Italia
| Italia | ||
| Repubblica Italiana | ||
|
| |
| Standardo di Italia | Blazono di Italia | |
| Nacionala himno: | ||
| Il Canto degli Italiani | ||
| ||
Urbi:
| ||
| Chefurbo: | Roma | |
| Precipua urbo: | Roma | |
Lingui:
| ||
| Oficala lingui: | Italiana | |
| Tipo: | Republiko | |
| · Prezidanto: | Sergio Mattarella | |
| · Chefministro: | Giorgia Meloni | |
Surfaco: (71ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 301 338 km² | |
| · Aquo: | 2,4 % | |
Habitanti: (24ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 61 021 855[1] (2023) | |
| · Denseso di habitantaro: | 202,5 hab./km² | |
Plusa informi:
| ||
| Valuto: | Euro | |
| Veho-latero: | dextre | |
| ISO: | IT
| |
ITA
| ||
380
| ||
| Reto-domeno: | .it | |
Italia esas lando jacanta an sudal Europa. Ol havas kom vicini Francia nord-weste, Suisia ed Austria norde, e Slovenia nord-este. Este, jacas Adriatiko. Sude e weste jacas Mediteraneo. Vatikano-urbo e San Marino esas nedependanta stati ed enklavi che Italiana peninsulo.
Italia konsistas ek Italiana peninsulo, ensemble kun insuli Sicilia e Sardinia (la maxim granda insuli che Mediteraneo) e plura altra mikra insuli. L'exklavo Campione d'Italia, cirkondata da Suisa teritorio, ank apartenas ad Italia.
Havanta cirkume 61 milioni habitanti, la lando havas la 5ma maxim granda habitantaro de Europa.
Bazala fakti pri Italia
Historio
[redaktar | redaktar fonto]
| Precipua artiklo: Historio di Italia |
Homi ja habitis teritorio di nuna Italia dum Paleolitiko, cirkume 200 000 yari ante nun.[2] Italiana tribui, exemple Umbri, Latini, Volsci, Samniti, Kelti e Liguri havis Indo-Europana origino. De la 17ma yarcento aK til la 11ma yarcento aK, Greki mantenis kontakti kun Italia, e dum la 8ma e 7ma yarcenti aK Greka kolonii establisesis en litoro, origino di nomizita Magna Grekia.
L'Etruski, populo qua vivis en la nuna Toskania, weste de Umbria ed an la valo di fluvio Po, kreis civilizuro qua duris de la 8ma til 3ma yarcento aK, ed asimilesis komplete dum l'1ma yarcento aK, epoko di Romana Republiko[3]. Roma fondesis en 753 aK proxim Etruria, rejolando di Etruski. Existas evidentaji ke Etruski dominacis Roma til 396 aK, kande Romani espoliis Veii, etruska urbo 16 km nord-nord-weste de Roma. En 509 aK, rejulo Lucius Tarquinius Superbus revokesis de la povo e Roma divenis republiko komandita da du konsuli.
De 60 aK til 53 aK ol guvernesis da tale nomizita "unesma triumviraro", kande Iulius Caesar, Gnaeus Pompeius e Marcus Licinius Crassus guvernis kune. Iulius Caesar anke guvernis Romana republiko kom diktatoro de 49 aK til esar asasinita en 44 aK.
| Precipua artiklo: Iulius Caesar |
Pos la mortigo di Iulius Caesar, Octavianus divenis lua politikala heredinto. Formale lu prezervis la formi e kustumi di la Romana republiko, ma fakte ilu regnis kom despoto dum plua kam 40 yari. Octavius finis per sangoza milito l'epoko di interna militi. Romana republiko duris til la 16ma di januaro 27 aK, kande ilu recevis la titulo augustus. Octavianus Augustus, maxim konocata kom Augustus, recevis yuro por uzar krono (corona civica) e titulizis su Imperator Caesar divi filius, imperiestro.
| Precipua artiklo: Romana imperio |
En 395, pos la morto di Teodosius, Romana imperio dividesis en du: Estala Romana Imperio, kun chef-urbo en Konstantinoplo, e Westala Romana Imperio, kun chef-urbo en Roma. Westala Romana imperio cesis existar en 476, kande Romulus Augustulus, lua lasta imperiestro, revokesis da Flavius Odoacer.
Pos finir Romana imperio, Italiana peninsulo restis dividita en multa rejii dum multa yarcenti. En 1859, komencis procedo di riunigo en sola stato. Giuseppe Garibaldi komandis grupo di soldati, qui divenis konocata kom i Mille (la mili), e kombatis kontre Rejio di du Sicilii. Li vinkis la milito en 1860, e to posibligis unigo kun Rejio Sardinia. Li anke helpis liberigar Lombardia de Austrian imperio. Fine, Italia divenis unionita stato ye la 17ma di marto 1861. Victorio Emmanuele la 2ma esis l'unesma rejo di moderna Italia.
Dum l'unesma mondomilito Italia kombatis kontre Austria-Hungaria e Germana imperio ma recevis poka kompenso por kombatar ensemble kun la federiti. En 1922, Benito Mussolini divenis chefministro di Italia. Dum la sequanta yari, Mussolini eliminis la cetera partisi e personala liberesi ed instalis fashista rejimo. Ilua rejimo inspiris altra autoritatoza rejimi en Europa. En 1929, Mussolini signatis kontrato per quo Italia agnoskis la nedependo di Vatikano.
| Precipua artiklo: Fashismo |
En 1935, Italia invadis Etiopia, en la duesma milito Italiana-Etiopiana, ed abandonis la Ligo di la nacioni. De 1936 til 1939 la lando suportis Frankoisti dum l'interna milito di Hispania. En 1939 ol invadis Albania. Ye la 10ma di junio 1940, la lando eniris la duesma mondomilito, ed en setembro ta yaro ol signatis kun Naziista Germania e Japonian imperio tale nomizita pakto Axo Roma-Berlin-Tokio.
| Precipua artiklo: Duesma mondomilito |
Komence, Italiana trupi sucesis avancar en Britaniana Somalia ed en Egiptia, ma pose subisis desvinki en la nordo di Afrika, en Grekia ed en l'orientala fronto. Pos atakar Yugoslavia, Italiana konfrontis feroca rezisto. En julio 1943, Federiti sucese invadis Sicilia e pose Italiana peninsulo. Fashista rejimo krulis, Italia signatis paco-pakto kun Federiti e Mussolini arestesis, ma pose liberigesis e transportesis da Germani a la nordo di la lando, ube ilu fondis tale nomizita Sociala Republiko Italiana, anke konocata kom "Republiko di Salò". Fashista rejimo vinkesis erste en 1945, e Mussolini kaptesis e fusilagesis kande ilu probis fugar vers Suisia.
Pos plebicito, Italia divenis republiko ye la 2ma di junio 1946[4]. En ta plebicito, mulieri votis unesma-foye. Umberto la 2ma koaktesis abdikar, ed exilis su. Pos pacala pakto en 1947 kun Yugoslavia, italia perdis parto di lua estala frontieri, e la Libera teritorio di Trieste dividesis inter Yugoslavia ed Italia.
En l'unesma elekto pos plebicito, Demokrata Kristani vinkis komunisti kun larja majoritato, ed Alcide De Gasperi divenis chefministro. En 1949, Italia membreskis NATO. Projeto Marshall helpis la lando rekuperar lua ekonomio, e kreskar til komenco dil yari 1960a. En 1957 Italia divenis un ek la fondinta membri dil Europana Ekonomiala Komunitato.
De fino dil yari 1960a til komenco dil yari 1980a eventis multa ekonomiala, politikala e kriminala nestabilesi en lando. En 1973 la lando subisis l'efekti di la krizo dil petrolo. En 1978 Aldo Moro, chefo di Demokrata kristani, asasinesis da la "Reda brigadi", radikala politikala grupo di sinistra. Dum la yari 1980a, unesma-foye pos la Duesma mondomilito, la lando havis du chefministri qui ne esis demokrata kristani: Giovanni Spadolini (liberalo) e Bettino Craxi (socialisto). Dum l'administrado di Craxi, l'ekonomio rekuperesis, e Italia divenis la 5ma maxim granda industrial ekonomio del mondo. Tamen, guvernal expensi kreskis, ed intrna debo superiris 100% de la TNP.
Anke dum la yari 1980a, judiciisti Giovanni Falconi e Paolo Borsellino komencis judiciar e sendar a karcero membri di la Mafia, kriminala organizuri dil sudo di Italia. Kom rezulto, en 1987, 360 Mafiani enkarcerigesis pro grava krimini. Inquesti dum la komenco di la yari 1990a deskovris krimini quale suborni e korupto anke praktikita da entraprezisti e politikisti. Ta inquesti divenis konocita kom stagione mani pulite ("operaco neta manui"). La sequanta politikala krizo afektis la precipua partisi, note la partiso Demokrata Kristana, qua guvernis Italia dum preske 50 yari, e dividesis en multa partiseti. Dum la sama epoko, la Partiso Komunista Italiana transformis su en la Partiso della Sinistra, di ideologio sociala-demokrata.
Dum la yari 1990a e 2000a koalizuri di centro-dextra (komandita da Silvio Berlusconi) e centra-sinistra alternis en la guvernerio di la lando, qua eniris en periodo di ekonomiala stagnado.
Politiko
[redaktar | redaktar fonto]
Segun la nuna konstituco, adoptita ye la 1ma di januaro 1948, Italia esas parlamentala republiko. La prezidanto elektesas dal parlamento por 7-yara mandato. La chefo di guvernerio esas la chefministro.
La parlamento havas 2 chambri: la Chambro di Deputati kun 630 membri, e la Senato kun 315 membri.
Partikulara karakterizivo di Italiana parlamento esas la reprezenturo donita ad Italiani qui vivas exterlande (cirkume 3.6 milion personi): li povas elektar 12 deputati e 6 senatani. Altra karakterizivo esas l'existo di kelka dumviva senatani, qui elektesis dal prezidanto di la republiko "por importanta patriotala meriti pri sociala, ciencala, artala o literatural agadi. L'ex-prezidanti di la republiko divenas dumviva senatani ex-officio.
Geografio
[redaktar | redaktar fonto]
Italia havas entote 301 230 km², di qui 294 020 esas tero e 7 210 esas aquo. Lua teritorio jacas an la sudo dil Europana kontinento. Inkluzite sua insuli, la lando havas entote 7 600 km di litoro. Ol havas 488 km di frontieri kun Francia, 740 km kun Suisia, 430 km kun Austria e 232 km kun Slovenia norde. San-Marino (39 km di frontieri) e Vatikano (3,2 km) esas enklavi.
Cirkume 40% di Italiana teritorio kovresas da monti, kun Alpi norde, ed Apenini, qua trairas la lando aproxime de nordo til sudo. Lua maxim alta punto esas Monto Blanka, kun 4 810 metri di altitudo. Lua maxim longa fluvio esas Po, longa de 652 km, de Alpi til Adriatiko.
Italia jacas ube Euraziana ter-plako renkontras Afrikana ter-plako, e ta produktas intensa sismala e volkanal aktivesi. Lando havas 14 volkani, di qui 3 aktiva: Etna, Stromboli e Vesuvio. Dum la historio lando subisis kelka forta ter-tremi, exemple ye la 28ma di decembro 1908 en Messina e Reggio Calabria, ube 120 000 personi mortis.
| Precipua artiklo: Sicilia |
| Precipua artiklo: Sardinia |
| Precipua artiklo: Eolia-insuli |
| Precipua artiklo: Regioni di Italia |
Klimato
[redaktar | redaktar fonto]La klimato varias de nordo til sudo di la lando, kun influi di l'oceano e di l'altitudo. Ol varias de subtropikala en kelka regioni til humida kontinentala od oceanala en altra. En Toskania, Liguria e granda parto di sudo di la lando la klimato esas mediteranea, kun sika someri e pluvoza vintri.
Ekonomio
[redaktar | redaktar fonto]| Precipua artiklo: Ekonomio di Italia |
Demografio
[redaktar | redaktar fonto]
Segun statistiki de The World Factbook por 2023, Italia havis 61 021 855 habitanti.[1] La maxim multa esas etniale Italiana. Existas mikra grupi di German-, Franc- e Sloven-Italiani norde de la lando, e Grek- ed Albanian-Italiani sude.
La maxim parolata linguo ed oficala en tota lando esas Italiana. La Germana ank esas oficala e parolesas en kelka regioni de Trentino-Supr-Adijo/Suda Tirol. La Franca parolesas en kelka regioni dil Valo d'Aosta. Sloveniana, Albaniana e kelk altra lingui parolesas da minoritati.[1]
Segun statistiki de 2018, 99,2% de la habitantaro savis lektar e skribar[1]. Frequentar skolo esas obligiva por pueri ed adolecanti evanta 6 ti 16 yari[5]. Existas 5 niveli di eduko en la lando: scuola dell'infanzia, scuola primaria, scuola secondaria di primo grado, scuola secondaria di secondo grado ed università.
Segun statistiki de 2020, la religio kun la maxim granda nombro di adepti esas kristanismo: 80,8% de la habitantaro, la maxim multa esanta katoliki, kun mikra grupi di Testi di Jehova e Protestani. Sen religio esis 13,4%, Mohamedani esis 4,9%, e 0,9% praktikis altra religii.[1]
Segun statistiki de Fondazione Censis [6] la 10 precipua metropolala regioni di Italia esas:
| Rango | Metropolala regiono | Habitanti | Surfaco (km²) |
Denseso (hab./km²) |
|---|---|---|---|---|
| 1ma | Metropolala regiono di Milano | 8 047 125 | 8.362,1 | 965,6 |
| 2ma | Metropolala regiono di Napoli-Salerno | 4 996 084 | 3.841,7 | 1.300,5 |
| 3ma | Metropolala regiono di Roma | 4 339 112 | 4.766,3 | 910,4 |
| 4ma | Venezia-Padova-Verona (metropolo de Veneto) | 3 267 420 | 6.679,6 | 489,2 |
| 5ma | Bari-Taranto-Lecce | 2 603 831 | 6.127,7 | 424,9 |
| 6ma | Rimini-Pesaro-Ancona | 2 359 068 | 5.404,8 | 436,5 |
| 7ma | Metropolala regiono di Torino | 1 997 975 | 1.976,8 | 1.010,7 |
| 8ma | Granda Bologna-Piacenza | 1 944 401 | 3.923,6 | 495,6 |
| 9ma | Firenze-Pisa-Siena | 1 760 737 | 3.795,9 | 629.8 |
| 10ma | Messina-Catania-Siracusa | 1 693 173 | 2.411,7 | 702,1 |
Kulturo
[redaktar | redaktar fonto]Dum yarcenti, Italiana kulturo recevis multa influi de altra kulturi e developis multa maestroverki en pikto, skulto, arkitekturo, literaturo, muziko e cinemo, quankam Italia ne esis unionita til 1861. L'idei de Humanismo, Renesanco e Baroko aparis unesmafoye o developis forte en Italiana teritorio. Italia havas importanta galerii di arto e muzei, exemple la Galleria degli Uffizi, l'Accademia di Belle Arti Firenze (akademio di bel arti di Firenze), la muzei di Vatikano, la nacionala muzeo di Capodimonte, edc.
Pikto, skulto ed arkitekturo
[redaktar | redaktar fonto]
.jpg)
L'Antiqua Roma esis centro por arto ed arkitekturo, e to duris dum la Mezepoko e gotika epoko. Italiana Renesanco produktis la maxim important artisti de la historio Italiana, exemple Fra Angelico, Andrea Mantegna, Sandro Botticelli, Paolo Uccello e l'arkitekto Leon Battista Alberti. Leonardo da Vinci, qua vivis en ta periodo, esis piktisto, skultisto, arkitekto e ciencisto. Omni recevis influi de Giotto di Bondone artisto de la fino di la 13ma yarcento. Exempli pri importanta skultisti en ta periodo esis Donatello, Antonio del Pollaiolo ed Andrea del Verrocchio. La precipua artisti de la fino di Renesanco esis Raffaello Sanzio e Michelangelo.
Dum la 16ma yarcento en Venezia la precipua piktisti esis Giorgione, Tiziano Vecelli, Tintoretto e lia dicipulo Andrea Schiavone.
Dum Baroko la precipua piktisti esis Annibale Carracci e Caravaggio, e la precipua arkitekto esis Gian Lorenzo Bernini. Dum la komenco di la 18ma yarcento aparis en Venezia Giovanni Battista Tiepolo, l'arkitekturala piktisti Francesco Guardi, Canaletto, Giovanni Battista Piazzetta e Bernardo Bellotto, e la skultisto Giovanni Battista Piranesi, omni di stilo rokoko.
La precipua skultisto dum fino di la 18ma yarcento (neoklasik arto) esis Antonio Canova, qua havis influi de klasika Greka e Romana skulti, e de Leon Battista Alberti. Dum duimo di la 19ma yarcento aparis I Macchiaioli, qua esis grupo di piktisti preiranta di impresionismo. Remarkind artisti de ta periodo esis Giovanni Fattori, Silvestro Lega, Telemaco Signorini e Giuseppe Abbati.
Dum la fino di la 19ma yarcento e komenco di la 20ma yarcento aparis modernista piktisti, exemple Giorgio de Chirico e Giorgio Morandi, piktisto e skultisto Amedeo Modigliani, e piktisto e skriptisto Filippo Tommaso Marinetti, kreinto di futurismo. Umberto Boccioni esis la maxim notora futurista skultisto.
Literaturo
[redaktar | redaktar fonto]
Moderna Italiana linguo establisesis da Firenziana poeto Dante Alighieri di qua lua precipua verko, Divina Commedia, judikesas kom un ek la precipua literaturala verki de Mezepoko. Altra important autori esis Giovanni Boccaccio, Giacomo Leopardi, Alessandro Manzoni, Torquato Tasso, Ludovico Ariosto, e Francesco Petrarca.
Importanta filozofi inkluzas Giordano Bruno, Marsilio Ficino, Niccolò Machiavelli, e Giambattista Vico. Importanta skriptisti del epoko di Romantikismo (19ma yarcento) esis Silvio Pellico, Lodovico di Breme ed Alessandro Manzoni, e poeto Giacomo Leopardi. En fino di ta yarcento, Gabriele D'Annunzio.
Dum la 20ma yarcento kelka Italiana skriptisti recevis Nobel-premio en literaturo: poeto Giosuè Carducci (1906), skriptisto Grazia Deledda en 1926, la skriptisto por teatro Luigi Pirandello en 1936, poeti Salvatore Quasimodo en 1959 ed Eugenio Montale en 1975, e skriptisto di satiri Dario Fo en 1997.
Muziko
[redaktar | redaktar fonto]
.jpg)
Italiana muziko naskis dum 16ma yarcento, danko a renesanca muziko qua, note kun Monteverdi, aquiris lua maxim noviga traiti dum fino dil yarcento, danko a naskigo di opero, jenro ube Italiani aquiris supereco tra yarcenti.
Italia esis naskoloko di opero[7], probable dum la 17ma yarcento che urbi Mantova e Venezia[7]. Dum historio, notora Italiana kompozisti esis Giacomo Puccini, Gaetano Donizetti, Giuseppe Verdi, Gioachino Rossini ed Alessandro Scarlatti. Klasika interpretisti di opero, exemple Enrico Caruso, Alessandro Bonci, e plu recente Luciano Pavarotti divenis mondale konocata.
Dum la 20ma yarcento jazo eniris en Italiana kulturo e livis influi, malgre fashista represo kontre extera kultural influi. Nune, importanta centri por jazo muziko esas Milano, Roma e Sicilia. Italia anke esis berso por la stilo Eurodance, qua originis de disco e de elektronikala muziko. La kompozisto e muzikala produktisto Giorgio Moroder helpis developar moderna "danso-muziko" en Italia.
Kelka notora Italian artisti pri pop-muziko e rock esas Laura Pausini, Gianna Nannini, Eros Ramazzotti ed Eiffel 65. Anke, min konocita, esas rock-bandi Rhapsody of Fire e Vanilla Sky.
Cinemo
[redaktar | redaktar fonto]
Cinemo en Italia komencis poka yari pos lua invento da fratuli Lumière en Francia. L'unesma filmo facita en Italia montris papo Leo la 13ma benediktanta la kamero. Filmo-industrio naskis inter 1903 e 1908 kun tri kompanii: Società Italiana Cines, Ambrosio Film e Itala Film. Altra entraprezi aparis en Napoli e Milando. Dum fashismo, Benito Mussolini uzis cinemo kun politikala intenci, e kreis Cinecittà proxim Roma por developar filmi di propagado.
Importanta filmifisti en la historio di Italiana cinemo esis Vittorio De Sica, Federico Fellini, Sergio Leone, Pier Paolo Pasolini, Luchino Visconti, Michelangelo Antonioni e Dario Argento. Precoza exempli di Italiana filmi esas La Dolce Vitta, " La Bono, la Bruto e la Ledo e Ladri di Bicicleti ("Furtanti di bicikli").
Cienco
[redaktar | redaktar fonto]
Dum yarcenti, importanta ciencisti naskis e vivis en Italia. Ultre l'arti, Leonardo da Vinci anke kontributis kun studii pri biologio, optiko e teknologio. Il konceptis unesma-foye l'ideo di helikoptero e di militala tanki.
Galileo Galilei esis fizikisto, matematikisto ed astronomo qua provis ke Tero ne esis centro di universo e developis teleskopo. Fizikisto Enrico Fermi konstruktis l'unesma nukleala reaktoro.
Yen altra importanta Italiani en la historio di la cienci: fizikisto Alessandro Volta, qua inventis elektrala baterio; matematikisti Joseph Louis Lagrange, Fibonacci e Gerolamo Cardano; la biologiisto Lazzaro Spallanzani; l'astronomo Giovanni Domenico Cassini, qua facis importanta deskovri pri sunala sistemo; mediko Marcello Malpighi, qua studiis anatomio kun mikroskopo; mediko e fiziologiisto Camillo Golgi, qua recevis Nobel-premio pri fiziologio o medicino en 1906; Guglielmo Marconi, qua recevis Nobel-premio pri fiziko por l'invento di radio; farmakologiisto Daniel Bovet, Nobel-premiizito en 1957; kemiisto Giulio Natta, qua developis polimeri e recevis la Nobel-premio pri kemio en 1963; la Nobel-laureato pri fiziko Carlo Rubbia; nevrologiistino Rita Levi-Montalcini, qua recevis la Nobel-premio pri fiziologio o medicino en 1986; e Franco Modigliani, qua recevis la Nobel-premio pri ekonomiko en 1985.
Extera ligili
[redaktar | redaktar fonto]- Prezidenza della Repubblica - pagino di la prezidanto di la republiko
- Parlamento oficala pagino
- Guvernerio di Italia, oficala pagino.
Referi
[redaktar | redaktar fonto]
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Italy - The World Factbook - Publikigita da CIA. URL vidita ye 13ma di februaro 2024. Idiomo: Angla.
- ↑ Kluwer Academic/Plenum Publishers 2001, ch. 2.
- ↑ Rix, Helmut. "Etruscan." en The Ancient Languages of Europe, ed. Roger D. Woodard. Cambridge University Press, 2008, pp. 141-164
- ↑ Damage Foreshadows A-Bomb Test , 1946/06/06 (1946) Universal Newsreel
- ↑ Legge 27 dicembre 2006, n. 296 - Publikigita da Parlamento Italiano. URL vidita ye 13ma di februaro 2024. Idiomo: Italiana.
- ↑ Fondazione Censis - Rapporto annuale 2008, pp. 19-20-21-22-23.
- ↑ 7,0 7,1 Kimbell, David R. B (29 April 1994) Italian Opera. Google Books. ISBN 978-0-521-46643-1. Rekuperita ye la 20ma di decembro 2009
|
|
Regioni di Italia |
|
|---|---|---|
| Abruzzo | Apulia | Basilikata | Emilia-Romagna | Friuli-Venezia Giulia | Kalabria | Kampania | Lazio | Liguria | Lombardia | Marche | Molise | Piemont | Sardinia | Sicilia | Toskania | Trentino-Supr Adijo/Suda Tirol | Umbria | Valo d'Aosta | Veneto | ||
|
| |
| Membrostati: | Austria – Belgia – Bulgaria – Chekia – Chipro – Dania – Estonia – Finlando – Francia – Germania – Grekia – Hispania – Hungaria – Irlando – Italia – Kroatia - Latvia – Lituania – Luxemburgia – Malta – Nederlando – Polonia – Portugal – Rumania – Slovakia – Slovenia – Suedia | |
| Negocianta stati: | Islando - Montenegro – Norda Makedonia – Serbia – Turkia | |
| Peticionanta stati: | Albania | |
| Potenciala kandidati: | Bosnia e Herzegovina - Kosovo | |