Tibet
Tibet (Tibetana: བོད་, Wylie: bod; chiniana: 西藏; pinyin: Xīzàng) esas historiala regiono qua kovras granda parto de la Tibetana Platajo en Centrala Azia.
Ol esas la tradicionala hemlando dil Tibetana populo ultre altra etniala grupi quala la populi Monpa, Qiang, e Lhoba, e nun anke habitesas da konsiderinda nombro de Han-chiniani e populo Hui. Tibet esas la maxim alta regiono en la mondo, kun mezvalora altitudo 4900 metri. La max alta altitudo en Tibet esas Monto Everest, la max alta monto sur Tero, kun alteso 8848 m super la maro-nivelo.
La Tibetana Imperio emersis dum la 7ma yarcento, ma pos la krulo dil imperio la regiono balde dividesis en diversa teritorii. Granda parto de westala e centrala Tibet (Ü-Tsang) esis ofte (adminime nominale) unionita sub serio de Tibetana guvernerii en Lha sa, Shigatse, o proxima loki; ta guvernerii esis ye diversa tempi sub Mongola e chiniana regno. Tale Tibet restis suzerenio di Mongola e pose chiniana regnanti en Nanjing e Beijing, e pasabla autonomeso grantesis al tibetana dukteri.
La estala regioni Kham ed Amdo ofte mantenis plu descentraligita indijena politikal strukturo, esinta dividita inter plura mikra princii e tribuala grupi, dum anke ofte esinta plu direte sub chiniana regno pos la Batalio di Chamdo. Granda parto de ta areo fine inkluzesis aden la chiniana provinci Sìchuān e Qinghai. La nuna frontieri di Tibet generale establisesis en la 18ma yarcento.
Pos la Xinhai-Revoluciono kontre la Qing-dinastio en 1912, Qing-ana soldati senarmigesis ed ekpulsesis del Tibet-Areo (Ü-Tsang). La regiono pose deklaris sua nedependo en 1913 sen agnosko dal posa chiniana Republikana guvernerio. Plu tarde, Lha sa regnis la westala parto de Xikang, Chinia. La regiono mantenis sua autonomeso til 1951 kande, pos la Batalio di Chamdo, Tibet inkluzesis aden la Populo-Republiko di Chinia, e la antea Tibetana guvernerio abolisesis en 1959 pos faliinta revolto.
Hodie, Chinia guvernas westala e centrala Tibet kom la regiono autonoma Xīzàng, dum ke la estala arei esas nun grandaparte etniala autonoma prefektii en Sìchuān, Qinghai ed altra vicina provinci. Esas tensi pri la politikala rango di Tibet ed aktiva exilita disidenta grupi. Tibetana aktivisti en Tibet esis arestata o tormentata.
La ekonomio di Tibet dominacesas da agrokultivo, ma turismo esas kreskanta industrio dum recenta yardeki. La dominacanta religio en Tibet esas Tibetana Budismo; pluse esas Bön, simila kam Tibetana Budismo, ed esas anke Tibetana islamana e Kristana minoritati. Tibetana Budismo forte influas la arto, muziko, e festivali dil regiono. Tibetana arkitekturo reflektas chiniana ed indiana influi. Chef-nutrivi en Tibet esas rostita hordeo, yako-karno, e butro-teo.
Nomo
[redaktar | redaktar fonto]La Tibetana nomo di lia lando, Bod བོད་, signifikas "Tibet" o "Tibetana Platajo", ma ol originale signifikis la centrala regiono cirkum Lha sa, nun konocat en Tibetana kom Ü. La Normala Tibetana pronunco di Bod skribesas Bhö, Bö o Poi.
La moderna Normala Chiniana nomo por la etniala Tibetana regiono esas Zangqu (Chiniana: 藏区; pinyin: Zàngqū), qua devenas de la Tsang-regiono cirkum Shigatse plus adjunto di chiniana sufixo, 区 qū, qua signifikas "areo, distrikto, regiono, quartero". Tibetana populo, linguo e kulturo, de irga loko, referesas kom Zang (chiniana: 藏; pinyin: Zàng) ma la geografiala termino Xīzàng ofte limitizesas al Autonoma Regiono Tibet. La termino Xīzàng inventesis dum la Qing-dinastio dum la regno dil Jiaqing-Imperiestro (1796–1820) per adjunto di prefixo qua signifikas "westo" (西 xī) a Zang.
Historio
[redaktar | redaktar fonto]
La maxim frua Tibetana historiala texti identifikas la Zhang Zhung-kulturo kom homi qui migris del Amdo-regiono aden la nuna regiono Guge en westala Tibet. Zhang Zhung egardesas kom la originala hemo dil Bön-religio. En la 1ma yarcento aK, vicina rejio aparis en la Yarlung-valo, e la rejo di Yarlung, Drigum Tsenpo, probis forigar la influo di le Zhang Zhung per ekpulsar la Bön-sacerdoti de Yarlung. Il asasinesis e Zhang Zhung duris sua dominaco dil regiono til ke ol anexesis da Songtsen Gampo en la 7ma yarcento. Ante Songtsen Gampo, la reji di Tibet esis plu mitologial kam faktal, ed esas nesuficanta evidenteso di lia existo.
La historio di unionita Tibet komencas per la regno di Songtsen Gampo (604–650), qua unionis parti del valo di rivero Yarlung e fondis la Tibetana Imperio. il anke enduktis multa reformi, e Tibetana povo difuzesis rapide, kreinta grand e potenta imperio. On tradicionale kredas ke lua unesma spozino esis la Princino di Nepal, Bhrikuti, e ke el pleis granda rolo en la establiso di Budismo en Tibet. En 640 il mariajesis kun Princino Wencheng, la nevino dil potenta chiniana imperiestro Taizong di Tang-Chinia.
Sub la nexta kelka Tibetana reji, Budismo establisesis kom la statala religio e Tibetana povo augmentis mem pluse trans grand arei de Central Azia, dum inkursi aden chiniana teritorio, mem atinginta la chefurbo di Tang Chang'an (moderna Xi'an) en tarda 763. Tamen, la Tibetana okupo di Chang'an duris nur dek-e-kin dii, pose li vinkesis da Tang e lia aliancanti.
La Rejio di Nanzhao (en Yunnan e vicina regioni) restis sub Tibetana regno de 750 til 794, kande li revoltis kontre sua Tibetana siniori e helpis Chinia grave vinkar la Tibetani.
En 747, teno di Tibet febligesis da la kampanio di generalo Gao Xianzhi, qua probis riapertar la direta komuniki inter Central Azia e Kashmir. En 750, la Tibetani perdabis preske omna sua posdedaji en Central Azia a Chinia. Tamen, pos la vinko di Gao Xianzhi dal Arabi e le Qarluq en la Batalio di Talas (751) e la posa interna milito konocata kom la Revolto An Lushan (755), chiniana influo diminutis rapide e Tibetan influo rikomencis.
Dum la 780a til 790a yari la Tibetan Imperio atingis sua max alta glorio kande ol regnis teritorio de moderna Afganistan, Bangladesh, Butan, Burma, Chinia, India, Nepal, Pakistan, Kazakstan, Kirgizistan, e Tajikistan.
En 821/822 Tibet e Chinia signatis paco-pakto. Bilingua versiono di ta pakto, inkluzanta detali dil frontieri inter la du landi, esas enskribita sur petra kolono qua stacas exter la Jokhang-templo en Lha sa. Tibet duris kom Central Azian imperio til la meza 9ma yarcento, kande interna milito pri sucedo duktis a krulo di imperiala Tibet. La sequinta periodo konocesas tradicionale kom la Epoko di Fragmentigo, kande politikal guverno di Tibet dividesis inter regionala chefi e tribui kun nula dominacanta centrala autoritato. Islamana invado de Bengal eventis en 1206.
Geografio
[redaktar | redaktar fonto]
Tota moderna Chinia, inkluzanta Tibet, egardesas kom parto de Est-Azia. Historiale, ula europana fonti anke egardis ke parti de Tibet jacas en Central Azia. Tibet esas weste del Planajo di Centrala Chinia, ed en cetera Chinia. Tibet egardesas kom parto de 西部 (Xībù), termino normale tradukata da chiniana komunikili kom "la Westala parto", do "Westala Chinia".
Tibet havas ula ek la max alta monti dil mondo. Monto Everest, an la frontiero kun Nepal esas, ye 8848 metri, la max alta monto sur Tero. Plura granda riveri havas sua fonto en la Tibetana Platajo (grandaparte en hodiala Qinghai-Provinco). Ti inkluzas la Yangtze, Flava Rivero, Indus, Mekong, Ganga, Salween e Yarlung Tsangpo (Brahmaputra). La Granda Ravinego Yarlung Tsangpo, alonge la rivero Yarlung Tsangpo, esas inter la max profunda e longa ravinegi en la mondo.
La fluvii Indus e Brahmaputra havas fonto en lago Tso Mapham en Westala Tibet, proxim Monto Kailash.
Kulturo
[redaktar | redaktar fonto]Tibet developis distinta kulturo pro sua geografial e klimatal standi. Influita da vicina landi e kulturi, inkluzanta Nepal, India, e Chinia, la foreso e neacesebleso dil Himalayana regiono prezervis distinta lokala influi, e stimulis la developo di lua distinta kulturo.
Budismo aparte forte influis Tibetana kulturo depos ke ol endukto en la 7ma yarcento. Budista misionisti qui venis precipue de India, Nepal e Chinia enduktis arti e kustumi de India e Chinia. Arto, literaturo, e muziko omna kontenis elementi del dominacanta Budista kredi, e Budismo ipsa adoptis unika formo en Tibet, influita da la Bön-tradiciono ed altra lokala kredi.
Plura verki pri astronomio, astrologio e medicino tradukesis de Sanskrita e chiniana. Generala utensili di civilizuro venis de Chinia, inter multa kozi e habilesi importacita esis faco di butro, fromajo, hordeo-biro, ceramikaji, aquo-muelili e la nacionala drinkajo - teo.
La specala geografiala e klimatala standi di Tibet kurajigis dependo de pastoralismo, ultre developo di diferanta koquarto kam cirkondanta regioni, qua fitas la bezoni dil homala korpo en ta alta altitudi.
Linguo
[redaktar | redaktar fonto]Linguisti generale klasifikas la Tibetana linguo kom Tibeto-Burmana linguo dil Sino-Tibetana linguo-familio, ma la frontieri inter 'Tibetana' e certena altra Himalayana lingui povas esar neklara.
La linguo havas plura regionala dialekti generale ne interkomprenebla. Ol uzesas trans la Tibetana Platajo e Butan, ed anke parolesas en parti de Nepal e nordala India, quala Sikkim. Generale, la dialekti di centrala Tibet (incluzanta Lha sa), Kham, Amdo ed ula mikra proxima arei egardesas kom Tibetana dialekti. Altra formi, aparte Dzongkha, Sikkimese, Sherpa, e Ladakhi, egardesas da lia parolanti, pro politikal motivi, kom aparta lingui. Tamen, se la lasta grupo de Tibetan-tipa lingui inkluzesas, do 'granda Tibetana' parolesas da c. 6 milion homi trans la Tibetana Platajo. Tibetana anke parolesas da c. 150.000 exilita parolanti qui fugis de moderna Tibet ad India ed altra landi.