Historio di Israel
De 2.6 milion yari ante nun til cirkume 900 mil yari ante nun eventis adminime 4 epizodi di disperso di hominidi tra la regiono ube nun jacas Israel. Ta grupi originis de Afrika. Che montaro Carmel, proxim el-Tabun, multa homala restaji trovesis, inkluzite skeleto di Homo neanderthalensis.
Dum la 2ma yarmilo aK, Kanaan, regiono nun dividita inter Israel, Libano, Palestinana teritorii, la westo di Jordania e la sudo di Siria, jacis sub Egiptiana dominaco. En antiqua epoko, Judi okupis regioni apud fluvio Nilo en Afrika, e apud fluvii Tigris ed Eufrati en Babilonia. Depos, li okupis la regiono di la nuna Israel. De 586 aK til 538 aK la regiono jacis sub Babiloniana dominaco.
En 70, Romani destruktis la templo di Ierusalem, sakra loko por Judi. Pose komencis tale nomizita diasporo di Judi tra la mondo. En 131 imperiestro Hadrianus rinomizis Ierusalem "Aelia Capitolina" e konstruktis templo memoriganta Romana deo Jupitero en la loko di anciena juda templo. Gradope kristanismo kreskis en la regiono.
Segun Korano, cirkume la yari 620 o 621 Muhamad facis spiritala voyajo "til la maxim distanta moskeo" - di qua la loko judikesas kom la Monto dil Templo, en Ierusalem - e retrovenis dum la sama nokto. En 634 o 636 Arabi konquestis Bizancana provinco Palaestina Prima e rinomizis ol Jund Filastin, e finis la Bizancana proskripto pri judi vivar en Jerusalem. En 691 kalifo Abd al-Malik konstruktis la templo "Kupolo di la Roko". Altra templo, Al-Aqsa-moskeo, konstruktesis en 705.
En 1099 l'unesma krucomilito konquestis Ierusalem ed establisis katolika rejio konocata kom Rejio di Ierusalem. Dum la konquesto, ambe Judi e Mohamedani sendistinge mortigesis o vendesis kom sklavi.[1] Kristani fine vinkesis en 1187 dal sultano Salah ad-Din, de la dinastio Ayyubid. La verki da Moshe ben Maimon ("Maimonides"), mediko di Salah ad-Din, havis enorma influo en Juda kulturo.
De 1260 til 1291 la regiono divenis la frontiero inter Mamluk-kalifio, de Egiptia, e Mongola invadanti (kelkafoye federita kun la kristani). Sultano Qutuz, de Egiptia, fine vinkis Mongoli en Ain-Jalut-batalio, e lia sucedanto, Baibars, fine vinkis en 1291, kande krucomiliti finis.
Sub la kalifio Mamluk, la regiono esis parto de la provinco Bilad a-Sham (nune Siria). La provinco konquestesis dal sultano Selim 1ma de Otoman imperio en 1516-17. Juda habitanti koncentresis en l'urbi Ierusalem, Hebron, Safed e Tiberias.
En 1799 Napoléon la 1ma konquestis la regiono por kurta periodo, ed stimulis Judi krear stato. La proklamo faliis pro la vinkeso di Napoléon en Akko. En 1831 Muhammad Ali Pasha di Egiptia konquestis Otomana Siria e decidis rivivigar multa anciena regioni de Mamluk-kalifio. Lia politiki produktis l'Araba revolto di 1834. Paralele, dum la 19ma yarcento gradope kreskis la revendiki di judi en Europa pri egaleso ante la lego. Tamen, en Estala Europa, la persekuto di judi e legala restrikti augmentis, inkluzite difuzita pogromi.
En 1870 un skolo pri agrokultivala tekniki, Mikveh Israel, fondesis en Jaffa. En 1878 juda enmigranti de Rusian imperio establisis la kolonio Petah Tikva, ed en 1882 li kreis movado por helpar enmigranti krear nova kolonii. De ta yaro til 1903]] cirkum 35,000 judi ekmigris vers nuna Israel. En 1896 Theodor Herzl publikigis Der Judenstaat (La Juda Stato) e defensis l'ideo pri kreado di juda stato en respondo ad Europan antisemidismo. Lia movado divenis konocata kom Cionismo. Tamen, cionismo konsideresis suspektinda por l'Otomani.
De 1904 til 1914 40 000 judi establisesis en Siria, "la duesma Aliyah (enmigro)". L'unesma kibbutz (komunitato) fondesis en 1909, da non Rusa socialisti.
Dum l'unesma mondomilito multa judi luktis alonge Germana trupi kontre Rusa imperio, pro Rusi konsideresar enemiki de judi. Unionita Rejio serchis suporto de judi dum la milito por diversa razoni, inkluzite por dezirar la suporto de Usana judi por Britaniana milital esforco. En 1917, tra la Deklaro di Balfour, Unionita Rejio suportis fondo di "nacionala hemo" por Judi en Palestina. Pos finar la milito, kun la vinkeso di Otoman imperio, l'administro di Palestina donesis a Britaniani, ed l'enmigro di Judi forteskis.
La Deklaro di Balfour alarmis Arabi qui vivis en la regiono e, por preventar konflikti, Unionita Rejio e Francia signatis deklaro pri "la defenso di populi qui subisis l'opreseso di Turki, e la kreado di nacionala guverni (en Siria, Irak e Palestina) kun autoritati qui reprezentis l'originala habitanti de ta regioni". De 1919 til 1923 e de 1924 til 1929 eventis rispektive la triesma e la quaresma ondo di enmigro di judi vers Israel. De 1916 til 1929 eventis diversa ataki di Arabi kontre judi e kontre kristani en la regiono, note la masakri di Safed en 1920, e di Hebron en 1929. Pro Britaniani ne defensar li kontre l'Arabi, e por responsar a l'ataki, naskis en 1920 la paramilitaral organizuro Haganah.
Pos ke naziisti asumis la povo en Germania en 1933, komencis la kinesma ondo di enmigro vers Palestina. Judi, qui en 1882 esis 8% de la habitantaro di la regiono, kreskis til atingar 16.9% en 1931 e 28.1% de la habitantaro en 1936,[2] ed esis proprieteri di 6% de la landi en la regiono en 1943.[3] La Holokausto e la refuzo di Europana povi pri aceptar Juda refujinti en lia frontieri stimulis kune altra granda enmigro vers Palestina. La nombro di judi en la regiono atingis 600 000 personi. La kreskanta augmento di Judi en la regiono, qui okupis regioni olim habitita da Arabi, esis la precipua motivo dil Araba revolto di 1936-1939. Centi di judi e Britaniani mortigesis. Altralatere, Cionista milici Irgum e Haganah mortigis 5 032 Arabi e vundis plusa altra 14 760. Britaniani komencis restriktar l'enmigro di judi a Palestina, tamen klandestina movado Aliyah Bet organizesis por posibligar l'eniro. Pos la fino di la milito, en 1947 Britania transferis guvernerio di Palestina ad Unionita Nacioni. Arabi repulsis modelo di UN pri divido di sulo inter Israel ed Arabi.
En 1948, fondesis la nuna stato Israel. Balde komencis milto kun vicina Araba-landi - Jordania, Egiptia, Siria - qui ne aceptis la termini di la nedependo. Israel repulsis ataki ed okupis plusa teritorii kam olta di la divido-modelo da UN. En 1956 eventis la milito di Suez, kontre Egiptia. Usa e Soviet-Uniono koaktis Israel retretar de Sinai. Israelana trupi retretis, ma duris okupar Gaza, ube vivis multa Palestinani.
En 1964 fondesis l'Organizuro por Liberigo di Palestina, OLP, kun skopo obtenar nedependanta stato por Palestinani. En 1967 eventis tale nomizita Sis-dia milito. Israel okupis dum Est-Ierusalem e vasta arei de Araba landi. Membri de OLP fugis til Jordania. Lua membri komencis kaptar aeroplani ed igar teror-ataki.
En 1973, eventis tale nomizita milito dil Yom Kippur. Israel atakesis per fuzei lansita de teritorii di vicina Araba landi dum la dio di la festo "Yom Kippur", o "dio dil pardono". Israel repulsis l'ataki, ma balde divenis klara ke ol bezonis negociar pri paco por preventar nova serioza militi. Pos multa negocii, en 1979 Israel ed Egiptia paktis pri paco kun helpo da Jimmy Carter en Camp David. Israel retrodonis Sinai ad Egiptia.
En 1973, eventis tale nomizita milito dil Yom Kippur. Israel atakesis per fuzei lansita de teritorii di vicina Araba landi dum la dio di la festo "Yom Kippur", o "dio dil pardono". Israel repulsis l'ataki, ma balde divenis klara ke ol bezonis negociar pri paco por preventar nova serioza militi. Pos multa negocii, en 1979 Israel ed Egiptia paktis pri paco kun helpo da Jimmy Carter en Camp David. Israel retrodonis Sinai ad Egiptia.
En 1982, Israelana trupi komandita da Rafael Eitan siejis Beirut e koaktis OLP e lua chefo Yasser Arafat fugar a Tunizia. En oktobro 2005, Israel respondis ad atako da Palestinani en Chipro bombardanta la sideyo di PLO en Tunis. En 1987, pro la kresko di koloniigo Israelana che okupita teritorii, komencis revolto Palestinana konocata kom unesma Intifada, qua duris til la signato di pakti en Oslo en 1993, malgre l'esforci Israelana por supresar ol. En 1988, PLO agnoskis l'existo di Israel ed oficale repulsis terorismo.
Plu recenta eventi[redaktar | redaktar fonto]
- 1994 - Yasser Arafat retrovenis de exilo. Israel e Jordania paktis pri paco.
- 1995 - Israel e PLO subskribis pakto pri paco en Oslo. Nova guvernerio Palestinana recevis partala respondo en guvernerio e sekureso di okupita arei. Juda xtremisto mortigis chefministro Ichak Rabin.
- 2000 - Osloala paco-esforco falis kande Arafat e Barak ne povis paktar pri paco en Kamp David. Duesma revolto (intifada) komencis.
- 2001 - Lora chefministro Israelana Ariel Sharon abandonis fine Osloala pakto.
- 2002 - Usa, EU, UN e Rusia relevis projeto pri paco, tale dicita "voyo-mapo", quo apuntis la nedependo di Palestina en 2005.
- 2003 - Pacala projeto "voyo-mapo" falis. Konstrukteso di murego cirkum lando e kolonii.
- 2004 - Israel mortigis spritala chefo di Hamas, sheiko Ahmed Yassin. Sharon deklaris ke Israel retretus de Gaza dum 2005.
- 2006 - Kosta Rika transferis lua ambasadeyo de Ierusalem a Tel Aviv. Salvador agis same.
- 2008 - Ye la 7ma di februaro Israel diminutis furniso di elektro a Gaza.
Referi[redaktar | redaktar fonto]
- ↑ "Jerusalem in the Crusader Period". Jerusalem: Life throughout the ages in a holy city - Autoro: David Eisenstadt. Dato di publikigo: marto 1997. Idiomo: Angla.
- ↑ Demographics of Israel: Jewish & Non-Jewish Population of Israel/Palestine (1517 - 2014) - Publikigita da jewishvirtuallibrary.org.
- ↑ Datos del Mandato británico para las Naciones Unidas