Guyana
| Guyana | ||
| Co-operative Republic of Guyana | ||
|
| |
| Standardo di Guyana | Blazono di Guyana | |
| Nacionala himno: | ||
| Dear Land of Guyana, of Rivers and Plains | ||
| ||
Urbi:
| ||
| Chefurbo: | Georgetown | |
| · Habitanti: | 239 227 (2009) | |
| Precipua urbo: | Georgetown | |
Lingui:
| ||
| Oficala lingui: | Angla | |
| Tipo: | Republiko | |
| · Prezidanto: | Irfaan Ali | |
| · Chefa ministro: | Mark Phillips | |
Surfaco: (84ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 214 790 km² | |
| · Aquo: | 8,4 % | |
Habitanti: (166ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 789 683[1] (2022) | |
| · Denseso di habitantaro: | 4,01 hab./km² | |
Plusa informi:
| ||
| Valuto: | Dolaro di Guyana | |
| Veho-latero: | sinistre | |
| ISO: | GY
| |
GUY
| ||
328
| ||
| Reto-domeno: | .gy | |
Guyana esas lando jacanta an la nordo di Sud-Amerika. Ol havas kom vicini Suriname este, Brazilia sude e sud-weste, e Venezuela weste. Karibia jacas norde. Lua chef-urbo esas Georgetown.
Bazala fakti pri Guyana:
Historio
[redaktar | redaktar fonto]| Precipua artiklo: Historio di Guyana |
Guyana habitesis da indijeni di rasi Arawak e Karib ante l'arivo dil Europani. Cristoforo Colombo vizitis la regiono dum la 15ma yarcento, tamen l'unesma kolonii fondesis da nederlandani erste en 1621. Nederlandani fondis Essequibo en 1616, Berbice en 1627 e Demerara en 1752. Li plantacis tabako en la kolonio.
.svg)
Britaniani okupis la regiono en 1814. Pos la liberigo di sklavi en 1834, Chiniani ed Indiani agrokultivisti kontratesis. Li laboris nome en kultivo di sukrokano.
L'unesma moderna politikala partiso di Guyana, la Progresema Partiso dil Populo (People's Progressive Party, PPP) establisesis ye la 1ma di januaro 1950, kun Forbes Burnham - decendinto de Afrikani - kom lua chefo, e Cheddi Jagan - decendinto de Indiani - kom lua viceprezidanto. En 1953, dum l'unesma elekti eventinta en lora kolonio, PPP ganis 18 ek la 24 sidili. Cheddi Jagan divenis chefo dil parlamento e ministro dil Agrokultivo dum kolonial administado. Tamen, Usa suciis pri marxista ideologio di Jagan, ed ye la 9ma di oktobro 1953, kin monati pos l'elekto, Unionita Rejio suspensis la konstituco e sendis trupi a Guyana, probanta segun oficala noto, "impedar Jagan transformar Guyana en komunista stato". Britaniani anke stimulis Burnham krear altra partiso, la Nacionala Kongreso dil Populo (People's National Congress).
De 1963 til 1964 eventis konflikti, komandita da Afro-Guyanani, qui nomizesis "la trubli" dal Britaniani. La konflikti duris dum 90 dii, inkluzite kun striko en la precipua urbi. La striko stimulesis da Usa, kontre lokal administrado komandita da Indiana-Guyanani. Britaniani alterne represis o permisis la durado dil striko. Li enkarcerigis Jagan ed altra chefi di PPP.
Ye la 26ma di mayo 1966 Guyana nedependanteskis de Unionita Rejio. Ol divenis republiko en 1970. Usa ed Unionita Rejio suportis Forbes Burnham, del partiso People's National Congress - PNC -, unesme kom chefa ministro de 1966 til 1980 e pose kom prezidanto de 1980 til 1985, kontre lua opozanto Cheddi Jagan. L'administrado di Burnham gradope divenis autokratala, e l'elekti qui eventis dum ta epoko judikesis kom frauzoda.
En 1978, Guyana ganis internaciona atenco kande Usana religiala chefo Jim Jones e 300 altra adepti del sekto Popula Templo (Peoples Temple) suocidis kune. Du opozanti dil rejimo di Burnham, jurnalisto Bernard Darke e historiisto Walter Rodney, asasinesis en 1979 e 1980, rispektive. On kredas ke agenti dil rejimo esis responsiva pri la du morti.
Burnham mortis en 1985, e lora chefa ministro Desmond Hoyte asumis provizore e pose elektesis en decembro ca yaro. Hoyte gradope modifikis la politiki di Burnham. En 1992 eventis elekti e Cheddi Jagan elektesis prezidanto.
En mayo 2008 lora prezidanto Bharrat Jagdeo signatis la konstitucanta kontrato di UNASUR, qua establisas doganal uniono inter Sud-Amerikana landi.
Politiko
[redaktar | redaktar fonto]
Guyana esas prezidantala republiko. La prezidanto di la republiko esas la chefo di stato e chefo di guvernerio ed elektesas da la parlamento, kustume por 5 yari. Segun la konstituco, la prezidanto havas autoritato por dissolvar la parlamento. La nuna prezidanto esas Irfaan Ali, depos la 2ma di agosto 2020. La parlamento ank elektas la chefa ministro, qua nur esas chefo dil ministraro, e mustas ank esar parlamentano.
La Parlamento (Nacional Asemblo, National Assembly) havas singla chambro kun 53 membri, qui elektesas dal populo til la dissolvo dil parlamento, qua eventas admaxime 5 yari pos la lasta elekto.
La Judiciala povo esas nedependanta del exekutiva e del legifala povi. La maxim alta korto di la lando esas la Supra Korto konsistanta ek chefa judiciisto e 3 altra judiciisti. La membri di la Supra Korto indikesas dal prezidanto di la republiko. En 2009, Guyana aceptis jurisdiciono di la Judiciala Korto di Karibia kom final apelo-korto por civila e kriminala temi.[1]
La nuna konstituco adoptesis ye la 6ma di oktobro 1980. Ol havas 232 artikli, e til nun recevis 12 emendi. L'antea konstituco adoptesis en 1966, pos la nedependo. La bazo di lua legaro esas ordinara legaro Britaniana, kun kelka influi de legari Romana e Nederlandana.[1]
Geografio
[redaktar | redaktar fonto]
Guyanana teritorio jacas inter la latitudi 1° e 9° N, e la longitudi 56° e 59° W. Ol povas dividesar en kin regioni: basa tereni proxim litoro, ube vivas granda parto di lua habitantaro; un teritorio kovrata per sablo ed argilo ube jacas granda parto di la minerali di la lando; l'Equatorala foresto qua kovras granda parto di lua teritorio ed esas lua precipua vejetantaro; la montoza regiono an la sudo di la lando, e la savano sud-weste. La maxim alta monto di Guyana esas Monto Roraima, kun 2.835 metri di altitudo, an la frontiero kun Brazilia e Venezuela.
Lua precipua fluvio esas Essequibo, longa de 1.100 km, qua naskas en la frontiero kun Brazilia e Venezuela. Altra importanta esas la fluvio Courantyne (Corantijn en Nederlandana) longa de 742 km an la frontiero kun Suriname, e la fluvio Berbice (longa de 595 km) e Demerara (longa de 346 km). Lua litoro en Karibia esas longa de 459 km.
La klimato esas tropikala kun du pluvoza sezoni: l'unesma de mayo til meze agosto, e la duesma de meze novembro til meze januaro. En Georgetown la mezavalora maxima temperaturo esas 32°C, kontre ke la mezavalora minima temperaturo esas 26°C.
Ekonomio
[redaktar | redaktar fonto]| Precipua artiklo: Ekonomio di Guyana |
La bazo dil ekonomio esas agrokultivo (nome rizo e sukrokano), extraktado di bauxito, oro ed altra minerali, la produktado di ligno, e la pesko di kreveto.
Demografio
[redaktar | redaktar fonto]
Segun statistiki de The World Factbook por 2022, Guyana havis 789 683 habitanti,[1] di qui cirkume 90% habitas proxim la litoro. La maxim multa (39,8%) esas Est-Indiani, 29,3% esis negri, 19,9% esis mestici, 10,5% esis indijeni, e 0,5% esis de altra etnii (Portugalani, Chiniani, blanki).[1]
L'oficala linguo di la lando esas Angla. La kreola linguo di Guyana, indijena lingui (inkluzite Karib ed Arawak), Indiana lingui (inkluzite Hindustani) e la Chiniana anke parolesas.[1]
Segun statistiki pri religio de 2012, 34,8% dil habitantaro esas protestanti (22,8% Pentekostalisti, 5,4% Adventisti e 1,4% Metodisti). Hindui esas 24,8%, Katoliki esas 7,1%, Mohamedani esas 6,8%, Testi di Jehova esas 1,3%, Rastafariani esas 0,5%, altra Kristani esas 20,9%, e 0,9% praktikis altra religii, e 3,1% havis nula religio.[1]
La maxim populoza urbo esas la chef-urbo, Georgetown. Altra importanta urbi esas Linden e New Amsterdam.
Kulturo
[redaktar | redaktar fonto]
La kulturo di Guyana esas simila ad Angla-parolanta landi e teritorii de Karibia. Lua mixo di Afro-Guyanana ed Indo-Guyanana kulturi esas simila a Trinidad. Lua koquarto mixas Afrikana, Kreola, Est-Indiana, Portugalana, Indijena, Chiniana e Britaniana influi.
Pri literaturo, la maxim importanta skriptisti esas Wilson Harris, Jan Carew, Denis Joseph Williams, Roy Heath, Fred D'Aguiar ed Eustace Edward Ricardo Braithwaite. Braithwaite skribis la libro To Sir, With Love, qua inspiris filmo e kansono samnoma.
La muziko di Guyana mixas elementi Afrikana, Indiana, Europana e Latin-Amerikana. La maxim populara ritmo esas calypso, ma reggae, chutney-muziko (mixo inter Indiana muziko e la lokala ritmi), soca, merengue, reggaeton ank esas multe populara. Kelka exempli pri famoza Guyanana muzikisti e kantisti: Eddy Grant, Dave Martins & the Tradewinds, Aubrey Cummings e Nicky Porter.
La maxim populara sporti en Guyana esas kriketo e futbalo. En 2007 Guyana gastigis la Mondala Kupo pri Kriketo, e konstruktis stadio Providence, por 15.000 spektanti.
Referi
[redaktar | redaktar fonto]
|
Landi en Sud-Amerika
|
|---|---|
| Arjentinia | Bolivia | Brazilia | Chili | Kolumbia | Equador | Guyana | Panama | Paraguay | Peru | Surinam | Trinidad e Tobago | Uruguay | Venezuela | |
| Nesuverena teritorii: Falklandi | Franca Guyana | |