20ma yarcento
| Historio 19ma yarcento  20ma 21ma yarcento
|
| Yardeki: 1900a • 1910a • 1920a • 1930a • 1940a |
| Yari: 1901 • 1902 • 1903 • 1904 • 1905 |
La 20ma yarcento komencis ye la 1ma di januaro 1901 e finis ye la 31ma di decembro 2000. Dum ta yarcento eventis la falio dil Otomana, Germana e Austriana-Hungariana imperii, ed anke l'Unesma e la Duesma mondomiliti.
De la fino dil duesma mondomilito til 1991 restis du superpovi en la mondo: Usa e Sovietia. La tensi inter la du kreskis, ed originis kolda milito. Du importanta militi esis konsequaji de ta tensi: milito di Korea e milito en Vietnam. En 1991 Sovietia krulis, ed Usa divenis l'unika superpovo del mondo.
Gradope pos la duesma mondomilito komencis la deskoloniigo di Afrika ed Azia. Indiana subkontinento dividesis en du nedependanta stati en 1947: India e Pakistan. En Azia la deskoloniigo-proceso en Indochinia efektigis l'Unesma milito en Indochinia, qua duris de 1946 til 1954. En Afrika deskoloniigo-procedo di Aljeria efektigis la milito di Aljeria, qua duris de 1954 til 1962.
Dum la duesma yardeko aparis tale nomizita Hispana influenzo (1918-1920) qua mortigis de 50 til 100 milion personi en tota mondo. Dum tota yarcento, la medicino evolucionis multe, kun uzo di nova teknologii e medikamenti. Yen kelka exempli: l'uzo di X-radiaco, deskovrita da Wilhelm Conrad Röntgen, qua posibligis kuracar frakturi, lokizar stranja objekti en la korpi ante kirurgii, e detektar kelka morbi plu precize; la kordiala transplantaco; la deskovro di la penicilino ed altra antibiotiki; la deskovro ed uzo di sulfonamido; l'invento di tomografio; la deskovro dil DNA; e l'invento di medikamenti kontre gravidesko. La habitantaro di la Tero kreskis tro rapida, e superiris 6 miliardi ante la fino dil yarcento. Granda epidemii kontrolesis per vacini, exemple l'extirpo di la variolo, e per nova medikamenti e tekniki. Tamen, dum la yari 1980a l'epidemio di AIDS aparis ed expansis.
Eventis revoluciono en la telekomuniki ed expanso di la konoco tra la developo di komputeri* ed interreto. Transporto anke subisis revoluciono, kun l'expanso dil uzo di vehili kun motori di interna kombusto (automobili, kamioni, avioni...). L'aviono, inventita dum la komenco dil yarcento, evolucionis til posibligar trans-kontinentala voyaji en poka hori. Ol anke evolucionis kom armo por militi, ed uzeesis intense dum la duesma mondomilito.
La developo di fuzei dum e pos la duesma mondomilito posibligis lansar l'unesma artificala satelito en 1957 e sendar l'unesma homo a la Luno en 1969, ed anke sendar kosmoprobili ad altra planeti. L'artificala sateliti posibligis expansar la komuniki de l'un kontinento a l'altru, expansar la vetera predico e trovar minerala richesi en la subtero.
Du ideologiala konceptaji pri quale administrar ula stato aparis dum la komenco dil yarcento, e desaparis ankte ke la yarcento finis: fashismo e socialismo. Fashismo, ideologio di extrema-dextra, havanta karaktero autoritatoza, ultranacionalista, kontre-demokratio e kontre socialismo, aparis en Italia pos l'unesma mondomilito, e divenis l'ideologio dil stato Italiana en 1922, kande Benito Mussolini divenis chefo di guvernerio. Ol influis multa dextrana guvernerii, nome en Europa, inkluzite Naziismo, ideologio kreita da Adolf Hitler ke, ultre havar la sama karakteri kam fashismo, enkorpigis anke konceptajo pri "rasala purigo", e persekuto a komunisti, homeosexuali, e rasi ed etnii, nome judi e cigani, judikata kom "inferiora" a la "raso Germana". Fashismo e Naziismo originala desaparis kun la vinkeso dil rejio Italia e Naziista Germania dum la duesma mondomilito, tamen kelka grupi neofashista* e neonaziista* duris existar, sekrete.
Socialismo, o plu exakte komunismo, esis ideologiala konceptajo kreita sur bazo del idei da Karl Marx e Friedrich Engels, Germani qui rezidis en London dum la 19ma yarcento. Tamen, erste en novembro 1917 ol prenis povo en ula lando, pos ke tale nomizita "Revoluciono di oktobro 1917", duktita da Vladimir Lenin, sucesoze revokis la provizora guvernerio en Rusia. Pos signatar la kontrato di Brest-Litovsk, ekirar l'unesma mondomilito e subisar interna milito esis ke Lenin fine povis probar l'organizo dil ekonomio Rusa segun idei socialista, e komencis unionar regioni del antea Rusa imperio qui nedependanteskis dum o pos l'unesma mondomilito - Ukraina, Bielorusia, Kaukazia - por krear Sovietia. Pos la morto di Lenin, Iosif Stalin expropriis proprieti ed enplantacis kolektivismo di la produktado, sive en kolektiva farmeyi, sive en statala farmeyi. Pos rezistar dum la duesma mondomilito e federar kun Usa, Unionita Rejio e pose Francia por vinkar Naziista Germania, Sovietia e Usa komencis en 1946 ideologiala konfronto konocata kom kolda milito, qua finis erste en 1991 kun la krulo di Sovietia.
Importanta eventi[redaktar | redaktar fonto]
- 1912 - Rejo-povo vinkesas en Chinia, e la Republiko Chinia - fondesas.
- 1914 til 1918 - Unesma mondomilito.
- 1917 - Bolshevika revoluciono en Rusia.
- 1917 - Finlando divenas nedependanta.
- 1922 - Sovietia fondesas.
- 1933 - Adolf Hitler divenas kancelero di Germania. Komencas nacional-socialista ero.
- Elektronikala komputero* inventesas.
- Antibiotiki deskovresas.
- 1939 til 1945 - Duesma mondomilito.
- 1947 til 1953 - Kolda milito.
- 1947 - India e Pakistan nedependanteskas.
- 1948 - Israel nedependanteskas.
- 1949 - Popul-Republiko Chinia fondesas.
- 1950 til 1953 - Milito en Korea.
- 1953 - La strukturo di DNA deskovresas.
- 1962 - Fuzeala krizo en Kuba.
- 1963 - John F. Kennedy - ocidesas.
- 1964 - til 1975 - Milito en Vietnam.
- 1969 - Unesma flugo adsur Luno.
- 1982 - Falklandi-milito.
- 1986 - Atomala dizastro en Chernobil, Ukraina.
- 1990 - Est-Germania e West-Germania unionas por itere formacar Germania.
- 1991 - Milito en Persiana gulfo.
- 1991 - krulo di Sovietia.
- 1994 - Voyajo-navo Estonia sinkas en Baltika Maro.
- 1999 - Batalio di Grozny, en Chechenia.
Importanta individui[redaktar | redaktar fonto]
Regnanti[redaktar | redaktar fonto]
- Winston Churchill
- Rejulo Edward la 7ma dil Unionita Rejio
- Rejino Elizabeth la 2ma dil Unionita Rejio
- Mahatma Gandhi
- Charles de Gaulle
- Hirohito
- Adolf Hitler
- Urho Kekkonen
- John Fitzgerald Kennedy
- Kim Il-sung
- Vladimir Lenin
- C.G.E. Mannerheim
- Mao Zedong
- Konstantin Päts
- Theodore Roosevelt
- Saddam Hussein
- Iosif Stalin
- Chiang Kai-shek
- Josip Broz Tito
- Getúlio Vargas
- Juan Domingo Perón
- Nelson Mandela
Cienco[redaktar | redaktar fonto]
- Albert Einstein
- Sigmund Freud
- Werner Heisenberg
- Walter Houser Brattain, John Bardeen e William Bradford Shockley
Religio[redaktar | redaktar fonto]
- Tenzin Gyatso (Dalai-lamao)
- Matro Teresa
- Papo Pius la 12ma
- Papo Ioannes la 23ma
- Papo Ioannes Paulus la 2ma
- Grigori Rasputin