Finlandana linguo

De Wikipedio
Finlandana linguo
suomi
Parolata en: Finlando
Regiono: Nord-Europa
Quanto di parolanti: 4 863 351 (2011)
Rango:
Klasifikuro: Uralika lingui
Oficala stando
Oficala linguo en: Finlando
Regulata da: Centro di la Finlandala Lingui
Kodexi
ISO 639-1: fi
ISO 639-2: fin
ISO 639-3: {{{Iso3}}}
Verde, l'areo ube la Finlandana parolesas
da kelka homi ma ne esas oficala.
Videz anke: – Linguaro

La Finlandana linguo esas un ek l'Uralika lingui. Ol esas la oficala linguo di Finlando ma on parolas en la Finlandana anke en Nord-Suedia e mine en Nord-Norvegia. En Rusiala Nord-Karelia la Finlandana linguo esas preske mi-oficala linguo.

Yen kelka bazala fakti pri la Finlandana linguo. On dicas ke en la Finlandana parolesas quale skribesas, ma nuntempe la difero inter la parolado e skriburo (skribita linguo) esas kreskanta.

Oficala stando[redaktar | redaktar fonto]

Finlandana linguo esas un ek la du oficala lingui di Finlando ed oficala linguo inter l'oficala lingui dil Europana Uniono (l'altra oficala linguo di Finlando esas la Suediana, qua uzesas da 5,42 % de la habitantaro en 2010). En Suedia, la Finlandana havas stando di oficala minoritato-linguo lokala. Segun la Nordala Linguo-kunveno, la Fina-linguala populani di la Nordala stati havas la yuro uzar sua matrala linguo en oficerii di altra Nordala stati sen devo pri pagar la kusti de interpreto o traduko.

Dialekti[redaktar | redaktar fonto]

La Finlandana linguo havas du dialekto grupi, oli es esta e westo grupi. Anke kelka dialekti esas parolata en Rusia.

Historio[redaktar | redaktar fonto]

La bazala formo di la Baltika-Fina lingui, altre dicante la Baza-Fina linguo - a qui apartenas anke la nuna Finlandana linguo - parolesis an la amba rivi di la Finlandana Gulfo ja ante la Kristana yarkontado. Ed adavane, on povas duktar la Baza-Fina linguo e la nuna Laponiana lingui a komuna formo linguala, qua nomesas la Pre-Baza-Fina linguo o la Fina-Lapona bazolinguo. La Baltika-Fina lingui (altre dicante la Pos-Baza-Fina linguo) e la Lapona lingui separeskis una de l'altra cirkume 1000-1500 yari a.Kr. La Finlandana linguo separigis su de la Pos-Baza-Fina linguo pos la komenco di la Kristana yarkontado.

Ante la 16ma yarcento, en tale dicita fru-Fina periodo, la Finlandana linguo ne uzesis kom skribita linguo. De ca tempo on savas nur poka nomi, vorti e frazoparti. La skribita linguo Finlandana naskis konseque de la religiala reformo ye la 16ma yarcento. Episkopo Mikael Agricola editis l'unesma Fina-linguala libri Abc-kiria (Abc-libro) 1543 e Se Wsi Testamenti (La nova Testamento) 1548 pro ke la populani povis ipsa audir e komprenir la santa vorti. La modelo dil ortografio Agricolana esis ilca di Latina, la Germana e la Suediana. L'importanta diferi inter la soni, exemple la longeso di la vokali e konsonanti o la separeso di ä ed e esis nereguloza. Depos ica tempo, ye la old-Fina periodo (de la fino di la 16ma til la komenco di la 19ma yarcento) la stilo di la skribado divenis plu reguloza, ma l'uzo di la linguo ne expansis exter la preliminara docado e l'eklezial uzo. Per la Finlandana linguo skribesis precipue religiala texti e la maxim importanta administrala texti (edikti, statuti, edc.) por la civitani ed la rurani. Lore la populo ofte savis lektar, ma tre rare skribar la linguo.

Dum l'unesma duimo di la 19ma yarcento, en la periodo dil autonomeso, la politikala chanji e la nacionala-romantika idei igis aktuala la developo di la Finlandana linguo. Dum la batalio di la dialekti vice la sud-esta linguala materio prenesis a la skribita linguo anke l'est-Finlandana traiti. Per ca moyeno la skribita linguo developis kom moderita rezolvuro, qua ne plus reprezentis o semblis nula specala dialekto. La lexiko developesis tre vaste vortifante nova vorti per sufixi od adaptante dialektala vorti per modifikita semantiko (exemple "juna" "treno" signifikis originale "lineo"). Per la edikto pri linguo en 1863 imperesis, ke la Finlandana linguo recevus la stando dil oficala linguo apud la Suediana linguo dum pasonta 20 yari. Lo impulsis developar anke la Fina-linguala docado di la populani. Dum la 19ma yarcento fermeskis anke la Fina-linguala jurnalaro e laika literaturo.

Gramatiko[redaktar | redaktar fonto]

Konsonanti[redaktar | redaktar fonto]

En ta tabelo esas demonstrata la konsonanti, qui uzesas en originale Finlandana vorti.

bilabialo labial-
dentalo
dentalo palatalo velaro
klusilo
p
t, d
k
sibilanto
s
spiranto
v
h
nazalo
m
n
η 1
lateralo
l
tremulanto
r
mivokalo
j

1 ne esas ortografala litero.

Vokali[redaktar | redaktar fonto]

vertikale: horizontale:
dopa
fronta
vasta ronda vasta ronda
klozita
u
i
y
meza
o
e
ö
apertita
a
ä

Vokala harmonio[redaktar | redaktar fonto]

L’ unesma vokalo en vorto diktas quo esas la sequanta vokali.

vokali en 1ma silabo en sequanta silabi
dopa
(1) a o u
a o u e i
fronta
(2) ä ö y
ä ö y e i
neutrala
(3) e i
ä ö y e i a o u

Exemple:
(1) kaveri ‘amiko’, ostaja ‘kompranto’, kuuluisa ‘famoza’
(2) käpälä ‘pedo (di animalo)’, köli ‘kilio’, kylä ‘vilajo’
(3) pelata ‘ludar’, pelätä ‘timar’, isä ‘patro’, lika ‘kraso’

Diftongi[redaktar | redaktar fonto]

La Finlandana linguo es richa pri vokala kombinuri. Diftongi formacas la vokala parto di ula silabo. Li pronuncesas sen ula interrupto.

ai
laiva ‘navo’
au
kaunis ‘bela’
ie
sieni ‘fungo’
ei
seinä ‘muro’
eu
reuna ‘bordo’
uo
tuolla ‘ube’
oi
soi ‘sonas’ (sg. 3.)
iu
hius ‘haro’
llä ‘nokte’
ui
huilu ‘fluto’
ou
koulu ‘skolo’
ey*
leyhyttää ‘fluktuigar (abaniko)’
yi
kääntyi ‘turnis su’(sg. 3.)
äy
käyrä ‘kurva’
iy*
siistiys ‘neteso’
äi
päivä ‘dio’
öy
köyhä ‘povra’
öi
öinen ‘noktala’ *rara


Konsonantal alternado[redaktar | redaktar fonto]

La konsonanti alternesas segun la strukturo di la silabo

  • sive de forta a febla
  • sive de febla a forta.

La konsonanti esas en febla fazo,

  • se la silabo finas per konsonanto.

La konsonanti esas en forta fazo,

  • se la silabo finas per vokalo
  • se la silabo kontenas longa vokalo avan finala konsonanto.

Existas anke altra konsonantal alternado.

(Pri la exemplo-vorti finanta per -n en tabelo: la nomini esas en genetivo e la verbi en 1ma persono di prezento.)

forta : febla exemplo febla : forta exemplo
kk : k
takki : takin ‘vestono’
k : kk
pakata : pakkaan ‘enpakigar’
pp : p
hyppiä : hypin ‘saltar’
p : pp
opas : oppaan ‘guido’
tt : t
tyttö : tytön ‘puerino’
t : tt
mitata : mittaan ‘mezurar’
k : -
reikä : reiän ‘truo’
- : k
maata : makaan ‘jacar’
p : v
sopu : sovun ‘koncilio’
v : p
levätä : lepään ‘repozar’
t : d
satu : sadun ‘fablo’
d : t
keidas : keitaan ‘oasizo’
nk : ng (*)
aurinko : auringon ‘suno’
ng : nk (*)
rengas : renkaan ‘ringo’
mp : mm
kumpi : kumman ‘quo (ek du)’
mm : mp
kammata : kampaan ‘pektar’
lt : ll
ilta : illan ‘vespero’
ll : lt
vallata : valtaan ‘inkursar’
nt : nn
hento : hennon ‘delikata’
nn : nt
vanne : vanteen ‘felgo’
rt : rr
kertoa : kerron ‘rakontar’
rr : rt
verrata : vertaan ‘komparar’
k : j
särkeä : särjen ‘ruptar’
j : k
hylje : hylkeen ‘marhundo’
k : v
suku : suvun ‘familio’
(v : k ne esas)

(*) nk pronuncesas ηk, e ng pronuncesas ηη

Duro di foni[redaktar | redaktar fonto]

En la Finlandana linguo esas tre importanta distingar kurta e longa fono (e konsonanto e vokalo). Exemple

muta ‘slamo’
mutaa ‘slamo’ (en partitivo)
muuta ‘altra’ (en partitivo)
mutta ‘ma’
muutta ‘sen altra’
muuttaa ‘translojar’, ‘altrigar’

Acento[redaktar | redaktar fonto]

L’ acento esas sempre - sen ecepto - sur l'unesma silabo (vokalo).

  • Chefa acento (per signo ·) ne dependas ek la strukturo dil silabo: pa·luu ‘retroveno’, pai·stua ‘rostar’.
  • Anke un-vokala silabo esas acentizita, por ex. e·teen ‘adavane’, y·leinen ‘generala’ (ne: etee·n, ylei·nen, yleine·n).
  • En longa vorti esas acesora acento (per signo :), por ex. kii·reelli:sesti ‘urjante’.
  • La lasta silabo esas sempre ne-acentizita, ed entono falas.

Kazoformi di nomi[redaktar | redaktar fonto]

La Finlandana linguo havas 14 kazi. Kande en Ido on uzas prepoziciono, en Finlandana on uzas kazoformo di substantivo.

kazo
singulara
plurala
en Ido
‘domo’ ‘manuo’ ‘domi’ ‘manui’
nominativo (*) talo käsi talo-t käde-t -i (pluralo)
genetivo (*) talo-n käde-n talo-j-en kät-ten, käs-i-en di
partitivo (*) talo-a kät-tä talo-j-a käs-i-ä de, ek
esivo talo-na käte-nä talo-i-na käs-i-nä esante kom
translativo talo-ksi käde-ksi talo-i-ksi käs-i-ksi divenante kom
inesivo talo-ssa käde-ssä talo-i-ssa käs-i-ssä en, ad-sur
elativo talo-sta käde-stä talo-i-sta käs-i-stä de, ek
ilativo talo-on käte-en talo-i-hin käs-i-in ad, til
adesivo talo-lla käde-llä talo-i-lla käs-i-llä per, kun, sur, che, apud, (ulu) havas
ablativo talo-lta käde-ltä talo-i-lta käs-i-ltä de-sur, de-che de-apud
alativo talo-lle käde-lle talo-i-lle käs-i-lle ad-sur, til-che
abesivo talo-tta käde-ttä talo-i-tta käs-i-ttä sen
komitativo talo-ineen käs-ineen talo-ineen käs-ineen kun (lua)
instruktivo - käde-n talo-i-n käs-i-n per

(*) Ca tri kazi uzesas por l’ objekto. L’ uzo dil kazi esas richa pri nuanci. Exemple

Sinä luet kirjaa. ‘Tu lektas (nun) la libro.’
Sinä luet kirjan. ‘Tu (par)lektos la libro (til fino).’
Sinä luet kirjat. ‘Tu lektos la libri.’
Lue kirja. ‘Lektez la libro (til fino).’
Lue kirjaa. ‘Lektez la libro (ne necese til fino).’
Lue kirjoja. ‘Lektez libri (ordinare).’
Lue kirjat. ‘Lektez la libri (til fino).’

Anke l’ adjektivi havas tala kazo-formi sen e kun substantivo. Omna atributi dil substantivo havas la sama kazala sufixi kam la chefa substantivo. Do atributala strukturi havas tre multa repetita sufixi, por ex.

nä-i-ssä pien-i-ssä punais-i-ssa auto-i-ssa ‘en ca mikra (e) reda automobili’.

Personala pronomini[redaktar | redaktar fonto]

La persono-pronomini di la Finlandana linguo esas

  • en singularo
minä ‘me’
sinä ‘tu’
hän ‘ilu, elu’
  • en pluralo
me ‘ni’
te ‘vi’
he ‘ili’

Personala formi di verbi[redaktar | redaktar fonto]

Indikativo (asua ‘habitar, lojar’)

positiva prezento imperfekto perfekto plusquamperfekto
sing. 1ma asu-n asu-i-n ole-n asu-nut ol-i-n asu-nut
sing. 2ma asu-t asu-i-t ole-t asu-nut ol-i-t asu-nut
sing. 3ma asu-u asu-i on asu-nut ol-i asu-nut
plur. 1ma asu-mme asu-i-mme ole-mme asu-neet ol-i-mme asu-neet
plur. 2ma asu-tte asu-i-tte ole-tte asu-neet ol-i-tte asu-neet
plur. 3ma asu-vat asu-i-vat o-vat asu-neet ol-i-vat asu-neet

En la Finlandana linguo la negativeson iginta vorto esas verbo.

negativa prezento imperfekto perfekto plusquamperfekto
sing. 1ma e-n asu e-n asu-nut e-n ole asu-nut e-n ol-lut asu-nut
sing. 2ma e-t asu e-t asu-nut e-t ole asu-nut e-t ol-lut asu-nut
sing. 3ma ei asu ei asu-nut ei ole asu-nut ei ol-lut asu-nut
plur. 1ma e-mme asu e-mme asu-neet e-mme ole asu-neet e-mme ol-leet asu-neet
plur. 2ma e-tte asu e-tte asu-neet e-tte ole asu-neet e-tte ol-leet asu-neet
plur. 3ma ei-vät asu ei-vät asu-neet ei-vät ole asu-neet ei-vät ol-leet asu-neet

En la kondicionalo la sufixo esas -isi-.

asu-n --> asu-isi-n ‘me lojus’
e-n asu --> e-n asu-isi ‘me ne lojus’

En la potencialo la sufixo esas -ne-.

asu-n --> asu-ne-n ‘forsan me lojas / lojos’
e-n asu --> e-n asu-ne ‘forsan me ne lojas / lojos’

Imperativo

positiva negativa
sing. 2ma asu älä asu
sing. 3ma asukoon älköön asuko
plur. 1ma asukaamme älkäämme asuko
plur. 2ma asukaa(tte) älkää(tte) asuko
plur. 3ma asukoot älkööt asuko

Pasivo[redaktar | redaktar fonto]

En la Finlandana linguo esas specala pasiva moduso, ed ol diferesas del pasivo dil Indo-Europana lingui. La pasivon on povas formacar de singla verbo sive transitiva, o netransitiva. La pasiva formo havas sempre personala (semantikala) subjekto, ma on ne expresas olu per ula vorto.

Metsässä kaadutaan. ‘On falas en foresto.’ (= homi falas, ne animali)
Talossa syötiin. ‘On manjis en domo. (= homi manjis, ne rati)
Järvessä uitaisiin. ‘On natus en lago.’ (= homi natus, ne fishi)

Nun on uzas formo di pasivo anke por expresar la 1ma persono plurala

  • en imperativo, por ex. Mennään! ‘Lasez ni ekirar!’
  • en indikativo, por ex. Me mennään. ‘Ni livas / livos.’

Frazo-equivalanti[redaktar | redaktar fonto]

En la Finlandana linguo existas konstrukturi qui equivalas frazi havanta finita verbo-formi. Ca formi konsistas ek kazala sufixi di nomini (substantivi).

Referativa (o participa) strukturo:

Arvasin sinun tulevan. (= Arvasin, että sinä tulet.)
‘Me supozis, ke tu venos.’

tempala strukturo:

Vieraat lähtivät auringon laskiessa. (= Vieraat lähtivät, kun aurinko laski.)
‘La gasti ekiris, kande la suno falis.’

Skopala strukturo:

Minä syön elääkseni. (= Minä syön, jotta (minä) elän (eläisin).)
‘Me manjas por ke me vivos.’

Modala strukturo:

Hän luki istuen. (= Hän luki ja istui. / Hän luki siten, että istui.)
‘Ilu lektis sidante.’, ‘Ilu lektis e sidis.’ ‘Ilu lektis tale ke ilu sidis.’

Kelka bazala frazi[redaktar | redaktar fonto]

Netransitiva frazo

Mies kävelee rannalla. ‘Viro pediras en rivo (apud maro)’.

Transitiva frazo

Minä syön omenan. ‘Me manjos pomo.’

Predikativa frazo

Tyttö on kaunis. ‘La puerino esas bela.’

Frazo di subisanto

Jalkoja palelee. ‘La pedi sentas la koldeso.’ (~ ‘La pedi es kolda.’)

Existentala frazo

Pöydällä on kirja. ‘Sur la tablo esas (existas) (un) libro.’

Posedo-frazo
En Fina ne existas la verbo havar, ma vice lu on uzas kazala formo di adesivo.

Minulla on kissa. ‘Me havas (un) kato.’

Plusa exkursi por kunfuzar Idisti[redaktar | redaktar fonto]

  • Arto, Esko, Timo = Propra nomi di viri
  • Savo = Provinco en interna Finlando
  • Salo = urbo en sud-est Finlando
  • armo = graco
  • koko = mezuro
  • kolo = kaverno
  • lako = Pretempala falo di cerealo
  • lato = feneyo
  • lumo = tranceso
  • pelto = feldo
  • pino = amaso
  • pipo = boneto
  • polo = kompetindo
  • rento = laxa
  • roso = arduo
  • sana = vorto
  • sen = di olu
  • sisar = fratino
  • varma = sekura

La Finlandana esas tre richa de morfologio. L'ampleso di la formi duktas a to, ke kelka vorti esas ulakaze homonima. Exemple por la vortoformi "kuusi palaa" esas trovebla mem non tradukuri:

  1. la piceo brulas (kun plusa adverbo: brulos)
  2. la piceo retrovenas (kun plusa adverbo: retrovenos)
  3. (la nombro di) sis brulas (kun plusa adverbo: brulos)
  4. (la nombro di) sis retrovenas (kun plusa adverbo: retrovenos)
  5. sis (de uli) brulas (kun plusa adverbo: brulos)
  6. sis (de uli) retrovenas (kun plusa adverbo: retrovenos)
  7. tua luno brulas (kun plusa adverbo: brulos)
  8. tua luno retrovenas (kun plusa adverbo: retrovenos)
  9. sis peci

(piceo = kuusi, genetivo kuusen; sis = kuusi, genetivo kuuden; retrovenar = palata, prez. sg. 3. p. palaa; brular = palaa, prez. sg. 3. p. palaa; luno = kuu, tua luno = kuusi; peco = pala, partitivo palaa)


Oficala lingui di Europana Uniono
Angliana | Bulgariana | Chekiana | Daniana | Estoniana | Finlandana | Franciana
Germaniana | Grekiana | Hispaniana | Hungariana | Irlandana | Italiana | Latviana
Lituaniana | Maltana | Nederlandana | Poloniana | Portugalana | Romaniana
Slovakiana | Sloveniana | Suediana
Fonto: Pagino di Europana Uniono