Irez a kontenajo

Esperanto

Redaktar ligili
De Wikipedio
(Ridirektita de Esperanta linguo)
Esperanto
Esperanto
Parolata en: Totamondo
Regiono:
Quanto di parolanti: de 100 000 til 2 000 000 (kom unesma e duesma linguo)
Rango:
Klasifikuro: Helpo-linguo
Oficala stando
Oficala linguo en: Esperantala asocii
Regulata da: Akademio de Esperanto
Kodexi
ISO 639-1: eo
ISO 639-2: epo
ISO 639-3: {{{Iso3}}}
Standardo di Esperanto
Videz anke: Indo-Europana linguaro – Linguaro

Esperanto, olim konocita kom Lingvo Internacia, esas la maxim difuzita internaciona auxiliara linguo[1].

La nomo di la linguo venis de la pseudonimo "Doktoro Esperanto," sub qua Juda mediko Ludwig Lazarus Zamenhof publikigis en 1887 la fundamenti di la linguo. L'unesma versiono, en la rusa, recevis censurala permiso por difuzo ye la 26ma di julio, dato judikata kom naskodio di Esperanto. Ilu volis e sucesis krear facile lernebla neutra linguo, apta por uzar che internaciona komunikado. Tamen, lua emo ne esas remplasar irga altra nacionala lingui.

En 1887, nur poka homi parolis Esperanto, havinta un ek la maxim mikra linguala komunitato en la mondo, funcionante kom linguo di komunikado alternativa e kreiveso artala[2].

Prelego de Zamenhof en la 1-a monda kongreso de Esperanto en Bulonjo (1905) (helpo·info) Quankam nula stato aceptis Esperanto kom oficala linguo, ol eniris en la instruktado oficala en multa landi, exemple Hungaria e Popul-Republiko Chinia, ultre esir un ek l'oficiala lingui dil extingita Europana mikra-stato, Moresnet. Esperanto trovesas en la listo di la 30 maxim prestijoza lingui por lernar en la mondo[3].

La linguo uzesas da internaciona komunitato; evalui pri la nombro di parolanti varias de 100 000 til du milioni (segun konoco di la linguo). On kalkulas existar kelka mili di ennaskinta parolanti[4]

Esperanto recevis plura internaciona distingi, inkluzante du rezolvi di UNESCO e susteno di konocata personi publika. Nun ol uzesas por voyajar, korespondar, interkomprenar dum internaciona renkontri e kulturala interkambii, kongresi, ciencala diskuti, originala e tradukita literaturo, muziko, teatro, cinemo, radio e televiziono-brodkasto. Pro l'aparo subita di virusala pandemio en la yaro 2019, Esperanto-movado adaptis su a la nova situaciono, ed universala kongresi e multa renkontri organizesis en l'Interreto.

Granda parto di la vorti de Esperanto originis de lingui de ocidental Europa, kontre ke lua sintaxo e morfologio havas Slava influo. La morfemi ne chanjesas e onu povas kombinar preske senlimite li, kreanta vorti kun multa semantiki. Konseque, Esperanto havas multa simileso kun lingui analitikala, exemple l'Angla e la Chiniana. Kontraste, l'interna strukturo di Esperanto similesas la aglutinanta lingui, exemple la Japoniana, Slava lingui o la Turka.

En 2012, la linguo esis la 64ma maxim tradukita per Google Translate[5]; En 2016, la linguo divenis tradukebla per Yandex Translate[6] e ol aparis en listi di lingui maxim lernata[7] e konocata en Hungaria[8].

Historio

[redaktar | redaktar fonto]

Kande Volapük dekadis, Esperanto komencis kreesar da Polona oftalmologiisto Ludwig Lazarus Zamenhof ye la fino di yari 1870a o komenco di yari 1880a. Lu publikigis l'unesma gramatiko di Esperanto en julio 1887. Pose, lu developis la linguo dum cirkume dek yari. Zamenhof tradukis literaturo e skribis originala prozi e versi. La quanto di parolanti kreskis rapide dum la sequanta yardeki. La linguo komence kreskis en Rusa imperio, e pose expansis tra estal Europa, e pose tra westal Europa, Amerika, Chinia e Japonia. L'unesma kongreso di Esperanto-parolanti organizesis en Boulogne-sur-Mer, norde de Francia. Pose, internaciona kongresi organizesis en kin kontinenti omnayare, ecepte dum l'unesma e duesma mondomiliti. ordinare partoprenis 2.000 til 3.000 Esperantisti en la kongresi, kelkafoye mem 6.000.

L'alfabeto e "chapelo"-literi

[redaktar | redaktar fonto]

Esperanto uzas la Latina alfabeto (28 literi, vice 26 kun 3 diagrami en Ido), ma kun sis plusa literi, ne trovita en altra lingui. To esas un ek la maxim kritikata punti kontre Esperanto (videz: Kritiki).

Esperanto a b c ĉ d e f g ĝ h ĥ i j ĵ k kv l m n o p ∅ r s ŝ t u ŭ v z ks
Ido a b c ch d e f g ∅ h ∅ i y j k ∅ l m n o p qu r s sh t u w v z x

Noti:

  • Mem se Esperanto probas atingar "Un litero, un sono"; ĉ, ĝ esas du soni.
  • ŭ ne havas "chapelo"-diakritiko. La diakritiko sur ŭ esas inversa.

Kritiki

[redaktar | redaktar fonto]
 Precipua artiklo: Kritiki kontre Esperanto

Esperanto recevis depos la komenco, e anke nun, kritiki. Yen kelka punti:

  • Multa individui dicas ke Esperanto esas "sexista* linguo", nam multa vorti pri personi en ordinare esas maskulala, e feminalo facesas adjuntanta sufixo -in (ne existas sufixo por maskulalo). Exemple: patro (m.) -> patrino (f.), frato (m.) -> fratino (f.), edc.
  • Esperanto uzas sis plusa literi, ne existanta en irga altra lingui. Li esas: ĉ, ĝ, ĥ, ĵ, ŝ, ŭ. Multa homi questionas pro quo ne chanjus ĵ ad j, e la nun j ad y (qua ne uzesas), e chanjus ŭ a w, edc, amba exempli trovesas en Ido. Pro ke Esperanto havas lua propra literi, on bezonas specala klavaro por skribar Esperanto, e por transmisar la letri en Morse-kodexo, edc.
  • /x/ (ĥ) nur trovesas en Hispana e Rusa, ma parolanti di altra lingui havas multa desfacileso por pronucar ca soni.
  • Esperanto havas superflua vorti de anciena lingui. kaj ed -oj/-aj esas vorti qui devenas del antiqua Greka, e ne trovesas en la nuntempa Greka (kaj nun pronuncesas ke en moderna Greka, e -oj/-aj nur trovesas en la maskulala pluralo -oi, ma ne uzesas omnaloke). L'Idala vorto por kaj, e/ed trovesas en multa lingui kom e, ed, et, y od i; e ne nur en la Latina (videz). L'Idala vorto por -oj, -i, trovesas en l'Italiana, la Rusa e kelk altra Slavala lingui, e la Rumana.
  • Vorti kun nesavata origini, exemple l'origino di la vorto edzo (signifikante spozulo) esas nekonocata. Anke ĝi - olu. Nula lingui havas simila vorti.
 Ica artiklo bezonas revizo da ula persono qua konocas ambe Ido, ed ica temo ciencala, teknologiala, matematikala, filozofiala, sportala, edc.
Ka vu povas helpar ni revizar ol?
  • Deveni kun mutaci. Exemple, Esperanto havas vorti farti - standar, qua devenas de Germana vorto Whohlfahrt - komforto. La vorto ne semblas olta di la Germana, e ne havas la sama signifiko. Whohlfahrt esas kompozata vorto (Whohl e Fahrt) e la duesma vorto Fahrt signifikas voyajo. Do, pro ke Esperanto ne prenas l'unesma parto di la kompozata vorto, farti e fahrt esas la sama vorto, ma havas tota diferanta signifiki.
  • Adjektiva-konkordo ed akuzativo-sufixo. Esperanto uzas adjektivo-konkordo ed akuzativo-sufixo, ma amba esas superflua e nur facas la linguo plu desfacila.
  • Sistemo di deveno. Multa ek la vorti de Esperanto devenas en nestrukturala voyo. Esperantala vorto por komprar esas aĉeti. L'Idala komprar venas de la Hispana, l'Italiana (comprare e comprar), e preske omna altra Latina lingui (Portugalana: comprar, Rumana: cumpăra edc.) havas simila vorti. Tamen Esperantala vorto aĉeti prenesis de Franca vorto acheter, ma Franca esas la sola linguo kun ca vorto.
  • Esperanto ne volas evolucionar. Esperantisti kredas ke Esperanto ne bezonas modifiko, pro ke on ne volas chanjar irgo del anciena vortaro da lua kreinto.

Decendanti

[redaktar | redaktar fonto]
 Precipua artiklo: Esperantido

Esperanto havas multa "decendanti", ofte pro ke la kritiki (videz: Kritiki). La maxim granda Esperantido esas Ido (di qua la nomo divenis de: Esperantido).

Komparo

[redaktar | redaktar fonto]

Yen Patro nia en Esperanto.

Esperanto Ido
Patro Nia, kiu estas en la ĉielo,

sanktigata estu via nomo.
Venu via Regno.
Fariĝu via volo,
kiel en la ĉielo tiel ankaŭ sur la tero.
Nian panon ĉiutagan donu al ni hodiaŭ
kaj pardonu al ni niajn ŝuldojn,
kiel ankaŭ ni pardonas al niaj ŝuldantoj.
Kaj ne konduku nin en tenton,
sed liberigu nin de la malbono.
Amen.

Patro nia, qua esas en la cielo,

tua nomo santigesez;
tua regno advenez;
tua volo facesez
quale en la cielo, tale anke sur la tero.
Donez a ni cadie l'omnadiala pano,
e pardonez a ni nia ofensi,
quale anke ni pardonas a nia ofensanti,
e ne duktez ni aden la tento,
ma liberigez ni del malajo.
Amen.

Videz anke

[redaktar | redaktar fonto]

Extera ligili

[redaktar | redaktar fonto]

Referi

[redaktar | redaktar fonto]
  1. ↑ Autoro: Irene Galigaris. Una lingua per tutti, unu lingua di nessun paese (una ricerca sul campo sulle identitá esperantiste) - prefazione di Federico Gobbo.  Publikigita da Aracne Editrice.  Dato di publikigo: 2016.  Pagino/pagini: 85, 106. Idiomo: Italiana. 
  2. ↑ Nia tradukarto vekis grandan intereson en PEN, HeKo, nro 682 7-B, la 22-an de Junio 2018. Esperanto
  3. ↑ Maria Majerczak, Eaquals-premio al Jagelona universitato por Esperanto-instruado, Eŭropa Bulteno, nro 160, majo 2016 Esperanto
  4. ↑ Smith, John (ed.) . Ethnologue: Languages of the World . 15ma edituro. Dallas, Texas: SIL International, 2005. ISBN 978-1-55671-159-6.
  5. ↑ Blahuš, Marek (2012). “Esperanto estas la 64a lingvo ĉe Google Translate”, La Ondo de Esperanto (5 (211)). “Maŝintradukado atingis novan mejloŝtonon, kiam la 22an de februaro [2012] la plej konata interreta tradukilo Google Translate eksubtenis Esperanton kiel sian 64-an lingvon”.
  6. ↑ https://yandex.ru/blog/translate/yandeks-perevodchik-osvoil-11-novykh-yazykov
  7. ↑ Oktatási Hivatal: Nyelvvizsga-statisztikák. Nyelvvizsgáztatási Akkreditációs Központ. Arkivigita de la originalo en 2016-07-05. Acesita en 2016-08-01.
  8. ↑ Population by language knowledge and sex (Angla) (XLS). Központi Statisztikai Hivatal.
v · d · m
Konstruktita lingui
HelpolinguiAdjuvilo • Simpla Angla • Esperanto • Eurolang • Eurolengo • Europanto • Folksprok • Globasa • Glosa • Idiom neutral • Ido • Interlingua • Inter-Slava • Kotava • Latino Moderne • Latino sine flexione • Lingua Franca Nova • Mundeze • Neo • Novial • Occidental • Románico • Volapük
Logikala e filozofiala lingui Lojban • Ro • Tceqli • Toki Pona
Artala lingui Klingon-linguo
Obtenita de "https://io.wikipedia.org/w/index.php?title=Esperanto&oldid=1033786"