Rusia
- Por la multa uzi di la vorto “Rusia”, videz Rusia (homonima).
| Rusia | ||
| Российская Федерация Rossiyskaya Federatsiya | ||
|
| |
| Standardo di Rusia | Blazono di Rusia | |
| Nacionala himno: | ||
| Nacionala himno di Federativa Republiko di Rusia | ||
| ||
Urbi:
| ||
| Chefurbo: | Moskva | |
| · Habitanti: | 10 562 099[1] (2010) | |
| Precipua urbo: | Moskva | |
Lingui:
| ||
| Oficala lingui: | Rusa. Altra 27 lingui esas kunoficala en kelka regioni. | |
| Tipo: | Republiko | |
| · Prezidanto: | Vladimir Putin (Владимир Путин) | |
| · Chefministro: | Mihail Mishustin (Михаил Мишустин) | |
Surfaco: (1ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 17 075 200 km² | |
| · Aquo: | 13 % | |
Habitanti: (9ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 146 793 744[2] (2019) | |
| · Denseso di habitantaro: | 8,4 hab./km² | |
Plusa informi:
| ||
| Valuto: | Rusa rublo | |
| Veho-latero: | dextre | |
| ISO: | RU
| |
RUS
| ||
643
| ||
| Reto-domeno: | .ru, .рф*, .рус, .su | |
Rusia o Federuro Rusa esas la maxim vasta lando de la mondo, havanta entote 17 075 200 km². Jacanta grandaparte en Azia ed ank en Europa, ol havas kom vicini Norvegia e Finlando nord-weste; Estonia, Latvia, Lituania, Polonia e Bielorusia weste; Ukraina sud-weste; Gruzia, Azerbaijan, Kazakstan, Popul-Republiko Chinia e Mongolia sude e Nord-Korea sud-este. Este jacas oceano Pacifiko, norde jacas Arktik oceano, e sude jacas Kaspia. Insulo Granda Diomede (Rusa teritorio) distas 3 km de Mikra Diomede, en Alaska, qua essas Usana stato. En Europa, l'enklavo provinco Kaliningrad (Rusa teritorio) jacas inter Polonia e Lituania, an la litoro di Baltiko.
Bazala fakti pri Rusia.
Historio
[redaktar | redaktar fonto]| Precipua artiklo: Historio di Rusia |
Che la kaverno Denisova, en Siberia, trovesis restaji di hominido ("Denisovana homo") qui vivis en la regiono de 1 milion til 40 mil yari ante nun. Un ex la maxim anciena ostala restaji de moderna Homo, evanta cirkume 35 mil yari, trovesis en Kostenki, Rusia apud la fluvio Don. Dum la prehistorio multa nomada populi habitis stepi en la sudo di nuna Rusia. Este, habitis populi Euraziana qui domestikigis kavalo. Restaji de ta populi trovesis en Ipatovo, Sintashta, Arkaim e Pazyryk.
Weste de nuna Rusia, vikingi fondis la rejio Kiiva Rusia dum la 9ma yarcento. La frontieri dil rejio atingis Baltiko weste, e Nigra maro e Kaspia este. Vladimir la 1ma di Kiiv (958 til 1015) esis un ek la maxim importanta reji de ta periodo. De la 13ma yarcento til 1547 existis la Grandadukio Moskva, la maxim importanta sucedinto di Kiiva Rusia. Parto ek la nuna Rusia divenis parto di Mongola imperio dum la 13ma yarcento.
De la 13ma yarcento til 1547 existis tale nomizita Grandadukio Moskva, la maxim importanta sucedinto di Kiiva Rusia. Ye la 8ma di septembro 1380, Dmitry Donskoy, princo di Moskva, vinkis Mongoli-Tatari che la batalio di Kulikovo. Pokope, Moskva divenis plu influanta sur centrala Rus' dum la 14ma yarcento. Epidemii di nigra pesto eventis multafoye de 1350 til 1490, tamen, pro la basa denseso di habitantaro e higienala kustumi, exemple balni per vaporo, la morto-statistiko ne esis tam granda kam en altra loki di Europa. La republiko Novgorod, lasta rivalo di la Grandadukio, esis la punto maxim estala de Hanso-uniono, e prosperis pro la komerco di peli.
En 1472, lora princo Ivan la 3ma di Moskva mariajis Bizancana princino Zoe Palaiologina (qua pose chanjis elua nomo a Sofia Palaiogina), nevino di Konstantinos la 11ma Palaiologos, la lasta imperiestro di Bizanco, ed adoptis la titulo "Caro" (de Caesar, signifikanta "imperiestro"). En 1478 il anexis la republiko Novgorod a la Grandadukio Moskva. En 1547, Ivan la 4ma di Rusia modifikis ca titulo, qua divenis "Caro di omna Rus". Ivan la 4ma konquestis teritorii sude de Rusia e parto ek Siberia, tamen perdis milito kontre koalisuro inter Polonia, Lituania e Suedia, pri kontrolo di urbi che Baltiko e kontre Tatari de Krimea helpita dal Otomani, qui invadis la sudo di Rusia e brulis partale Moskva.
En 1589, pro l'esforci da Boris Godunov, la Patriarkio Ortodoxa di Konstantinoplo donis autonomio a la Metropolitio (Episkopio) di Moskva, lor diveninte Patriarkio Ortodoxa di Moskva.
| Precipua artiklo: Rusa imperio |
| Precipua artiklo: Sovietia |
| Precipua artiklo: Republiko Socialista Sovietiana Rusia |
En 1991 Rusia abandonis komunista rejimo.
En februaro 2022 Rusia invadis Ukraina.
La 6ma di agosto 2024 Ukraina inkursis Rusia, lo esas l'unesma foyo pos la Duesma Mondala Milito ke Rusia atakesis e stranjera trupi okupas Rusiana teritorio.
Politiko
[redaktar | redaktar fonto]
Segun la konstituco adoptita en 1993, Rusia esas parlamentala republiko, en qua la prezidanto esas la chefo di stato, kontre ke la chefministro esas la chefo di guvernerio. Ol strukturesas kom plurpartisala demokratio, e la federala guvernerio subdividesas en tri faki, o "povi":
L'exekutiva povo konsistas ek la prezidanto, qua esas la chef-komandanto dil armeo, e nominas l'altra ministri. Lu elektesas dal populo por 6-yara periodo, e povas rielektesar admaxime du foyi, sequante.[3]
La legifala povo konsistas ek parlamento (Ruse: Federalnoye Sobraniye) kun du chambri. L'infra chambro o "statala Duma" havas 450 deputati, qui elektesas dal populo por 5 yari. Irga civitano Rusa, evanta 21 yari o pluse, povas kandidatar su a deputato. La supera chambro esas la Federala Konsilistaro, o Senato. Ol havas 187 membri, de qui 170 elektesas dal federala enti Rusa, e la cetera 17 indikesas dal prezidanto. Li anke servas dum 5 yari, e lua membri kunsidas adminime du foyi po monato en Moskva, sempre aparte de la Duma, ecepte dum solena okazioni.
La judiciala povo konsistas ek Konstitucala korto, Supera korto, ed infra federala korti. Lua judiciisti nominesas dal Federala Konsilistaro, segun rekomendo dal prezidanto.
Geografio
[redaktar | redaktar fonto]_-_Time_Zones_(2018).svg)
██ UTC+2 (MSK−1), Horo di Estal Europa
██ UTC+3 (MSK), Horo di Moskva
██ UTC+4 (MSK+1), Horo di Samara
██ UTC+5 (MSK+2), Horo di Yekaterinburg
██ UTC+6 (MSK+3), Horo di Omsk
██ UTC+7 (MSK+4), Horo di Krasnoyarsk/Novosibirsk
██ UTC+8 (MSK+5), Horo di Irkutsk
██ UTC+9 (MSK+6), Horo di Yakutsk
██ UTC+10 (MSK+7), Horo di Vladivostok
██ UTC+11 (MSK+8), Horo di Magadan/Sakhalin/Srednekolymsk
Havanta 17,1 milion km², equivalanta ad 1/8 de tota emersinta landi, Rusia esas la maxim vasta stato de la mondo. Europana Rusia reprezentas 40% de Europana kontinento. Ol esas un ek la poka landi kun litori en tri oceani.
Existas 11 horala zoni en Rusia, de Kaliningrad weste til Granda Diomede extrem-este. La lando havas entote 20 139 kilometri di terala frontieri kun vicina landi. La disto inter lua maxim westala punto (che provinco Kaliningrad) e lua maxim estala punto (insulo Granda Diomede) esas 9 200 kilometri. La disto inter kontinentala Rusia e kontinentala Amerika, tra stretajo di Bering, esas 86 kilometri. Tamen, nur 3,8 kilometri separas insuli Granda Diomede en Rusia de Mikra Diomedi, che stato Alaska.
Rusa havas 9 granda montari, jacanta precipue sude de la lando. Li esas: Kaukazo (ube jacas Monto Elbrus, kun 5 642 metri di altitudo, la maxim alta monto di Rusia), montari Altai e Sayan en Siberia, la monti de la peninsulo Kamchatka, monti Urali (an la limito inter Europa ed Azia), monti Stanovoy, montaro Chersky, montaro Verkhoyansk e montaro Barguzin.
La dominacanta klimato di la lando esas precipue kontinentala, kun poka oceanala influo. Kelk arei, proxim Nigra maro havas subtropikala klimato. La precipua fluvii e riveri di la lando esas Yenisey-Angara (longa de 5 539 kilometri), Ob-Irtysh - 5 410 km, Amur (qua ank apartenas a Popul-Republiko Chinia e Mongolia) - 4 444 km, Lena - 4 400 km, Volga - 3 645 km, Kolyma - 2 513 km, rivero Ural (qua debushas an Kazakstanana teritorio) - 2 428 km, Dnieper - 2 287 km, Don - 1 870 km, e Pechora 1 809 km.
La lando havas la maxim vasta forestala kovrajo de la mondo. Tamen, lua peizaji esas diversa, kun diversa ekosistemi, inkluzite polala dezerti, tundro, boreala foresto, stepo, midezerti, subtropikala foresti, ed altri.
| Precipua artiklo: Transsiberia fervoyo |
| Precipua artiklo: Karelia |
| Precipua artiklo: Siberia |
Ekonomio
[redaktar | redaktar fonto]| Precipua artiklo: Ekonomio di Rusia |
Demografio
[redaktar | redaktar fonto]
Segun statistiki de The World Factbook por julio 2020, Rusia havis 141 722 205 habitanti.[4] Segun la demografiala kontado di 2010, la maxim multa (77,7%) esas Rusi. Tatar-i esas 3,7%, Ukrainani esas 1,4%, Bashkiri esas 1,1%, Chuvashi esas 1%, altra etnii esas 10,2%, e ne existas informi pri etnio por 3,9% ek la habitantaro.[4] La habitantaro koncentresas en Europana Rusia, weste de la lando (cirkume 78%), e 73% esas urbala.
L'oficala linguo di la lando esas Rusa, parolata da 85,7% kom matrala linguo. La linguo Tatar parolesas da 3,2%, de la habitantaro, 1% parolas la Chechena, e 10,1% havis altra matrala lingui en 2010.[4] Existas 120 diferanta etnii en Rusia, qui parolas cirkume 100 diferanta idiomi.[5]
La religio kun maxim granda nombro di adepti esas Ortodoxa kristanismo, praktikata da 15% til 20% de la habitantaro. De 10 til 15% praktikas islamo, e 2% praktikas altra kristana religii (dati de 2006). Granda nombro di habitanti praktikas nula religio. Judaismo e Budismo praktikesas da minoritati.[4]
La maxim populoza urbo esas Moskva. Altra importanta urbi esas Sankt Petersburg, Novosibirsk, Nijni Novgorod, e Yekaterinburg.
Kulturo
[redaktar | redaktar fonto]Existas cirkume 160 etniala grupi en Rusia, exemple l'etniala Rusi, kun lua tradicioni Slava ed Ortodoxa, le Tatar e le Bashkir, kun lua tradicioni Turka Mohamedana, le Buriat e Kalmyki, kun lua tradicioni Budista e nomada, la populi de la nordo di Siberia qui praktikas shamana religii, edc. Rusa koquarto uzas multe fisho, kaviaro, pultro, fungi, bero e mielo.
Rusia havas 30 loki deklarita "Mondala Patrimonii" dal UNESKO, de qui 19 esas kulturala, exemple la historiala centro di Sankt Peterburg, Moskva-kremlin o la historiala monumenti di Novgorod. Altra 27 loki analizesas da UNESKO.
Literaturo
[redaktar | redaktar fonto]
Rusa literaturo judikesas kom un ek la maxim developata de la mondo, e multa literaturala maestroverki skribesis en linguo Rusa. Ol developesis multe dum la Racion-epoko Rusa de la 18ma yarcento, exemple la verki da Mihail Lomonosov e Denis Fonvizin. Dum la 19ma yarcento aparis kelk ek la maxim importanta romanisti e poeti Rusa, exemple la poeto Alexandr Pushkin, kelkafoye surnomizata "la Rusa 'Shakespeare'". Altra importanta skriptisti e poeti de ta epoko esis Mihail Lermontov, Nikolai Nekrasov, Alexander Ostrovsky, Anton Chehov, e prozisti Nikolai Gogol, Ivan Turgenev, Lev Tolstoi e Fyodor Dostoyevski.
Dum la yari 1880a, l'epoko di la granda novelisti finis, e la kurta fiktivaji e poemi divenis dominacanta. Exempli pri poeti de ta epoko esis Valery Bryusov, Vyacheslav Ivanov, Alexander Blok, Nikolay Gumilev ed Anna Akhmatova, e la novelisti Leonid Andreyev, Ivan Bunin, e Maxim Gorky.
Pikto
[redaktar | redaktar fonto]Komence, pikto en Rusia esis precipue ikoni e freski. Dum la komenco dil 15ma yarcento, Andrei Rublev kreis religiala pikturi qui nun judikesas komo vera trezori artala. En 1757 establisesis l'Akademio Rusa pri Arti, kun skopo docar westala tekniki pri sekulara temi a Rusa artisti. Dum la 18ma yarcento, akademiani Ivan Argunov, Dmitry Levitzky e Vladimir Borovikovsky divenis influinta piktisti.
Referi
[redaktar | redaktar fonto]- ↑ http://www.gks.ru/free_doc/2010/popul10-Pr.xls
- ↑ Inkluzite Krimea. Fonto:Население России сократилось впервые за 10 лет. - Publikigita da www.rbc.ru. URL vidita ye 23ma di januaro 2019.
- ↑ The Constitution of the Russian Federation - Publikigita da (Article 81, § 3). URL vidita ye 2ma di februaro 2022.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 Central Asia::Russia - The World Factbook - Autoro: CIA. URL vidita ye 9ma di junio 2020. Idiomo: Angla.
- ↑ Russia - Publikigita da Encyclopædia Britannica. URL vidita ye 9ma di junio 2008. Idiomo: Angla.