Katalunia
Comunidad Autónoma de Cataluña Comunautat Autonoma de Catalonha
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Katalunia (Kataluniane Catalunya, Aranane Catalonha, Hispane Cataluña) esas autonoma regiono di Hispania. Ol jacas nord-este de Hispana teritorio. Norde, ol havas frontieri kun Andora e Francia.
Segun statistiki de 2024, ol havas {formatnum:8012231}} habitanti. Ol subdividesas administrale en 4 provinci od 8 regioni (vegueries), qui subdividesas en 43 distrikti (comarques). Lua chef-urbo, Barcelona, esas la 2ma maxim populoza urbo di Hispania e la 5ma maxim populoza urbala regiono di Europana Uniono.
Bazala fakti pri Katalunia.
Historio
[redaktar | redaktar fonto]
Katalunia ja habitesis dum Paleolitiko. La maxim anciena homala restajo trovita en la regiono esis mandibulo evanta cirkume 200 mil yari, de hominido qua habitis la regiono ante Homo neanderthalensis. Existas importanta restaji de la fino di paleolitiko e mezolitiko, inter 8000 e 5000 aK, trovita en Sant Gregori ed El Filador.
Ante l'arivo di Romani, la regiono habitesis da Iberi, qui mantenis relati kun populi de Mediteraneo. Cirkume 218 aK, dum la duesma Punika milito, Romani arivis en la regiono. Li desembarkis por kaptar la fonto di provizuri por Kartagana generalo Anibal. La precipua militala bazo Romana, ed anke l'unesma koloniala nukleo Romana en Iberia esis Taraco, nun Tarragona. Komence, la regiono divenis parto di Romana provinco Hispania Citerior, e pos 27 aK, ol divenis parto di provinco Tarraconense. Romani konstruktis multa urbi e substrukturi, kultivis frumento, vitobero ed olivo, e portis latina linguo a la regiono.
Dum la 3ma yarcento kreskis la konverto di lua habitantaro a Kristanismo, qua kompleteskis dum la 4ma yarcento. Malgre ke Hispania restis sub Romana dominaco e ne kaptesis da Vandali, Suevi ed Alani, multa urbi subisis spoliado e perdis habitantaro. Pos la falio di Romana imperio, la regiono okupesis da Visigoti, e guvernesis kom parto di Visigota Rejio dum preske 250 yari. En 718, ol konquestesis da Mohamedani, e divenis parto di Al-Andalus, provinco de kalifio Umayyad. Pos konquestar Roussillon en 760 e Barcelona en 801, Frankiani kaptis l'areo inter Septimania e fluvio Llobregat de Mohamedani, e kreis komtii forte militarigita en la regiono, por protektar la sudo di Frankian Imperio de nova invado da Al-Andalus.
La komtii di Barcelona nominesis dal imperiestro di Frankiani, ed esis lua vasali de Frankiani. En 897, komto Guifré la Haroza transformis lua titulo en heredala, do kreinta dinastio, qua guvernis Katalunia til 1410. En 988, komto Borrell la 2ma ne aceptis Frankiana rejo Hugues Capet e sua nova dinastio, diveninta nedependanta. Dum la komenco dil 11ma yarcento, feudismo instalesis en la regiono, tamen pro influi de katolika eklezio ed interveno di Ramon Berenguer la 1ma en negocii kun rebela nobeli, parto de la povi di la komto konservesis. En 1137, lora komto Ramon Berenguer la 4ma mariajis rejino Peyronela de Aragon ed establisis dinastiala uniono kun Aragon.
Erste en 1258, Francia abandonis lua pretendo super Katalunia. Kom parto di Aragon, Katalunia divenis importanta marala povo, ed expansis vers Valencia, Baleari, ed anke Sardinia e Sicilia.
Dum la 14ma yarcento Katalunia divenis princio, ed importanta komercala povo en Mediteraneo. Tamen, kun la desaparo di Aragon kom nedependanta stato, la regiono dekadis. La dekado duris til la komenco di industriizo di Hispania.
Dum la 19ma yarcento komencis la Renaixença, kulturala movado por la rekupero di Kataluniana kom linguo di kulturo. Dum la sequanta yardeki aparis l'idei pri politikal autonomeso e nedependo.
Geografio
[redaktar | redaktar fonto]
██ Pirenei ██ Pre-Pirenei ██ Centrala Depreso ██ Mikra monti en la regiono di centrala depreso | ██ Transversa montaro ██ Pre-litorala montaro ██ Litorala montaro ██ Litorala e prelitorala depresi |
Katalunia havas 580 km di litoro e havas tri unesi di reliefo. Norde jacas la Pirenei, montaro en la frontiero inter Hispania, Andora e Francia. En la centro di la regiono existas depreso (Centrala Depreso) en la valo di Ebro. Paralel a litoro jacas du montareti: la Cordillera Litoral (en Kataluniana, Serralada Litoral Catalana) e la Cordillera Prelitoral (en Kataluniana, Serralada Prelitoral).
Ekonomio
[redaktar | redaktar fonto]Katalunia havas industriala tradiciono de la 19ma yarcento. nun l'industrio, turismo e servadi esas la precipua ekonomiala agadi di Katalunia.
Substrukturo
[redaktar | redaktar fonto]Katalunia esas bone komunikita per tero, maro ed aero. Por acesar per tero existas multa chosei e ferovoyi.
Lingui
[redaktar | redaktar fonto]En Katalunia parolesas diversa lingui, di qui la precipua esas la Kataluniana e la Hispana. Segun la Statuto di Autonomeso, amba lingui, ensemble kun l'Ocitana (en la varianto Aranana) esas oficala. Ultre, la Kataluniana judikesas kom propra linguo di Katalunia e l'Aranana, linguo propra di Aran-valo. Ordinare, Kataluniani esas bilingua, e konocas la dua precipua lingui.
La linguo Kataluniana extensas ultre Kataluniana teritorio. En Katalunia parolesas du precipua dialekti. Tale nomizita centrala dialekto parolesas este, en regioni dil nordo Tarragona, Barcelona e Girona, en qua regiono dil Pirinei trovesas traiti dil nordala Kataluniana. L'Ocidentala esas propra di ocidentala regioni di Katalunia (provinco di Lleida ed sudo di Tarragona) e prizentas traiti simila al Valenciana, kon qua formacas kontinuo ed en qua interseko trovesas la Tortosina.
La Hispana esas la maxim parolata linguo en Katalunia, superesanta la Kataluniana kom matrala linguo. La Hispana uzesas precipue en urbala regioni, nome en la metropolala regiono di Barcelona ed en Camp de Tarragona.
L'Aranana esas matrala linguo por 22,4% de la habitantaro dil Aran-valo, propra linguo por 27,1% e habituala por 23,4%.
Linguistikala legaro
[redaktar | redaktar fonto]La Konstituco Hispana di 1978 mencionas en lua triesma artiklo la Kastiliana kom "la Hispana linguo oficala di la Stato", tale kom l'altra Hispana lingui "oficala en lua rispektiva Autonoma Komunesi segun lia Statuti".[1] Konsonance, la Statuto di Autonomeso di Katalunia di 1979, oficialigas la Kastiliana e la Kataluniana kom oficala lingui di Katalunia (la Kataluniana en Kataluni, e la Kastiliana nam esas oficala di Hispania).[2] La Statuto di Autonomeso di Katalunia di 2006 ultre asekuras ke "omna personi havas yuro a uzar ambi e la civitani di Katalunina havas la yuro e la devo di konocalar li".[2] Sama artiklo precizas ke la propa linguo di Katalunia esas la Kataluniana, e "kom tala, la Kataluniana esas la linguo ordinare uzata e preferata en publika administrado e di la moyeni di publika komuniko di Kataluniani, ed esas anke la linguo normale uzata en la skoli".[2] Fine, l'Aranana (nome donacita a l'Okcitana parolata en la Valo di Aran) esas la linguo di ita teritorio ed anke oficala en Katalunia. En la Statuto pri Autonomeso existas chapitro qua determinas egala yuro por la tri lingui e grantas lua valideso ed uzo en publik administrado ed altra oficala institucuri.[3]
Referi
[redaktar | redaktar fonto]
|
Autonoma regioni di Hispania |
|
|---|---|---|
| Andaluzia • Aragon • Asturia • Baleari • Baskia • Extremadura • Galisia • Kanarii • Kantabria • Kastilia e Leon • Kastilia-La Mancha • Katalunia • Madrid • Murcia • Navara • La Rioja • Valencia Autonoma urbi: Ceuta • Melilla Suverena teritorii: Chafarinas • Vélez de la Gomera • Alhucemas | ||