Soviet-Uniono
| Soviet-Uniono | ||
| Союз Советских Социалистических Республик Soyuz Soveckih Socialistisheskih Respublik | ||
| 1922 til 1991 | ||
|
.svg)
| |
.svg)
| ||
Urbi
| ||
| Chefurbo: | Moskva | |
Lingui
| ||
| Oficala lingui: | Rusa, ed altri | |
| Tipi: | Socialista republiko | |
| · Chefo: | Vladimir Lenin (1922 til 1924) Mihail Gorbachyov (1985 til 1991) | |
| · Entote: | 22 402 200 km² (1991) | |
Habitanti
| ||
| · Entote: | 293 047 571 (1991) | |
| Valuto: | Soviet-rublo | |
| Religii: | la stato esis oficale ateisto | |
| Kauzo di la fino: | krulo di Soviet-Uniono (1990-1991) | |
Soviet-Uniono, Uniono di Socialista Soviet-Republiki (Soyuz Soveckih Socialistisheskih Respublik, SSSR) esis lando quo existis de 1922 til 1991. Olu esis l'unesma komunista stato, en qua nur la komunista partiso esis posibla.
Soviet-Uniono havis teritorii en Europa ed en Azia. Lua chef-urbo esis Moskva. Dum lua existo lua areo kreskis, ma omnatempe olu esis la maxim granda stato en la mondo. Quar statala formacuri fondis Soviet-Uniono, ma, dum la fino di lua existo, Soviet-Uniono konsistis ek 15 Soviet-republiki. Ante krulir, la lando havis 22,4 milioni km² e lua habitantaro esis plu kam 300 milioni.
Soviet-Uniono ed anke Ukraina e Bielorusia esis membro dil Unionita Nacioni. Pluse Soviet-Uniono esis permananta membro dil Sekureso-Konsilistaro dil Unionita Nacioni. La nuna federativa republiko di Rusia esas epigono di Soviet-Uniono.
Ante Soviet-Uniono
[redaktar | redaktar fonto]En Rusia cari administris lando despotale. Dum la regno di Nikolai la 2ma la habitantaro ofte revoltis demandante plusa demokratio e libereso, quankam la caro ne voluntis realigar chanji en la socio. En 1906 la habitantaro revoltis ed igis caro fondar senato, dumo, ma gradope la dumo perdis sua povo retroe a la caro. Sociala ne-egaleso efektigis, ke extremista-sinistra idei ganis vasta suporto che proletario.
En 1914 komencis l'unesma mondomilito, en qua Rusia anke partoprenis. La populo fatigeskis pro la milito ed esis nekontenta a la caro. Revolucionala idei ardoris che soldati ed agrokultivisti. En 1917 en februaro la revoluciono explozis e la caro decidis renuncar. La Duma (parlamento) e provizora rejimo da Alexandr Kerenski kaptis povo, ma olu prolongis la milito. La stando en la lando duris tensa ed dum oktobro (segun anciena kalendario, nun novembro) mikra grupi di komunisti kaptis povo. Pose l'evento nomesis Revoluciono oktobrala.
Revolucionero Vladimir Lenin e bolsheviki (komunisti) komencis administrar ma li afrontis vasta rezisto. En Rusia komencis sangoza interna milito inter le Reda (socialisti) e le Blanka (caristi). Parti ek anciena imperio di Rusia (Polonia, Finlando, Estonia, Latvia, Lituania ed Ukraina) demandis nedependo. La populi di lora naskinta stati partoprenis en la milito per multa manieri: samatempe li militis por sua propra nedependantesko e ordinare kontre sinistrani. En Rusia, bolsheviki, nome Lev Trocki, fondis Red-Armeo qua pos nemulta yari, en 1922, vinkis la Blanki e koalisinta povi. Boris Pasternak prizentas lo en Mediko Zivago.
Unesma yari di Soviet-Uniono
[redaktar | redaktar fonto]La konstituco di Soviet-Uniono aprobesis da la Omna-unionala Centrala Exekuto-Komitato ye la 6ma di julio 1923. La procedo komencis ye la 30ma di decembro 1922, kande l'unesma Kongreso di Sovieti aprobis Deklaro di Uniono e Kontrato di Uniono. La fondinta landi esis Rusia, Ukraina, Bielorusia e Sovieta republiko Transkaukazia. Justifikante, la Deklaro mencionis la ne-suficanteso di la izolita esforci di singla Republiki koncerne ekonomiala rikonstrukto, e la komuna lukto kontre kapitalista encirkligo. Komisitaro esis nominata por produktar skisuro di konstituco. Rezolvesis ke nacionala reprezentado facesus per du-chambra Centrala Exekutiva-Komitato: konsilistaro di la Uniono, e konsilistaro di Nacionesi. Exterlandal aferi, exterlandala komercado e statala sekureso esus exkluziva domeno di centrala autoritati. Formala konfirmo di la nova konstituco sequis en la duesma Kongreso di Sovieti ye la 13ma di januaro 1924.
Tale, Soviet-Uniono divenis l'unesma komunista stato en la mondo. En 1925, Turkmenistan ed Uzbekistan, ed en 1929, anke Tajikistan unionis su a la nova lando.
Lenin mortis en 1924, ed onu komencis administrar la stato kolegiale, malgre ke fakte Lev Trocki e Iosif Stalin disputis la povo. Trocki deziris expandar la revoluciono a tota mondo, kontre ke Stalin pensis krear socialismo en unika stato. Stalin vinkis la povo-disputo, e fine Trocki exilesis. Ganinte povo, Stalin komencis administrar despotale.
Stalin modernigis l'agrala stato. Lu socialigis l'agrokultivo kreante sovhozi (farmeyi dil stato) e kolhozi (farmeyi kolektivala). Ca ago efektigis famino en la lando, e nulu savas quanta homi mortis pro hungro. Giganta centri industriala fondesis e la lando urbanigesis. Stalin kreis totalitara stato kun sekreta servo (NKVD, GPU, pose KGB). En Soviet-Uniono, omni suspektis ke altri facesis anti-Soviet agadi. En paranoyal atmosfero, homi arestesis e sendesis a koncentreyi o simple mortigesis. Segun la libro "GULAG-Arkipelago", skribita da Alexandr Soljenicin, multa homi mizeris dum multa yari.
Soviet-Uniono dum duesma mondomilito
[redaktar | redaktar fonto]Ante mondomilito Soviet-Uniono demandis arei de landi havanta limiti kun su en la westajo, nome Finlando, Estonia, Latvia e Lituania, por protektar su kontre nacional-socialista Germania. Mikra Baltika stati koaktesis donar bazi e portui a Soviet-Uniono, ma Finlando ne voluntis donar sua sulo a nepropra armeo. En autuno 1939, la 30ma di novembro, Soviet-Uniono atakis Finlando, e Vintro-milito komencis. Pro l'atako, Soviet-Uniono exkomunikesis de la Ligo di la nacioni. La milito duris til 13ma di marto 1940, ma Soviet-Uniono ne sucesis konquestar komplete Finlando, qua perdis cirkume 10 % ek sua teritorio.
Quankam Soviet-Uniono e Germania subskribis pakto pri ne-atako, Germania atakis Soviet-Uniono ye la 22ma di junio 1941. Finlando partoprenis en la milito kontre Soviet-Uniono por retroprenar la perdita sulo. Komence Soviet-Uniono retretis, ma Stalin sucesis kolektar suficanta forco por represar l'invado e dum la yaro 1943 la fortuno translacis su a la Soviet latero. Soviet-Uniono tre mizeris dum duesma mondomilito perdinte milioni de homi. La vinko en milito igis Soviet-Uniono mondala super-povo.
Soviet-Uniono pos la duesma mondomilito
[redaktar | redaktar fonto]Pos la mondomilito Soviet-Uniono expansis sua influo en estal Europa. Estonia, Latvia, Lituania e Moldova esis konektita a Soviet-Uniono kom Soviet-republiki, e Polonia, Chekoslovakia, Hungaria, Rumania, Bulgaria e la estala parto di Germania divenis gradope socialista stati sub Soviet-komando. La skismo inter Ocidento ed Oriento profundeskis e kolda milito inter idei komencis.
En 1953 Iosif Stalin mortis. Komence la troiko (trio) Hrushchyov-Malenkov-Molotov administris la stato, ma en 1958 Nikita Hrushchyov elektesis chefo di la komunista partiso, e talamaniere, di la stato. Ja en 1956 Hrushchyov revelabis la obskura e kruela latero di Stalinismo. La atmosfero en lando divenis plu libera. Tekniko progresis en la lando: Soviet-Uniono konstruktis sua atomala e hidrogenala bombi, e sendis l'unesma artificala satelito aden kosmo en 1957, l'unesma homo en 1961. Soviet-Uniono provokabis Usa en kontesto, e semblis ke Soviet-Uniono esos vinkanto.
Tamen regresiva povi en lando esis nekontenta kun Hrushchyov. Li pensis, ke la desstalinigo da Hrushchyov mustas finar, e nova chefo, Leonid Brejnev elektesis. Dum la regno di Brejnev la vivo en Soviet-Uniono esis sekura ma pasableta (ecepte cirko) mem en komuna chambraro ed omna libera pensi konsideresis anti-Soviet.
En la mondo, Soviet-Uniono ganis sempre plusa autoritato e hegemonio vinkante en sua latero multa nova stati en Afrika ed Azia, nome India. Dum la yari 1970a Soviet-Uniono atingis en armala kontesto la nivelo di Usa, tamem la malado ekonomiala gravigis.
La lasta yari di Soviet-Uniono
[redaktar | redaktar fonto]La yari 1980a esis la finala fazo di Soviet-Uniono. Leonid Brejnev mortis en 1982, e pos ilu esis chefo di stato kurte Yuri Andropov e Konstantin Chernenko. En 1985 yuna Mihail Gorbachyov esis elektita. Ilu komprenis, ke homi bezonas libereso, ed ilu deziris altrigar - inter limiti di la socialismo - la lando per nova politiko. En 1986 eventis la katastrofo di Chornobil. Per perestroiko (nova konstrukto) e glasnosto (klareso, transparenteso) ilu duktis la stato a nova voyo. La rezultajo di la nova politiko ne esis ta quan Gorbachyov expektis, pro ke soviet-homi e nacioni prenis la povo en sua propra manui. En 1987 Boris Yelcin parolis en la Central Komitato di Partiso tre kurajoze kontre partisala elito e korupteso di la lando ganante suporto di populo ed auritato che homi. De la 24ma di decembro 1979 til 1989 Afganistan okupesis da Soviet-trupi.
En 1989 senatani, insistanta novigi, vinkis l'elekto. Eventis striko di ministi, e l'ekonomiko falis en krizo. Omnaloke en Soviet-Uniono diversa nacioni komencis persekutar l'una l'altra. Hegemonio en Est-Europa ja esabis perdita, e la murego di Berlin apertesis ye la 9ma di novembro.
En 1990 en Moskva 200 000 homi demandis altrigi e novigi en la lando. Estonia, Latvia e Lituania votis por lua nedependantesko. Ye la 19ma di agosto 1991 regresiva grupo kaptis la povo, ma la stato-stroko ne sucesis. Boris Yelcin kurajoze agis kontre povo-kaptanti samatempe kam Gorbachyov protektesis en sua domo en Krimea. Pose Boris Yelcin elektesis prezidanto di Rusia. Ye la 26ma di decembro 1991 la chefi di Rusia, Bielorusia ed Ukraina decidis cesigar Soviet-Uniono e kreis la Komunitato di Nedependanta Stati konsistanta ek ex-Soviet-stati.
| Precipua artiklo: Listo di chefi di Soviet-Uniono |
