Panama
| Panama | ||
| República de Panamá | ||
|
| |
| Standardo di Panama | Blazono di Panama | |
| Nacionala himno: | ||
| Himno Istmeño | ||
| ||
Urbi:
| ||
| Chefurbo: | Panama-Urbo | |
| · Habitanti: | 880 691 (2013) | |
| Precipua urbo: | Panama-Urbo | |
Lingui:
| ||
| Oficala lingui: | Hispana | |
| Tipo: | Republiko | |
| · Prezidanto: | José Raúl Mulino | |
Surfaco: (118ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 75 517 km² | |
| · Aquo: | 2,9 % | |
Habitanti: (130ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 4 509 517 (2024) | |
| · Denseso di habitantaro: | 57 hab./km² | |
Plusa informi:
| ||
| Valuto: | Balboa De facto: Dolaro di Usa | |
| Veho-latero: | dextre | |
| ISO: | PA
| |
PAN
| ||
591
| ||
| Reto-domeno: | .pa | |
Panama (Hispane: Panamá) esas lando jacanta an Central Amerika. Lu havas kom vicini Kosta Rika nord-weste e Kolumbia sud-este. Este jacas Karibia e weste jacas oceano Pacifiko.
Bazala fakti pri Panama
Historio
[redaktar | redaktar fonto]| Precipua artiklo: Historio di Panama |
Kande Hispana Rodrigo de Bastidas navigis de Venezuela e arivis en Panama en 1501, posible vivis en la regiono cirkume 2 milion indijeni, nome del etnii Cuevas e Coclé. Cristoforo Colombo arivis en la regiono en 1502. En 1513, explorero Vasco Núñez de Balboa deskovris ke Panama esas istmo e ne existis marala uniono inter Atlantiko e Pacifiko. Hispani fondis Panama-urbo en 1519, ed establisis la Real Audiencia de Panama (l'unesma reprezentero di Hispana guvernerio) en 1538. Li transportis arjento ed oro de la litoro di Pacifiko tra la istmo til Karibia, de ube ol sendesis vers Europa.
Kom rezulto di la desfacileso pri kontrolar vasta teritorii, la regiono Panamana esis vundebla al atako di Angla e Nederlandana pirati e di ex-sklavi, nomizita cimarrones dal Hispani. De 1572 til 1573 Francis Drake atakis la regiono, helpata da cimarrones. En 1717, Hispania unionis Panama a Vicerejio Nova-Granada.
Panama esis parto de Hispana imperio dum preske 300 yari, de 1538 til 1821. Ye la 3ma di novembro 1821 Panama nedependanteskis del Hispana imperio. Ye la 28ma di novembro sam yaro, ol unionesis a Nova-Granada por formacar lando nun nomizita Granda Kolumbia.
Dum 80 yari, la regiono esis parto di Kolumbia. Kande Kolumbiana senato rejektis tale nomizita kontrato Hay-Herran, Usa decidis suportar politikala movadi pri nedependo di Panama. Ye la 3ma di novembro 1903, Panama nedependanteskis de Kolumbia, e signatis tale nomizita "kontrato Hay/Bunau-Varilla" kun Usa. La kontrato grantis yuro por Usani konstruktar ed explorar kanalo di Panama, qua inauguresis en 1914. En 1936, lora prezidanto di Panama Harmodio Arias Madrid ed Usana Franklin Delano Roosevelt signatis tale nomizita "pakto Arias-Roosevelt", qua revokis l'ideo pri Usan interveno en internal aferi di Panama.
De 1903 til 1968 Panama esis konstitucala demokratio dominacita da politikal oligarkio. Ye la 1ma di oktobro 1968, lor elektita prezidanto Arnulfo Arias Madrid asumis la povo e promisis "guverno di nacional uniono", ma ye la 11ma di oktobro ilu revokesis per militistala stato-stroko komandita da kolonelo Omar Torrijos Herrera. Omar Torrijos komencis militistala diktatoreso qua duris dum 21 yari. En 1972, Torrijos lansis nova konstituco qua konsideris ilu chefo di stato. En 1977, Torrijos e Jimmy Carter signatis tale nomizita "pakti Torrijos-Carter", pri transfero di suvereneso sur kanalo di Panama a Panama.
En agosto 1983, 4-stela generalo Manuel Antonio Noriega divenis chefo di la Nacionala Guardo, e transformis ol en Defenso-trupo di Panama. Usa akuzis Noriega pri fraudo, korupto e komerco di drogi, e blokusis l'ekonomio di Panama. En mayo 1989, Noriega revokis prezidantal elekto, vinkita da Guillermo Endara Galimany. Ye la 20ma di decembro sam yaro Usa invadis Panama, kaptis Noriega, e militala diktatoreso finis. Guillermo Endara asumis la povo ye la 27ma di decembro 1989.
De 2007 til 2016 exekutesis ambicioza projeto por duopligar la kapaceso di la kanalo, posibliganta la navigado di plu granda navi[1].
Politiko
[redaktar | redaktar fonto]
Panama esas demokratiala prezidantala republiko. La prezidanto esas la chefo di stato e la chefo di guvernerio, ed elektesas dal populo por 5 yari.
La singlachambra parlamento havas 78 deputati, elektita dal populo por 5 yari. La nuna konstituco adoptesis en 1972, ed emendesis en 1978, 1983, 1993, 1994, e 2004.
Judiciala povo esas nedependanta de la povi exekutiva e legifala, ma lua membri elektesas dal chefo di stato. Ol havas tri niveli: la Supra Korto, la tribunali e la lokala judiciisti. L'Elektala Tribunalo Nedependanta inspektas la registro di votanti, elektala procedi ed agadi di politikala partisi.
Omna civitani evanta 18 yari o pluse povas votar. Nacional elekti prezidantala e por la parlamento eventas singla 5 yari.
Geografio
[redaktar | redaktar fonto]
Panama jacas inter Karibia norde, Pacifiko sude, Kolumbia este e Kosta Rika weste, inte la latitudi 7°11' N e 9°39'N, e la longitudi 77°10'W e 83°03'W. Insuli Coiba (493 km²), Del Rey (234 km²), e Cebaco (80 km²) en Pacifiko ank apartenas a la lando. La lokizo di Panama en l'istmo esas strategiala: en 2000 la lando recevis plena kontrolo super kanalo di Panama.
| Precipua artiklo: kanalo di Panama |
Panama havas cirkume 500 fluvii e riveri. La maxim granda esas la fluvio Chagres, qua uzesas por furnisar elektral energio a Panama, e por formacar artificala Lago Gatún, qua esas parto di kanalo di Panama.
.jpg)
Lua reliefo konsistas ek basa tereni en la du litori, e monti e kolini en la centro. La monti ne esas parto di la montari di Nord- o Sud-Amerika, e nur proxim la frontiero kun Kolumbia la monti esas parto dil sistemo di Andi. La maxim alta monto di la lando esas volkano Barú, kun 3 475 metri di altitudo. La marsh-lando di Darién, an la frontiero kun Kolumbia, esas longa de 160 km e larja de cirkume 50 km, ed impedas konstruktar choseo por unionar Nord-Amerika kun Sud-Amerika tra Panama.
La klimato di Panama subisas modifiki segun l'altitudo. En regioni infre 1.000 metri di altitudo esas tropikala e varma dum tota yaro; la regioni de 1.000 til 2.000 metri di altitudo havas agreabla klimato, dum ke en regioni super la 2.000 metri di altitudo la klimato esas kolda. La mezavalora yarara pluvo-quanto esas plu granda proxim Karibia, ube superiras 3.000 mm omnayare e preske ne existas sika sezono, kontraste kun la litoro di Pacifiko, ube existas sika sezono de decembro til marto e la mezavalora yarala pluvo-quanto esas 1.500 mm. En la montoza regioni la pluvo-quanto povas superirar 5.000 mm omnayare. Uragani ne minacas la lando, pro ol jacar sude de la zono di uragani (supre la 10°N).
Ekonomio
[redaktar | redaktar fonto]| Precipua artiklo: Ekonomio di Panama |
La sektoro di servadi esas la precipua del ekonomio di la lando. Pro la kresko di cirkulado di navi tra la kanalo, on mustis augmentar lua kapaceso, e to stimulis koloki en la substrukturo di la lando. Dum recenta yari, kreskis la komerco kun Popul-Republiko Chinia, qua nun esas fonto de 21% del importaci Panamana[1].
Malgre havar sua propra monetaro, nomizita "Balboa", la dolaro di Usa esas multe uzata por la habitantaro. La kurso di kambio Balboa-Usana dolaro esas 1 po 1[1].
Demografio
[redaktar | redaktar fonto]
Segun statistiki da The World Factbook por 2023, Panama havis 4 404 108 habitanti[1], esanta un ek la min populoza landi di Amerika. Segun statistiki de 2010 pri raso, 65% de la habitantaro esis mestici di indijeni kun blanki, 12,3% esis indijeni, 9,2% negri o decendanti de Afrikani, 6,8% mestici di blanki kun negri, e 6,7% esis blanki.[1] Existas 7 indijena grupi en Panama: Ngäbe, Kuna (Guna), Emberá, Wounaan, Naso Tjerdi (Teribe) e Bri Bri.[2] La maxim multa negri e decendanti de Afrikani habitas Panama-Urbo o en lua metropolala regiono.
Plu kam 70% de la habitantaro esis urbala,[3] e cirkume la duimo habitas Panama-urbo o regioni vicina. La vivoesperado dil habitantaro atingis 77 yari en 2009, segun la Mondal Organizuro pri Saneso. La sistemo pri publika saneso nun esas acensebla a preske omna habitanti dil urbala regioni.
La guvernerio di Panama ne kolektas statistiki pri religio, ma diversa fonti kalkulas ke 75% til 85% ek la habitantaro esas katoliki dum ke 15% til 25% esas protestanti. Cirkume 2% de la habitantaro praktikas la fido Bahaa, e 40 mil personi esas membri del Eklezio di Iesu Kristo di Lasta-Dia Santi. Existas mikra grupi di Adventisti, Testi di Jehova, Episkopalisti (c. 7 mil til 10 mil adepti), e komunitati di Judi e Mohamedani (c. 10 mil), Hindui, Budhisti ed altra Kristani, e mikra grupi di Rastafariani e di praktikanti di indijena religii.
L'idiomo oficala di la lando esas la Hispana, tamen on parolas diversa lingui aborijena. Aborijena lingui ngäbe, buglé, kuna, emberá, wounaan, naso tjerdi e bri bri ank agnoskesas kom oficala lingui[4]. Angla linguo parolesas da Antiliana negri qui habitas la litoro di Atlantiko, ed ank esas la linguo uzata da multa stranjeri. L'Araba parolesas da Siriani e Libanani en la provinco Colón.
Pri eduko, segun statistiki de 2010, 94,1% de la habitantaro savis lektar e skribar (94,7% ek la viri, e 93,5% ek la mulieri). Eduko en Panama esas obligenda por pueri ed adolecanti evanta 6 til 18 yari.
| La 10 maxim granda urbi di Panama (2010) |
|---|
| Imaji | Rango | Nomo | Habitantaro |
|---|---|---|---|
 Panama-urbo  San Miguelito | |||
| 1ma | Panama-urbo | 880 691 | |
| 2ma | San Miguelito | 315 019 | |
| 3ma | Tocumen | 103 177 | |
| 4ma | David | 89 442 | |
| 5ma | Las Cumbres | 89 000 | |
| 6ma | Colón | 78 000 | |
| 7ma | La Chorrera | 68 896 | |
| 8ma | Pacora | 52 494 | |
| 9ma | Santiago de Veraguas | 50 877 | |
| 10ma | Chitré | 46 191 | |
| Fonto: https://en.wikipedia.org/wiki/Panama | |||
Kulturo
[redaktar | redaktar fonto]
Panamana kulturo havas granda Hispana influo, ma mixas kultural elementi Afrikana ed Indijena. Exemple danso tamborito, qua havas Hispana origino, kun ritmi, movi e temi Afrikana. Altra danso kun Afrikana influo nominesas congo, ed esas populara en negra komunitati de la norda litoro, nome regiono Costa Arriba. La danso e muzikala ritmo cumbia, simila a Kolumbiana cumbia, havas granda populareso.
La muziko di Panama ank esas multe divesa.Artisti El General, Nando Boom ed altri kreis tale nomizita reggae en Español, qua pose evolucionis e populareskis en altra landi sub nomo reggaeton. Altra populala muzikala stili esas Haitiana compas, jazo, blues, salsa, reggae e rock. Jazo en Panama havas longa historio, komencinta kun Luis Russell, pianisto qua voyajis a New Orleans en 1919, e portis multa kontributadi. En 1940 existis adminime 10 jazo-orkestri che urbo Colón. Altra exemplo pri jazo-muzikisti Panamana esis pianisto e kompozisto Victor Boa, bas-gitaristo Clarence Martin, e pianisto Danilo Pérez, qua organizis l'unesma jazo-festivalo di la lando en 2004.
La koquoarto Panamana mixas Hispana, Afrikana ed Indijena influi, kun multa tropikala frukti. La precipua ingredienti uzata esas maizo, rizo, farino di frumento, banano koquita, manioko, karni de bovo, hano e porko, e fishi.
Segun historiisto ed esayisto Rodrigo Miró, l'unesma autoro di literaturala verko en Panama esis Hispano Gonzalo Fernández de Oviedo y Valdés, qua kreis karaktero "Andrea de la Roca" en lua libro Historia General y Natural de Las Indias, de 1535. Tamen, l'unesma exemplero literaturala de Panama esis Llanto de Panamá a la muerte de don Enrique Enríquez, skribita dum la 17ma yarcento. Dum l'epoko di romantikismo (komenco dil 19ma yarento) aparis Manuel María Ayala (1785-1824) e Tomás Miró Rubini (1800-1881). Pose aparis José María Alemán (1830–1887), Gil Colunje (1831-1899), Amelia Denis de Icaza (1836-1911), Darío Herrera (1870-1914), Ricardo Miró (1883-1940) ed altri.
Dum multa yari, basbalo esis la maxim populara sporto en Panama, pro Usan influo. Adminime 140 Panamani ludas o ludis en Usana basbalo-esquadi. Volebalo, taekwondo, golfo, teniso, Usana futbalo, rugbio*, hokeo* sur agro e softball ank esas populara. Panama anke havas quar sportisti mencionata en l'Internaciona Salono di la Famo pri Boxo: Roberto Durán, Eusebio Pedroza, Ismael Laguna, e Panama Al Brown.
De la fino di la 20ma yarcento til nun, futbalo populareskas kom sporto en Panama. La Nacionala Ligo pri Futbalo e la nacionala esquado pokope atraktabas spektanti. Basketbalo, volebalo, taekwondo, golfo e teniso anke havas populareso. Segun inquesto de 2013, 75% respondis ke futbalo esis lia preferata sporto, kontre 19% qui mencionis basbalo, 4% qui mencionis boxo, e 2% qui mencionis gimnastiko[5]. En 2018, Panama unesmafoye partoprenis la Mondala Kupo di Futbalo.
Referi
[redaktar | redaktar fonto]
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Panama - The World Factbook - Publikigita da CIA - The World Factbook. URL vidita ye 12ma di februaro 2024. Idiomo: Angla.
- ↑ "Update 2011 - Panama" - Publikigita da Iwgia.org. URL vidita ye 15ma di junio 2013.
- ↑ UNICEF - Panama - Statistics - Publikigita da UNICEF. Idiomo: Angla.
- ↑ Lego 88, de la 26ma di novembro 2010 - Idiomo: Hispana.
- ↑ El fútbol es el deporte rey de los panameños - Publikigita da Panama America. Dato di publikigo: 1ma di oktobro 2013. Idiomo: Hispana.
|
Landi en Sud-Amerika
|
|---|---|
| Arjentinia | Bolivia | Brazilia | Chili | Kolumbia | Equador | Guyana | Panama | Paraguay | Peru | Surinam | Trinidad e Tobago | Uruguay | Venezuela | |
| Nesuverena teritorii: Falklandi | Franca Guyana | |