Rio de Janeiro (stato)
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Rio de Janeiro esas Braziliana stato. Ol havas kom vicini Espírito Santo norde, Minas Gerais weste e Sao Paulo sud-weste. Este e sude jacas l'Oceano Atlantiko. Ol havas kom chef-urbo l'urbo samnoma, qua esas notora turistala loko en la mondo. La stato subdividesas en 92 urbi.
Bazala fakti pri Rio de Janeiro.
Historio[redaktar | redaktar fonto]
Amerikala kontinento ja habitesis ante 10.000 aK. Cirkume la yaro 1000, aborijena populi de etnio Tupi, qui habitis Amazonana regiono, okupis la litoro di la nuna stato Rio de Janeiro ecepte l'estuario dil fluvio Paraíba do Sul.
Dum la komenco di la koloniigo Portugalana en Brazilia, la nuna regiono dil stato Rio de Janeiro dividesis inter la kapitanii São Vicente e São Tomé. De 1555 til 1567, la regiono atakesis dal Franci, qui probis instalar kolonio en Brazilia, nomizita France Antarctique. Por defensar la regiono kontre Franci, l'urbo Rio de Janeiro fondesis da Estácio de Sá, ye la 1ma di marto 1565.
Dum la 17ma yarcento, edukado di bovaro e kultivo di sukrokano esis l'ekonomial agadi di la regiono. Pos Portugalani rikaptar Angola de la kontrolo Nederlandana en 1648, sklavi adportesis a Rio de Janeiro por plugrandigar la produktado di sukrokano. Portugalani konstruktis plura fuorti por protektar la regiono, exemple fuorto São Mateus, en nuna Cabo Frio, konstruktita en 1618.
En 1710, Franci itere probis invadar Rio de Janeiro, per 6 navi qui portis 1.700 homi komandita da Jean-François Duclerc. Li probis invadar la bayo di Guanabara, ma lokala autoritati ja savis pri l'arivo di Franci, qui repulsesis per bombardi de la fortresi Santa Cruz da Barra e São João. Komence la Franci fugis vers l'insulo Ilha Grande, e pose probis invado per desembarko en Guaratiba e marcho til la centro dil urbo, ma repelesis per l'armizita habitanti qui mortigis 400 Franci. La sequanta yaro, ye la 12ma di decembro 1711, Franca korsaro René Duguay-Trouin[2] komandis 17 o 18 navi qui eniris la bayo di Guanabara sen subisar bombardo de la fortresi, nam lora generala guvernisto Francisco de Castro Morais recevis falsa informo, dicinta ke l'invado ne eventus. Pos konfrontar nur 3 personi, René Duguay-Trouin facile kaptis l'urbo, e nur liberigis ol pos pago di ransono: 610.000 moneti, 100 buxi di sukro e 200 bovi.
Dum la 17ma yarcento komencis l'exportaco di oro extraktita de mineyi an la nuna stato Minas Gerais, komence tra la portuo di Paraty, e pose tra la portuo di Rio de Janeiro. Dum la 18ma yarcento l'exportaco di oro augmentis, ed en 1763 la chef-urbo di kolonio transferesis de Salvador a Rio de Janeiro.
De 1763 til 1808, Rio de Janeiro ank esis sideyo dil Vicerejio Brazilia. Kun l'arivo di Portugalana Rejala Familio en 1808, l'urbo recevis multa plubonigi, exemple hospitali, publikala agenterii, l'unesma Braziliana banko - Banco do Brasil - e l'unesma Braziliana jurnalo, Gazeta do Rio de Janeiro.
Por administrar Brazilia sen konfliktar kun administro di la provinco Rio de Janeiro, en 1834 kreesis la Neutra Municipo Rio de Janeiro, qua konsistis ek la nura urbo Rio de Janeiro. La chef-urbo di la provinco Rio de Janeiro transferesis ad urbo Niterói, lor nomizita Vila Real da Praia Grande. Kande la republiko proklamesis, la provinco Rio de Janeiro divenis "stato Rio de Janeiro".
La chef-urbo di Brazilia transferesis a Brasília ye la 21ma di aprilo 1960, e l'urbo Rio de Janeiro divenis "stato Guanabara". Ye la 5ma di februaro 1966 la militara rejimo Braziliana kreis lego nomizita "Institucal Agado 3" (Ato Institucional nº 3, abreviita AI-3) qua establisis nedireta elekto por guberniestri di stato.[3] Pro to, nek la guberniestri di Rio de Janeiro, nek la guberniestri di Guanabara elektesis direte dal populo til 1982, kande eventis l'unesma elekti pos la revoko di AI-3.
Ye la 15ma di marto 1975, stati Guanabara e Rio de Janeiro kunfuzesis, e Guanabara desaparis kom stato. Urbo Rio de Janeiro divenis chef-urbo di la nuna stato Rio de Janeiro. En 1983 asumis la povo l'unesma guberniestro elektita direte dal populo pos la revoko di AI-3: Leonel Brizola. En 1986, Brizola sucedesis da Moreira Franco, de la partiso PMDB, elektita kun suporto di lora prezidanto José Sarney.
Geografio[redaktar | redaktar fonto]
La stato havas 3 precipua geografiala regioni: basa tereni kun altitudi infre 200 metri an la regiono Baixada Fluminense; montoza regiono centre del stato, kun mezavalora altitudi super 200 metri e monti qui superiras 700 metri di altitudo an la montaro Serra dos Órgãos; e l'izolita monti proxim la litoro, exemple Corcovado e Sukra Pano. La maxim alta monto del stato esas Agulhas Negras, kun 2 791 metri sur la marala nivelo.[4]
L'originala vejetantaro dil stato konsistis ek foresti, manglieri, plajala vejetantaro qua transvivis en sabloza tereni an la litoro, e naturala pasturaji en montoza regioni supere 2.000 metri di altitudo. La foresti desaparis en multa regioni e remplasesis da plantacerii e da artificala pasturaji. Nun, nur 1/10 del teritorio dil stato kovresas dal originala vejetantaro.
Fluvio Paraíba do Sul esas la precipua del stato. Ol naskas en Sao Paulo e debushas an Atlantiko. An la litoro existas multa lagi, laguni e lagegi (exemple lagegi Feia, Araruama, Saquarema, edc.) originita de la klozado di anciena bayi per sablo, transportita sive da venti, sive dal oceano, dum mili di yari.
La klimato esas tropikalo varma e pluvoza dum tota yaro an la litoro, e tropikalo kun influo dil altitudo en montoza regioni, kun moderema temperaturi dum somero e milde kolda dum vintro.
Ekonomio[redaktar | redaktar fonto]
L'ekonomio dil stato esas la 2ma maxim granda de Brazilia, dop olta di Sao Paulo. Komerco e servadi esas lua precipua ekonomial agadi, e reprezentas 62,1% de lua TNP. En Rio de Janeiro jacas la sideyi di importanta telekomunikal entraprezi, exemple Tim, Oi, Telemar ed Embratel.
Turismo esas importanta ekonomial agado en la chef-urbo dil stato, en montoza urbi exemple Teresópolis, Petrópolis, Nova Friburgo ed Itatiaia, ed en la litorala urbi, exemple Parati, Angra dos Reis, Rio de Janeiro, Cabo Frio, Armação dos Búzios ed Arraial do Cabo. La Mondala Kupo di Futbalo di 2014 e l'Olimpiala Ludi di 2016 stimulis la konstrukto di nova hoteli e la modernigo dil existanta, e l'expanso e modernigo di la substrukturo di transporti di la chef-urbo dil stato.
L'industrial agado reprezentas 37,5% de la TNP dil stato, e koncentresas en du importanta regioni: metropolala regiono dil urbo Rio de Janeiro, nome en tale nomizita regiono Baixada Fluminense, konsistanta ek urbi Duque de Caxias, Nova Iguaçu, Queimados, ed altri; ed em tale nomizita regiono Vale do Paraíba, la valo dil fluvio Paraíba do Sul, nome urbi Volta Redonda, Resende, Porto Real. En Volta Redonda jacas la maxim anciena stalo-forjerio di Brazilia, fondita en 1943, qua duras esar importanta: Companhia Siderúrgica Nacional. Vehilo-fabrikanto Volkswagen havas fabrikerio di kamioni en Resende e, pos 2014, anke Nissan havas fabrikerio di automobili an la sama urbo. An vicina urbo Porto Real jacas fabrikerio di automobili de Peugeot-Citroën. La precipua industrii dil stato esas metalifado, stofi, robi, mashinifado, e konstruktado di navi. Dum recenta yari, exploto e rafino di petrolo, e fabrikado di petrolala platformi anke developesis multe.
Agrokultivo (nome sukrokano) ed edukado di bovaro duras esar importanta, nome en urbi Campos dos Goytacazes e Natividade. Ta sektoro reprezentas 0,4% de la TNP del stato.
Demografio[redaktar | redaktar fonto]
Segun la demografiala kontado di 2022, Rio de Janeiro havis 16 054 524 habitanti[1], kontre 15 180 636 habitanti en 2010. Inter la demografiala kontadi di 2010 e di 2022 la habitantaro kreskis 0,4%[5], equivalanta a 64 595 habitanti.[6]
Inter la kontadi di 2000 e 2010, Rio das Ostras esis l'urbo kun maxim granda kresko di habitantaro: de 36 419 habitanti en 2000 til 105 757 habitanti en 2010, kreskinta 190,3% dum dek yari[7].
| La 10 maxim granda urbi di Rio de Janeiro (2011) |
|---|
| Imaji | Rango | Nomo | Habitantaro |
|---|---|---|---|
 Rio de Janeiro  São Gonçalo | |||
| 1ma | Rio de Janeiro | 6 355 949 | |
| 2ma | São Gonçalo | 1 008 064 | |
| 3ma | Duque de Caxias | 861 157 | |
| 4ma | Nova Iguaçu | 799 047 | |
| 5ma | Niterói | 489 720 | |
| 6ma | Belford Roxo | 472 008 | |
| 7ma | Campos dos Goytacazes | 468 086 | |
| 8ma | São João de Meriti | 459 379 | |
| 9ma | Petrópolis | 296 565 | |
| 10ma | Volta Redonda | 259 011 | |
| Fonto: IBGE[8] | |||
Referi[redaktar | redaktar fonto]
- ↑ 1,0 1,1 Censo 2022: Brasil tem 203 milhões de habitantes, 4,7 milhões a menos que estimativa do IBGE - Publikigita da G1. Dato di publikigo: 28ma di junio 2023. Idiomo: Portugalana.
- ↑ Duguay Trouin, Invasão Pirata do Rio em 1711 - Publikigita da riodejaneiroaqui.com. URL vidita ye 17ma di septembro 2016.
- ↑ AI-3 - Brasil Escola -
- ↑ Geografia do Rio de Janeiro - Publikigita da InfoEscola. URL vidita ye 17ma di septembro 2016. Idiomo: Portugalana.
- ↑ População do RJ cresce 0,40% em 12 anos e chega a 16.054.524 habitantes, diz Censo - Publikigita da G1. Dato di publikigo: 28ma di junio 2023. URL vidita ye 4ma di julio 2023. Idiomo: Portugalana.
- ↑ Censo 2022: Rio de Janeiro tem crescimento populacional de mais de 64 mil em relação ao último censo - Publikigita da Brasil 61. URL vidita ye 4ma di julio 2023.
- ↑ Censo 2010: população do Brasil é de 190.732.694 pessoas - Publikigita da Instituto Brasileiro de Geografia e Estatística (IBGE). Dato di publikigo: 2011. URL vidita ye 25ma di decembro 2012. Idiomo: Portugalana.
- ↑ ESTIMATIVAS DA POPULAÇÃO RESIDENTE NOS MUNICÍPIOS BRASILEIROS COM DATA DE REFERÊNCIA EM 1° DE JULHO DE 2011 - Publikigita da Instituto Brasileiro de Geografia e Estatística. Dato di publikigo: 30ma di agosto 2011. URL vidita ye 31ma di agosto 2011. Idiomo: Portugalana.
