Irez a kontenajo

Volapük

De Wikipedio
(Ridirektita de Volapuk)
Volapük
Volapük
Parolata en: Precipue en Europa
Regiono: {{{Regioni_di_mondo}}}
Quanto di parolanti: 20 personi[1]
(omni kom 2ma linguo)
Rango: {{{Rango}}}
Klasifikuro: • Konstruktita linguo
 • Helpolinguo
  • Volapük
Oficala stando
Oficala linguo en: {{{Ube_esas_oficala}}}
Regulata da: Kadäm Volapüka
Kodexi
ISO 639-1: vo
ISO 639-2: vol
ISO 639-3: {{{Iso3}}}
Extenseso dil {{{nomo}}}
Videz anke: Artificala lingui – Linguaro

Volapük esas artificala linguo kreita en 1879-1880 da Johann Martin Schleyer. La linguo populareskis dum la fino dil 19ma yarcento: en 1889 on kalkulis ke existis 25 jurnali e 283 klubi en tota mondo en o pri Volapük, e 316 libri en 25 lingui[2].

Historio

[redaktar | redaktar fonto]
Menade bal, püki bal - Un homaro, un linguo

Schleyer publikigis unesmafoye skiso pri Volapük en mayo 1879 en Sionsharfe, katolika revuo pri poezio di qua il esis edituro. To sequesis en 1880 per libro en la Germana. Schleyer propre ne skribis libri pri Volapük en altra lingui, ma altra skriptisti balde facis to.

L'unesma internaciona kongreso di Volapük eventis en Friedrichshafen, en 1884, e la duesma en München, en 1887. La linguo parolita en la kongresi esis Germana, ma dum la triesma kongreso (Paris, 1889) Volapük esis la sola linguo uzata. Camomente, la linguo kreita da Scheleyer esis en lua punto di maxima populareso, kun 283 asociuri, 25 periodala publikaji en o pri Volapük e 316 texto-libri en 25 lingui. L'Internaciona Akademio pri Volapük (Kadäm bevünetik Volapüka) kreesis en 1887 por konservar e perfektigar la linguo.

Ma esis precise dum la triesma kongreso kande komencis la dekado di lua movado. To eventis pro la diferi inter la sektori qui volis reformi, duktita da Auguste Kerckhoffs, prezidanto dil Akademio, e la sektoro plu konservema qui ne volis chanji, guidita da Schleyer, qua judikis Volapük kom lua proprieto, e konseque ne agnoskis l'autoritato dil Akademio. To stimulis divergi en la movado e granda perdo di suporto, nam multa sequinti komencis lernar Esperanto, aparinta en 1887.

Dum la yari 1920a, Nederlandano Arie de Jong reformis la linguo kun la helpo di lua poka parolanti, e prizentis reformo en 1931. La nova reformita versiono aceptesis da omni ed uzesas til nun. De Jong simplifikis la gramatiko, eliminis verbala formi poke uzita ed anke certa "sexuismo"* en pronomi ed verbala desinenci. Il anke introduktis la fonemo /r/ por facar kelka morfemi plu agnoskebla; exemple, gletik (granda) divenis gretik.

Pro la laboro di Arie de Jong, Volapük riaparis en Nederlando e Germania, ma la represo dum Naziismo esis frapo di qua Volapük ne povis rekuperar. Nun kalkulesas ke existas poka deki di parolanti, la maxim multa Esperantisti interesita pri l'origino dil artificala lingui. Tamen, sempre existabas komunitati di parolanti del epoko di Schleyer til nun, oficale duktata per sencesa intersequita cifals (duktisti).

Gramatiko

[redaktar | redaktar fonto]

Volapük notigas per signaro. Ol uzas latinida literi, exemple q w, e komence ol ne havis litero r. En la sequanta listo, la pronunci esas segun l'Internaciona Fonetikal Alfabeto:


a /a/, ä /æ/ od /ɛ/, b /b/, c /tʃ/ o /dʒ/,

d /d/, e /e/, f /f/, g /g/, h /h/,

i /i/, j /ʃ/ o /ʒ/, k /k/, l /l/,

m /m/, n /n/, o /o/, ö /ø/, p /p/,

r /r/, s /s/ o /z/, t /t/, u /u/, ü /y/,

v /v/, x /ks/ o /gz/, y /j/, z /ts/ o /dz/

L'acento esas en la lasta silabo.

Volapuko II, la revizio da De Jong, adoptis la fonemo "r", e chanjis kelka (ma ne la maxim freque uzata) vorti qua originale havis "l", pro ke li divenus plu rikonocebla. Exemple, en l'originala Volapük "lilöm" (= "pluvo") divenis moderne "rein" (de l'Angla "rain").

Artiklo

[redaktar | redaktar fonto]

L'artiklo uzesas nur ante stranjera vorti, ed esas:

  • el: neutrala formo
  • hiel: maskulala formo
  • jiel: hominala formo

Exemple:

  • (el) Friedrich
  • ela Friedrich - de Friederich
  • ele Friedrich - a Friedrich
  • eli Friedrich - Friedrich (akuzativo)
  • o (el) Friedrich! - (ho) Friedrich!


 Ica artiklo bezonas revizo da ula persono qua konocas ambe Ido, ed ica temo ciencala, teknologiala, matematikala, filozofiala, sportala, edc.
Ka vu povas helpar ni revizar ol?
Ica artiklo bezonas traduko (tote o parte). Se vu savas la linguo ke lu esis skribita en, ne esez hezitenda helpar ni tradukar lo.

Nomo

[redaktar | redaktar fonto]

Quale en la Germana, la nomi en Volapük havas quar kazi: nominativo, akuzativo, genitivo e dativo. En kompozita vorti, l'unesma parto dil kompono separas ordinare di l'altra per genitiva terminado -a, exemple: Vola-pük "dil-mondo linguo". Quankam, la fini di l'altra kazi (-e dativo, -i akuzativo) ulatempe uzesas, o la radiki aglutinesas en nominativo, sen separata vokalo.

Deklinado dil nomo

[redaktar | redaktar fonto]
Volapüka deklinado Singularo Pluralo
Nominativo vol - mondo vols - mondi
Genitivo vola - dil mondo volas - dil mondi
Dativo vole - al mondo voles - al mondi
Akusativo voli - mondo(n) volis - mondi(n)

Adjektivo

[redaktar | redaktar fonto]

La dezinenco di adjektivi sempre esas -ik. Exemple:

  • Gud: Bono.
  • Gudik: Bona.

Ordinare, l'adjektivi skribesas pos substantivi. Tamen, se skribita ante substantivi, o separita de substantivi per altra vorti, li varias segun nombro e kazo.

Exemple:

  • buk jönik=bela libro;
  • bukas jönik, jönikas bukas=de (la) bela libri.

Komparo di adjektivi formacita per -um ed -ün.

  • gudik=bona, gudikum=plu bona, gudikün=maxim bona
  • jönik=bela, jönikum=plu bela, jönikün=maxim bela

Adverbi

[redaktar | redaktar fonto]

Adverbi povas formacesar uzanta -o (ed en certa kazi di -ao ed -io) ek altra vorti.

  • deto=dextre, detao=de dextre, detio=dextre (akuzativo), ...
  • gudiko=bone, gudikumo=plu bone, gudiküno=maxim bone;
  • jöniko=bele, jönikumo=plu bele, jöniküno=maxim bele; ...

Originala formi

[redaktar | redaktar fonto]
Si: Yes No: Ne
Is: Hik Us: Ibe Nesuno: Tard Mödo: Beaucoup
Kiüp?: Kande? Diso: Sube Ya: Déjà Nemödo: Peu.
Kiöp? Ube? Dono: En bas Poso: Ensuite Veno: Très
Kikod? Pro quo? Löpo: En haut Täno: Alors Te: Seulement
Liko? Quale? Suso: Sure Fino: Enfin Ti: Presque
Evelo: Nulatempe Nebo: Preter Ai: Omnatempe Säto: Assez
Nevelo: Ne jamais. I: Anke Ai: Omnatempe Säto: Assez
Ofen: Ofte Plu: Plu Nu: Maintenant Viso: opozite, kontre
Suno: Tôt Ino: Interne Ba: forsan Za: À peu près

Prepozicioni

[redaktar | redaktar fonto]
Al: À, vers Nebü: À côté de Bifü: Devant Nen: Sans
De: De Po: dop Dis: Sous Pos: Après
Du: Pendant Se: De, hors Fa: Par Segun: segun
In: Dans Sis: Depuis Jü: Jusque Su: Sur
Ko: Avec Ta: Contre Lä: Près de Zi: Autour de


Konjuncioni

[redaktar | redaktar fonto]
Ab: Ma If: Se Bi: pro ke Jüs: Til ke
Das: Ke Kludo: do Dat: por ke Na: pos ke
Do: quankam Ni: nek Du: dum ke Sis: depos ke
E: e U: o I: anke Ven: kande
Ibo: pro Yed: tamen

Pronomi

[redaktar | redaktar fonto]

La pronomi komencas kun o- ed esas:

ob = me
ol = tu
or = vu (polita formo singulara)
om = ilu (uzata por omna vorti maskula)
of = elu (uzata por omna vivanti, di qui la femineco savesas. Se on parolas pri animalo ignorante la genro, on uzas om)
os = neutro ne-person-ala
on = neutro ye la signifiko di onu kolektala
ok = su

Por krear le plurala pronomo nominative on rajuntas s:

obs = ni
ols = vi
oms = ili
ofs = eli

Ta pronomi deklinesas:

oba = di me, obas = di ni
obe = ad me, obes = ad ni
obi = me(n), obis = ni(n)

e formacas la personala pronomi kun la sufixo -ik

obik = mea, obikel = la mea
obsik = nia, obsikel = la nia

La sufixo dil infinitivo verbala esas -ön (ek la Germana -en). Por konjugar, esas suficanta remplasar la dezinenco di linfinitivo por le korespondanta pronomo nominative:

binön = esar, binob = me esas, binol = tu esas, binom = il esas, binof = el esas,
binobs = ni esas, binols = vi esas, binoms = ili esas, binofs = eli esas.
binom gretik = il es granda
binos gudik = es bona

Exemplo pti verbala konjugado

[redaktar | redaktar fonto]

Hike, on povas vidar la verbo lenotön ("notifikar"), konjugata (aktiva formo).

Modelo di Konjugado
Verbo lenotön (radiko: lenot-)
Simpla formo Kompozata formo
Infinitivo lenotön avoir chanté
Gerundio en chantant en ayant chanté
Participo prezenta chantant elenol ?
Pasinta participo chanté —
Modo Tiempo Ob Ol Om Of Os On Obs Ols Oms
Indikativo Presente lenotob lenotol lenotom lenotof lenotos lenoton lenotobs lenotols lenotoms
neperfekta preterito älenotob älenotol älenotom älenotof älenotos älenoton älenotobs älenotols älenotoms
Pasinto elenotob elenotol elenotom elenotof elenotos elenoton elenotobs elenotols elenotoms
Antea Pasinto ilenotob ilenotol ilenotom ilenotof ilenotos ilenoton ilenotobs ilenotols ilenotoms
Futuro olenotob olenotol olenotom olenotof olenotos olenoton olenotobs olenotols olenotoms
Antea Futuro ulenotob ulenotol ulenotom ulenotof ulenotos ulenoton ulenotobs ulenotols ulenotoms
Kondicionalo Kondicionalo prizenta lenotoböv lenotolöv lenotomöv lenotoföv lenotosöv lenotonöv lenotobsöv lenotolsöv lenotomsöv
Neperfekta kondicionalo älenotoböv älenotolöv älenotomöv älenotoföv älenotosöv älenotonöv älenotobsöv älenotolsöv älenotomsöv
Antea Kondicionalo elenotoböv elenotolöv elenotomöv elenotoföv elenotosöv elenotonöv elenotobsöv elenotolsöv elenotomsöv
Kondicionalo Antea ilenotoböv ilenotolöv ilenotomöv ilenotoföv ilenotosöv ilenotonöv ilenotobsöv ilenotolsöv ilenotomsöv
Kondicionalo Futura olenotoböv olenotolöv olenotomöv olenotoföv olenotosöv olenotonöv olenotobsöv olenotolsöv olenotomsöv
Kondicionalo Antea Futuro ulenotoböv ulenotolöv ulenotomöv ulenotoföv ulenotosöv ulenotonöv ulenotobsöv ulenotolsöv ulenotomsöv
Volitivo prizenta lenotob-la lenotol-la lenotom-la lenotof-la lenotos-la lenoton-la lenotobs-la lenotols-la lenotoms-la
Pasinto Imperfekta älenotob-la älenotol-la älenotom-la älenotof-la älenotos-la älenoton-la älenotobs-la älenotols-la älenotoms-la
Pasinto Antea elenotob-la elenotol-la elenotom-la elenotof-la elenotos-la elenoton-la elenotobs-la elenotols-la elenotoms-la
preterito plusquamperfekto ilenotob-la ilenotol-la ilenotom-la ilenotof-la ilenotos-la ilenoton-la ilenotobs-la ilenotols-la ilenotoms-la
Imperativo prizenta lenotoböd lenotolöd lenotomöd lenotoföd lenotosöd lenotonöd lenotobsöd lenotolsöd lenotomsöd
Antea elenotoböd elenotolöd elenotomöd elenotoföd elenotosöd elenotonöd elenotobsöd elenotolsöd elenotomsöd

Hike, on povas vidar la verbo palenotön ("notifikesar"), konjugata (pasiva formo).

Modelo di Konjugado
Verbo palenotön (radiko: -lenot-)
Simpla formo Kompozata formo
Infinitivo palenotön avoir chanté
Gerundio en chantant en ayant chanté
Participo prezenta chantant elenol ?
Pasinta participo chanté —
Modo Tiempo Ob Ol Om Of Os On Obs Ols Oms
Indikativo Presente palenotob palenotol palenotom palenotof palenotos palenoton palenotobs palenotols palenotoms
neperfekta preterito pälenotob pälenotol pälenotom pälenotof pälenotos pälenoton pälenotobs pälenotols pälenotoms
pasinta Simple pelenotob pelenotol pelenotom pelenotof pelenotos pelenoton pelenotobs pelenotols pelenotoms
preterito plusquamperfekto pilenotob pilenotol pilenotom pilenotof pilenotos pilenoton pilenotobs pilenotols pilenotoms
Futuro polenotob polenotol polenotom polenotof polenotos polenoton polenotobs polenotols polenotoms
Antea futuro pulenotob pulenotol pulenotom pulenotof pulenotos pulenoton pulenotobs pulenotols pulenotoms
Kondicionalo Kondicionalo prizenta palenotoböv palenotolöv palenotomöv palenotoföv palenotosöv palenotonöv palenotobsöv palenotolsöv palenotomsöv
Kondicionalo Imperfecto pälenotoböv pälenotolöv pälenotomöv pälenotoföv pälenotosöv älenotonöv pälenotobsöv pälenotolsöv pälenotomsöv
Kondicionalo Perfecto pelenotoböv pelenotolöv pelenotomöv pelenotoföv pelenotosöv pelenotonöv pelenotobsöv pelenotolsöv pelenotomsöv
Kondicionalo plusquamperfekto pilenotoböv pilenotolöv pilenotomöv pilenotoföv pilenotosöv pilenotonöv pilenotobsöv pilenotolsöv pilenotomsöv
Kondicionalo Futuro polenotoböv polenotolöv polenotomöv polenotoföv polenotosöv polenotonöv polenotobsöv polenotolsöv polenotomsöv
Kondicionalo futuro perfekta pulenotoböv pulenotolöv pulenotomöv pulenotoföv pulenotosöv pulenotonöv pulenotobsöv pulenotolsöv pulenotomsöv
Subjuntivo Prezento palenotob-la palenotol-la palenotom-la palenotof-la palenotos-la palenoton-la palenotobs-la palenotols-la palenotoms-la
Neperfekta preterito pälenotob-la pälenotol-la pälenotom-la pälenotof-la pälenotos-la pälenoton-la pälenotobs-la pälenotols-la pälenotoms-la
Perfekta preterito pelenotob-la pelenotol-la pelenotom-la pelenotof-la pelenotos-la pelenoton-la pelenotobs-la pelenotols-la pelenotoms-la
preterito plusquamperfekto pilenotob-la pilenotol-la pilenotom-la pilenotof-la pilenotos-la pilenoton-la pilenotobs-la pilenotols-la pilenotoms-la
Imperativo Presente palenotoböd palenotolöd palenotomöd palenotoföd palenotosöd palenotonöd palenotobsöd palenotolsöd palenotomsöd
pasinta pelenotoböd pelenotolöd pelenotomöd pelenotoföd pelenotosöd pelenotonöd pelenotobsöd pelenotolsöd pelenotomsöd

Vorto-kreado

[redaktar | redaktar fonto]

Vorto kompozesas da radiko, qua povas recevar prefixi e sufixi, ma anke povas kompozesar ek du o plura radiki.

VOLAPÜK = universala linguo, da VOL = mondo e PÜK = linguo.

Kande multa raidki ko-existas en sama vorto, on metas la vorto que donacas la precipua ideo al fino. L'artikulado facas omnatempe adjuntanta la letro A (marko di genitivo).

pokamon = argent de poche
monapok = Poche d'argent
Mon signifikas pekunio, pok, posho.

Kelka radiki:

Cherpita de Latinida lingui:
DOL: doloro, FLUM: fluvio, KAP: kapo, MILAG: marvelo, SAP: sajeso.
Cherpita de Germana lingui:
ek la Germana:
FAD: filo, FEL: agro, JÖN: beleso, KET: kateno
e l'Angla:
BEG: prego, KLOT: robo, SMOK: fumuro, TIM: tempo.

Kelka prefixi:

BE: plufortigas l'ideo di verbo. BEKLOTÖN: revétir, de KLOTÖN: vétir. BELIFÖN: animer, de LIFÖN: vivre.
DA: transformas neutrala verbi en aktiva verbi. DATIKÖN: imaginar, de TIKÖN: pensar.
GE: korespondes al Franciana re, a l'Angliana back. GEPÜKÖN: respondar, de PÜKÖN: parolar.
LE: plufortigas l'ideo du radikaro. LEDIB: abîme, de DIB: profondeur.
LU: esas pejorativo. LUGOD: idolo, de GOD: deo.
NE: donacas negativa o privativa senso. NEFLEN: enemiko, de FLEN: amiko
SMA: donas l'ideo di plu mikra. SMABEL: monteto, de BEL: monto.
OF: formacas la feminino. OFBLOD: fratino, de BLOD: frato.
BEVÜ: esas INTER, o ENTRE en la Franciana. BEVÜNETIK: internaciona, de NETIK: naciona.
SE: donacas l'ideo di ekirar. SEGOLÖN: ekirar, de GOLÖN: irar.
ZI: donacas l'ideo di "cirkume". ZIGOLÖN: cirkumirar, de GOLÖN: irar.

Kelka sufixi:

EL: indikas la habitantaro di la lando, regiono, urbo. FLENTEL: Franciano, di FLENT: Francia.
EL: anke indikas la persono okupata pri l'afero indikita per la radikaro. MITEL: boucher, de MIT: viande.
AN: indikas anke la persono, sen ideo di aktiveso. BÄLEDAN: vieillard, de BÄLED: âge.
ÄB: indikas la persono, kun l'ideo di pasiveso. JELÄB: protégé, de JEL: amour.
AF: indikas l'animali. JALAF: krustaceo, de JAL: kuraso.
EN: indikas las mestieri o l'industrio. BILEN: mamosustenilo, de BIL: biro.
ÖP: indikas la kin parti dil mondo o determinita posto. YULÖP: Europe. KAFÖP: café (bar), de KAF: café (boisson).
EM ed ÖM indikas kolektivi. BLEDEM: foliaro, de BLED: folio. GADÖM: gardena utensilaro, de GAD: gardeno.
IK: formacas adjektivi, ed IKO, adverbio, ek radikaro. FAMIK: glorioza, FAMIKO: glorieusement, de FAM: glorio.

Cifri

[redaktar | redaktar fonto]

La cifri di 1 a 9 komencas e finas en konsonanto. La fina konsonanto sempre esas l. On povas observar la sequo di a e i o u ä ö ü, nun la cifro 7 esas eceptajo, kun interpozita e.

bal = 1
tel = 2
kil = 3
fol = 4
lul = 5
mäl = 6
vel = 7
jöl = 8
zül = 9

Adjuntanta s, on havas la korespondanta deki, exemple:

  • 10 esas bals, e 60 esas mäls.

Por formacar la nombri de 10 til 99, on interpozas e (e od ed avan vorto komencanta en konsonanto signifikas et):

  • 73 esas velsekil
(bal)tum = 100
(bal)tumbal = 101
(bal)tumtelsekil = 123
kiltummälsefol = 364
mil = 1.000
telmil kiltumfolselul = 2.345
balsmil = 10.000
balion = 1.000.000
folbalion jöltumvelsemälmil kiltumtelsezül = 4.876.329
telion = 1.000.000.000
Bims gretik lul = kin grand arbori

Uzado di la vorto Volapük en altra lingui

[redaktar | redaktar fonto]

La vorto Volapük anke signifikas "sensencajo" e "linguacho" en certa lingui, exemple Dana, en la frazo Det er det rene volapyk for mig ("Ol esas pura Volapük por me"). En Esperanto, "Volapukaĵo" esas anke termo por indikar "sensencajo" e la frazo Tio estas volapukaĵo al mi ("To esas Volapükajo por me") uzesa quale en l'Angla frazo: "It's Greek to me".

Referi

[redaktar | redaktar fonto]
  1. ↑ Why I Learned a Universal Language No One Speaks - Paul LaFarge, Village Voice, 1ma di agosto 2000 -
  2. ↑ Handbook on Volapük

Extera ligili

[redaktar | redaktar fonto]
v · d · m
Konstruktita lingui
HelpolinguiAdjuvilo • Simpla Angla • Esperanto • Eurolang • Eurolengo • Europanto • Folksprok • Globasa • Glosa • Idiom neutral • Ido • Interlingua • Inter-Slava • Kotava • Latino Moderne • Latino sine flexione • Lingua Franca Nova • Mundeze • Neo • Novial • Occidental • Románico • Volapük
Logikala e filozofiala lingui Lojban • Ro • Tceqli • Toki Pona
Artala lingui Klingon-linguo
Obtenita de "https://io.wikipedia.org/w/index.php?title=Volapük&oldid=1023731"