Historio di Ido
Ido kreesis dum la komenco dil 20ma yarcento. Multa projeti pri konstruktita lingui aparis ante la kreo di Ido. Inter la prekursori en ca esforco on povas mencionar Blaise Pascal, René Descartes, Leibniz, ma precipue Schleyer, l'inventinto di Volapük e Zamenhof, patro di Esperanto. Anke pos la kreo di Ido aparis multega projeti: italico, latin-ido, weltdeutsch, edc.
Komenco
[redaktar | redaktar fonto].svg)
La Delegitaro por l'Adopto di Linguo Auxiliara Internaciona
[redaktar | redaktar fonto]En la komenco dil 20ma yarcento la neceseso di linguo internaciona konsideresis da multa personi, nome inter ciencisti e filozofi[1]. En ica periodo florifis nova projeti pri internaciona lingui. Segun l'inicio dal Franca matematikisto Léopold Leau ye la 17ma di januaro 1901 fondesis la Delegitaro por l'Adopto di Linguo Auxiliara Internaciona kun la susteno da multa inteligenti. En 1906 la Delegitaro recevis la susteno da plu kam 1 200 membri di diversa akademii ed universitati de plura landi e da plu kam 200 ciencala societi.[1].
En mayo 1907 la Delegitaro prizentis la questiono al Internaciona Asociuro di Akademii en Wien, qua deklaris su nekompetenta per 12 voti favorebla kontre 8 ed un absteno. Konseque la Delegitaro formacis laborokomitato, di qua la membri elektesis per 242 voti ek 253. Ica Komitato inkluzis famoza ciencisti, exemple linguisti Jespersen, Schuchardt e Baudouin de Courtenay ed anke kemiisto Ostwald. Per koopto altra eminenti admisesis, exemple Italiana matematikisto Giuseppe Peano. Léopold Leau e Louis Couturat esis la sekretarii di la komitato.
La komitato kunvenis en Kolegio di Francia en Paris en oktobro 1907 e kontemplis multa projeti di internaciona linguo, maxim-multa-kaze prizentata da lia autori ipsa. La komitato venis rapide a la konkluzo, ke existas nur du projeti di internaciona linguo, qui meritas intereso: Esperanto nechanjita, en la formo publikigita en 1887, ed Idiom Neutral, developata dal olima Akademio di Volapük. La Delegitaro decidis fine selektar Esperanto sub la kondiciono, ke ol subisos chanji segun la projeto "Ido".
Ica projeto, kreita da anonima autoro, esis ulatipa sintezo inter Esperanto ed Idiom Neutral. Dana linguisto Otto Jespersen, membro dil Komitato dil Delegitaro, yene raportis pri la afero:
|
Dum la lasta konsilantaro la centro di diskutado jiras cirkum la temo pri Ido, qua esis prizentita da sioro Couturat vice lua autoro. (…) Ol esis bifurko di Esperanto, qua konsideras l'objecioni, qua esis ja enuncita antee da multa parti kontre la linguo di Zamenhof e qua montras tale en multa punti la transakto dezirita inter Esperanto e Neutral.[2]. | 
|
Esas poka probable ke Wilhelm Ostwald ne esis kontenta kun Ido, pro ke il ektiris dil prezidanteso dil Komisio, e kreis en 1916 la linguo konstruktita Weltdeutsch. En la 29ma di septembro 1926 en la jurnalo Vossische Zeitung il explikis la neceso di kreo di nova internaciona linguo por remplasar Ido[3].
Kontroversala patreso
[redaktar | redaktar fonto]La patreso dil Ido-projeto esas kontroversala. Tamen, l'atesto dil linguisto Otto Jespersen, qua esis membro dil Komitato di laboro, pose dil Permananta Komiso, denuncis klare, ke la autoro esis Louis de Beaufront. La Franciana filozofo Louis Couturat konocis l'identeso di la autoro dil projeto. [?[Kom la Ido-projeto reprenis bona numero di lua tezi pri la derivado, l'ideo extensesis ke lu esis la autoro]?][4].
Segun Otto Jespersen la Ido-projeto prezentesis al asemblo dum la lasta kunsido da Couturat vice la autoro. Nulu inter la membri dil Komitato savis altro pri la autoro, ecepte ke lu ne esis nek Couturat nek Léau, nek ula membro dil Komitato[5].
Beaufront ed ilua relati kun la mondo di Esperanto
[redaktar | redaktar fonto]
La relato inter Beaufront ed Esperanto esis komplexa:
Beaufront esis favoroza ad Esperanto
[redaktar | redaktar fonto]Beaufront esis un del pioniri di Esperanto en Francia e konsideresis la reprezentinto di Zamenhof, qua dicabis:
|
|
"Same kam me predicis antee la morto di Volapük ye la ipsa dio di olua nasko, same kun kompleta fido, e sen timo dementiesar, me predicas la morto di omna sistemo, qua asertos opozesar ad Esperanto. Periodo de duadek-e-kin yari de laboro personal, de explorado pri ca questiono, koaktas me vidar, en Esperanto sola, la vera solvuro di la problemo. En omna vidpunto on konsiderez ol, Esperanto esas verko tote logikoza e de praktikala qualeso admirinda. Lu esas tante konforma a la vera programo di la linguo internaciona, ke omna nova sistemo ne povus egalesar ad ol, ecepte per imitar ol tote evidente, o prefere per imitar ol komplete. Tale ni povas dormar pacoze. Nulatempe ni bezonos abandonar Esperanto: onu ne donos ulo plu bona a ni[6]. |
|
L'afero Hachette
[redaktar | redaktar fonto]
En 1901 Zamenhof facis reprezentar da Beaufront apude di l'edituro Hachette por publikigar Esperantala verki. Tamen, la rankoro kreskis kande Carlo Bourlet e Théophile Cart avertis Zamenhof kontre la povi ecese extensita ke lu havis konkordigita a Beaufront ed a Hachette.
Zamenhof esus trovita definitive ligita a Hachette, dum ke Beaufront, konsente kun l'editero, dispozabus di yuro di regardo absoluta sur omna verki en esperanto o rilatinda, sine gravar la autoro. Facanta kulbutar ta afero, Cart e Bourlet eviktis Beaufront di lua rolo en unesma plano ed evitis ke l'editero en esperanto ne divenez monopolio de Hachette.[6].
Beaufront e la mondo di Ido
[redaktar | redaktar fonto]Beaufront esis konsiderata kom trahizanto dal Esperantisti nam il supozesis esar adheranto di Esperanto ed il introduktis Ido ye la ultima dio.
Jespersen divenis prezidanto dil Akademio di Ido ed, en la revuo Progreso, partoprenis aktive en la debati qui apuntis konstanta plubonigo di la linguo. Ma kelka yari pose, ilua aktiveso cesis subite, nam il ne prizis la maniero en qua Couturat e l'altri developis Ido, ma precipue nam il suspektis, ke Couturat - di qua intriganta rolo dum la periodo dil Komitato ne klarigis pose - explotis ilua autoritato til la punto di ne konsiderar ol kom marioneto[7].
Elaborado
[redaktar | redaktar fonto]La Komitato dil Delegitaro decidis nominar, ye la 24esma di oktobro 1907, Permananta Komisitaro' kun skopo "studiar e fixigar la detali di la linguo adoptota"[8]. La membri di ta Komisitaro esis Louis Couturat, Wilhelm Ostwald, Otto Jespersen, Baudouin de Courtenay e Léopold Leau. Louis de Beaufront esis fine kooptita "pro lua specala kompetenteso" [8].
Fondesis Uniono dil Amiki di la Linguo Internaciona, inkluzite l'Akademio e direktiva komitato, e lansesis la monatala revuo Progreso en 1908, por publikigar linguala debati e la decidi dal Akademio di Ido. La labori dal Permananta Komisitaro pose developis la linguo, qua nomizesis Ido pos ke Zamenhof refuzis irga nomo mencionanta Esperanto.
Esencale, l'elaborado dil linguo esis kompletigita en 1920 kun la publikado dil unesma manuali e vortari di Ido "konforme a la decidi prenita dal Komitato e la Komisitaro", e samatempe prizentis la deklaro dil Komisitaro signata da omna lua membri[9]. Kande lua skopo esis finigata, la Delegitaro dissolvesis reguloze ye la 31ma di julio 1910 pos fondar l'Uniono por la linguo internaciona.
La precipua modifikuri facita ad Esperanto en l'elaborado di Ido esas ta[9] (quale oli esis enuncita dal Komitato dil Delegitaro):
- supreso dil acentizita literi, posibligante imprimar omnaloke texti di ta linguo, konservante fonetikala ortografio e riestablisante ofte internaciona ortografio;
- supreso di kelka traiti morfosintaxala (akuzativo, akordo dil adjektivo en multa kazi);
- regulozigo di derivo, unika moyeno por impedar invado di idioteso, e furnisar solida baso por parlaborado di terminaro ciencala e teknikala, necesega por propagado di internacionala linguo en la ciencoza mondo;
- plubonigo di terminaro per adopto di nova radiki sorgeme selektata segun la principo di maxima internacioneso[10].
Ca punti traktesas en l'artiklo pri Kritiki kontre Esperanto.
Inter stabileso e chanjo
[redaktar | redaktar fonto].svg)
L'Idisti rapide trovis su avan grava dilemo: certa, la persequo di linguistikala labori plubonigis la qualeso dil linguo ma, anke, implikis nenecesa chanji, qui facis desfacila lua difuzo inter la granda publiko.
Debato opozis la partisani di la stabileso por difuzar la linguo e li volis finigar la linguistikala laboro. En ica kuntexto Louis Couturat defensis la meza voyo en la revuo Progreso:
|
|
Ya, nia linguo esas nekompleta; ma ni ne volas anke rikomencar lo. Ni devus kompletigar e parfacar lo, tasko per tasko, konstante, segun fixa principi. Fakte, nia slogano esas: "ne inerta stagnado, ne perpetua konvulso, ma konstanta e kontinua progreso[11]. |
|
Fine, pos multa yari di intensa laboro, periodo di stabileso di dek yari decidesis en 1914 por konocar la linguo la maxima larje posibla.
Haltigo dum unesma mondomilito
[redaktar | redaktar fonto]Dum kreskado l'Idala movemento esis devastita da dek grava eventi ye la komenco di agosto 1914. Louis Couturat mortis en automobila shoko ed unesma mondomilito komencis. La desaparo di maxim importanta fondinto di Ido e la furio di nacionalismo kun vasta destruktado febligis Ido e l'ideo di internacionala linguo. L'Idala movemento permanis precipue en neutrala landi, exemple Suisia (specale pro l'agado di Friedrich Schneeberger kom sekretario) e Suedia (kun Per Ahlberg, editisto di la revuo Idala Mondo)[12]. La Progreso-revuo cesis aparar en 1914, pro ke Couturat esabis l'editisto e la chefa redaktisto.
Rinasko dum 1920-a yari
[redaktar | redaktar fonto]Pos la milito, l'Idala movado rikonstruktesis lente. En 1918, la Franciana linguisto Antoine Meillet, profesoro en la Collège de France, laudis Ido, e plu ordinare l'ideo di internaciona linguo, en ilua libro Les Langues dans l'Europe nouvelle:
|
|
Esus facebla, cetere, procedar plu logikoze e, konseque, talamaniere plu kontentiganta e plu klara, en vortoformacado kam facas Esperanto. Lo esas to quon montris la kreeri di Ido, linguo fondinta sur la sama principo kam Esperanto, ma ube la principi aplikesis plu rigoroze. Irgequon on povas pensar pri ca du solvuri ja propozita e qui havis suceso duriva, ula fakto esas certa: linguo artificala fondita sur la principo di Esperanto ed Ido povas funcionar. Ad irgu qua ja savas la Angla o linguo Romana, e mem plu multe ad irgu qua konocas plura lingui di ocidentala Europa, lo esas facila aquirar la savo pri Esperanto od Ido; suficas nur periodo de kelka dii por komprenar, de kelka semani por praktikar ita lingui."[13]. |
|
En 1920 Schneeberger, la prezidanto dil Akademio di Ido, anuncis la ripreno dil labori dil Akademio[14]. Louis de Beaufront publikigis en 1925 ilua « Grammaire complète » (Kompleta Gramatiko Detaloza), qua restas ankore en la komenco dil 21ma yarcento un verko di refero sur la gramatiko di Ido. Plura Idistala kongresi organizesis: Wien (1921), Dessau (1922), Kassel (1923), Luxemburg (1924), Torino (1925) e Praha (1926). Plura Idala revui apareskis[15].
Krizo en 1927
[redaktar | redaktar fonto]En 1927, serioza deskonkordi dividis l'Idista movado. En 1922 l'aparo di nova helpolinguo, Occidental, e la rinovigo dil dilemo inter stabileso e chanjo febligis Ido. Vivaca debati opozis la konservemisti kun reformisti. Por sua parto, Otto Jespersen, qua separis su del Idala movado, publikigis en 1928 lua propra linguala projeto, Novial. Jespersen explikis la kauzi di lua foresko de Ido:
|
|
La nova linguo, tala quale ol modifikesis lor diskuti en Progreso til ke ol divenez sempre plu fora de la originala projeto da de Beaufront, revelesis esar linguo extreme flexebla e richa, supera ad Esperanto multarelate, quankam ne esante perfekte kontentiganta quale me havos l'okaziono montrar ico en aparta chapitro. Lua precipua defekto, meajudike, esas ke lua fonderi ne adoptis kom devizo quik de la komenco Lasciate ogni Esperanto voi ch'entrate, ma oportas agnoskar ke la responsivi di Ido montris preske omni, ke li egardis serioze la vorto "Progres" ed esas pronta durigar ankore nun la perfektigo di l'IL (la linguo internaciona NdT) sen opinionar ke la lasta vorto ja dicesis pri ta temo.[16]. |
|
Novial, qua prenis multa traiti di Ido eliminanta la karakterizivi maxim diverganta di Esperanto (fino en -o di substantivi, -a di adjektivi o la konjugaciono en -as, -is, -os) atraktis certa nombro di Idisti quale Ahlberg di qua Idista revuo Mondo divenis novialista revuo.
Retro-unigo dil Idala movado
[redaktar | redaktar fonto]L'Idista kongreso di 1928 en Zürich signifikis la komenco dil retro-unigo dil Idista movado. L'Uniono por la Linguo internaciona Ido riaktivigesis ed oficala buletino editesis. La revuo Progreso ri-apereskis depos 1931 ed aparas sen interupto til hodie. La sekretario e redaktero Matejka deklaras pri to:
|
|
Per ica rezolvo, decidita lor la labori dil recenta kongreso en Sopron, nova ero komencas por nia movado. La riveko di Progreso esas plu kam simpla simbolo o homajo a lua neobliviebla fonderi: lu atestas la volo di nia diretanti pludurigar la verko di nia maestro Couturat e furnisar a nia movado-tribuno meritanta ica nomo por diskuti libera e la perfektigo konstanta.[17]. |
|
L'unesma numero di nova Progreso kontenis artikli da kelka fondinti di Ido quale Wilhelm Ostwald o Léopold Leau. Debatesis pri l'oportuneso di nova chanji, til ke en 1934 deklaresis nova periodo di stabileso di 10 yari. Pluse, l'internaciona situeso ridivenis nefavorabla a l'internaciona helpolingui pro l'acenso dil fashismo, la nacionalsocialismo e la Stalinismo, sequita da duesma mondomilito. L'unesma devo dil Idista movado divenis nun transvivor[18].
Pos la milito
[redaktar | redaktar fonto]L'Idista movado transvivis la Duesma mondomilito. La revuo Progreso ne cesis aparar, anke dum la milito. Pose, la linguistikala laboro durigis, quankam en ritmo pasable lenta. On ya fixigabis l'esencala parto di la linguo. Nun oportis precipue adoptar nova nomi, por sequar la developado ciencal e teknikal.
La majoritato del artikli di Progreso parolis pri diversa temi nelinguala. Developesis importanta produktado poeziala da multa autori, inter qui la precipua esis la Belga poeto Andreas Juste. Il preponderis en l'Idista movado en la periodo 1960-1998, ne nur pro l'importo di sua literaturala produktado, ma anke pro l'energio quan il transmisis al movado. La fonduro Andreas Juste havas specala biblioteko kun plu kam 250 verki en o pri Ido. En 2009, responsis pri ol l'asociuro Juste & Co[19].
Nun
[redaktar | redaktar fonto]Idala movado esas aktiva che interreto. Existas multa retsitui[20]. Multa diskutolisti en o pri Ido esas aktiva[21]. Idisti esas anke tre aktiva en la sociala retari quale Facebook. La maxim granda Ido-grupo che Facebook havas 434 membri (ye la 25ma di marto 2024)[22].
L'Idista revui Progreso, Kuriero Internaciona ed Ido-Saluto! aparas reguloze. Omnayare eventas Internaciona Ido-konferi. Ido esas la duesma maxim parolata auxiliara linguo dop Esperanto. En la germana chefurbo Berlin esas aktiva lokala Ido-grupo, l'Ido-Amiki Berlin, qua renkontras omna semano unfoye.
En marto 2024, Ido-Wikipedio havis plu kam 46 000 artikli.
Videz anke
[redaktar | redaktar fonto]- Historio di nia linguo da Otto Jespersen
- Ido-himno
- Ido-Konferi
- Idala revui
- Ido-stelo
- Interhelpo, Chekoslovakia-Kirgizia
- Komintern, Komunista Internaciona propozis Ido kom internaciona linguo inter landi apartenanta a la Komintern.
- En 1918, Kuomintang, Chiniana partiso di Sun Yatsen, adoptis Ido kom linguo por exterlandana relati.
- Herbert Wells, Britaniana skriptisto, inspiresis da Ido-linguo en sua novelo "Mr. Britling sees it through"
Referi
[redaktar | redaktar fonto]- ↑ 1,0 1,1 Jacob, Henry:A Planned Auxiliary Language Publikigita da Dennis Dobson. Dato di publikigo: 1947. Idiomo: Angla.
- ↑ An International Language Publikigita da George Allen et Unwin. Dato di publikigo: 1928. Idiomo: Otto.
- ↑ Germana Texto (PDF)
- ↑ novial, Atesto dil linguisto Otto Jespersen
- ↑ http://www.ido-france.org/historique_Jespersen.htm
- ↑ 6,0 6,1 Imité, jamais égalé — PDF
- ↑ Interlingvistiko kaj Esperantologio, Dr W. Manders. p. 22. NL-Purmerend.¬:J. Muuses. 1950.
- ↑ 8,0 8,1 Extrait des procès-verbaux officiels du Comité de la Délégation.
- ↑ 9,0 9,1 Couturat Louis et De Beaufront Louis, Dictionnaire français-ido, Paris, 1915.
- ↑ Couturat, Louis et de Beaufront, Louis: Dictionnaire Français-Ido, Paris, 1915. e Dyer, The Problem of an International Auxiliary Language and its Solution in Ido, Londres, 1923.
- ↑ Couturat Louis : Pri nia metodo, Progreso, décembre 1909. Traduit de l'ido.
- ↑ Cornioley Hans, 30 yari Ido, Progreso, juillet-septembre 1938. Juste Andreas, Rinasko, Progreso, 300, janvier-avril 1994.
- ↑ Meillet Antoine, Les Langues dans l'Europe nouvelle, Paris, 1918.
- ↑ Cornioley Hans, 30 yari Ido, Progreso, julio-septembro 1938.
- ↑ Juste Andreas, Rinasko, Progreso, 300, janvier-avril 1994.
- ↑ Jespersen Otto : An International Language, Londres, 1928. Traduit de l'anglais.
- ↑ Cornioley Hans / 30 yari Ido, Progreso, juillet-septembre 1938. Traduit de l'ido.
- ↑ Juste Andreas, Nova Fervori, Progreso, 300, janvier-avril 1994.
- ↑ Juste & Co
- ↑ Exemple Angla The International Language Ido - Reformed Esperanto
- ↑ notamment Idolisto, liste de discussion en Ido
- ↑ Grupo Ido che Facebook
Bibliografio
[redaktar | redaktar fonto]- Albert Guérard (1922), A Short History of the International Language Movement, London, T. Fisher Unwin, LTD.
- Andrew Large (1985), The Artificial Language Movement, London, Basil Blackwell in association with André Deutsch