektigis violentoza revolto. Katoliki del urbo pregis l'interveno di la duko Maximilian la 1ma, duko ed elektero de Baviera, favore a li.
Malgre la diminuto di la violento, Kalvinisti Germana, lor minoritatala religio, sentis minaci kontre li, e kreis tale nomizita "Evangelial Uniono", anke konocata kom "protestanta ligo". La ligo kreesis en 1608 dal princo Fredrik la 4ma de Palatenio, princo qua anke kontrolis Rhenlando, un ek la stati qui Hispania deziris kontrolar. La kreo di Protestanta Ligo stimulis katoliki krear Katolika Ligo, sub chefeso dal duko Maximilian la 1ma.
Mathias de Habsburg, imperiestro di Santa Romana imperio e rejulo di Bohemia, mortis en 1619, ma testamentis favore ilua kuzulo Ferdinand la 3ma de Stiria. Ferdinand, pos divenir rejulo di Bohemia e Santa Romana imperiestro, adoptis la titulo "Ferdinand la 2ma, Santa Romana imperiestro", esis katoliko qua kredis esir edukita da Jezuiti, e deziris restaurar katolikismo. Pro to, il esis despopulara en Bohemia, regiono dominacante kalvinista. La repulso di Bohemia a Ferdinand esis la kauzo di la milito di Triadek Yari.
Referi
[redaktar | redaktar fonto]- ↑ The Thirty-Years-War - URL vidita ye 24ma di mayo 2008.
- ↑ ::The Thirty Years War 1621 to 1626: - URL vidita ye 22ma di mayo 2008. (Angla).
- ↑ Thirty Years' War - URL vidita ye 24ma di mayo 2008. (Angla)
- ↑ Avoiding a Thirty Years War - Autoro: Richard W. Rahn. Publikigita da The Washington Post. Dato di publikigo: 21ma di decembro 2006. Idiomo: Angla.
- ↑ The Thirty Years War (1618-48) - URL vidita ye 24ma di mayo 2008.
- ↑ Germany — The Thirty Years' War — The Peace of Westphalia - URL vidita ye 24ma di mayo 2008.
- ↑ The social and economic impact of the Thirty Year's War -
- ↑ The Thirty Years' War — Czech Republic - Publikigita da www.czech.cz.
- ↑ Historical/Cultural Timeline — 1600s - URL vidita ye 24ma di mayo 2008.