Paraguay

Paraguay
República del Paraguay Paraguái Tavakuairetã
Standardo di Paraguay	Blazono di Paraguay
Nacionala himno:
Paraguayos, República o Muerte
Urbi:
Chefurbo:	Asuncion
· Habitanti:	521 559 (2020)
Precipua urbo:	Asuncion
Lingui:
Oficala lingui:	Hispana, Guarani
Guvernerio:
Tipo:	Republiko
· Prezidanto:	Mario Abdo Benítez
Surfaco: (59ma maxim granda)
· Totala:	406 752 km²
· Aquo:	2,3 %
Habitanti: (104ma maxim granda)
· Totala:	7 439 863 (2023)
· Denseso di habitantaro:	17,83 hab./km²
Plusa informi:
Valuto:	Guarani
Veho-latero:	dextre
ISO:	PY
	PRY
	600
Reto-domeno:	.py

Paraguay esas senlitora lando jacanta an la centro di Sud-Amerika. Ol havas kom vicini Bolivia norde e nord-weste, Brazilia este, ed Arjentinia sud-este, sude e weste. Lua chef-urbo esas Asuncion.

Indijeni de raso Guaraní ja vivis en la regiono adminime 1.000 yari ante l'arivo dal Hispani. Jezuiti portis kristanismo a la lando. Dum la 19ma yarcento, la Milito di Paraguay, anke konocata kom Milito di la Triopla Interkonsento, mortigis 60% til 70% de lua habitantaro. Dum la 20ma yarcento la lando havis epoki di diktatoreso, la lasta komandata da Alfredo Stroessner. Pos finir l'autoritatoza rejimo, komencis demokratiala periodo kun multa partisi, e yusta elekti eventis en 1993. La sequanta yaro, Paraguay esis un ek la fondinti di Mercosur.

En 2009 on kalkulis ke la lando havis 6.5 milion habitanti, di qui la maxim multa habitas este de la lando.

Bazala fakti pri Paraguay

Historio

Precipua artiklo: Historio di Paraguay

Ante l'arivo di Europani, Paraguay habitesis da 17 indijena kulturi di etnio Guaraní. Ta kulturi duras existar til nun. L'unesma Hispani arivis en la regiono cirkum la yaro 1516. Asuncion fondesis ye la 15ma di agosto 1537, da Juan de Salazar y Espinosa. L'urbo divenis importanta centro por jezuiti komencar lia verki en Sud-Amerika.

En 1542, Paraguay divenis parto di la Vicerejio Peru, kun sideyo en Lima. Jezuiti arivis en la regiono en 1604, dum la guvernerio di Hernando Arias ("Hernandarias") de Saavedra. Dum plu kam 150 yari, li verkis en Paraguay ed en la regioni Corrientes (nun parto de Arjentinia) e Rio Grande do Sul, til ke Hispani e Portugalani ekpulsis li, en 1767. Anke dum la guvernerio di Hernandarias la regiono dividesis administrale en du: Paraguay, y Buenos Aires. En 1776 Hispana rejulo Carlos la 3ma kreis la Vicerejio di la fluvio Plata, ed unionis Paraguay kun ta vicerejio. Ta uniono duris til 1811.

Notici pri l'invado di Hispania da Napoleon Bonaparte, qua ekpulsis loraa rejulo Fernando la 7ma, arivis en la regiono di Buenos Aires en 1810. Sen la rejulo, komencis em Sud-Amerika la Revoluciono di Mayo en Buenos Aires. Paraguayani ne partoprenis en la revoluciono, nam existis rivaleso inter la habitanti di Asuncion e di Buenos Aires (Porteños).

Fulgencio Yegros, Gaspar de Francia e Pedro Juan Caballero, heroi de Paraguayana nedependo.

José Espínola y Peña esis la reprezentero di Paraguayani en Asuncion. Ilu mentiis pri la suporto di la habitanti di Asuncion a la revoluciono. Do, en la fino di 1810, Buenos Aires sendis expediciono komandita da Manuel Belgrano por liberigar Paraguay de Hispana dominaco. Belgrano perdis la batalii di Tacuari e Paraguarí kontre royalisti ye la 9ma di mayo 1811, ma ye la 14ma di mayo Pedro Juan Caballero komencis la revoluciono qua efektigis Paraguayana nedependo. Ye la 17ma di junio 1811, eventis kongreso komandita dal ex-royalisto Fulgencio Yegros, qua kreis uniono por guvernar Paraguay. Ta uniono establisis projeto pri kunfederuro inter Paraguay e l'Unionita Provinci del Fluvio Plata. Fulgencio Yegros mortigesis en 1821.

José Gaspar Rodríguez de Francia esis un ek la precipua nomi de Paraguayana historio. Ilu guvernis de 1814 til lua morto en 1840. Dum lua guvernisteso, l'unesma industrii instalesis en Paraguay.

Francisco Solano López.

Ye la 14ma di marto 1844 Carlos Antonio López asumis kom unesma prezidanto di Paraguay. Lua filiulo, Francisco Solano López, komencis modernigar la lando, instalar skoli, konstruktar navi ed inauguris l'unesma ferovoyo di la lando. En decembro 1864, pos ke Bernardo Berro, lua asociiito en Uruguay, ekpulsesis de la povo kun la helpo di Brazilia, Solano López deklaris milito kontre Brazilia ed komencis la Milito di Paraguay, anke konocata kom Milito di la Triopla Interkonsento. Por atakar la sudo di Brazilia ed Uruguay, Paraguay trairis l'Arjentiniana teritorio Corrientes. To enduktis Arjentinia en la milito kontre Paraguay, qua vinkesis pos 6-yara kombati. Francisco Solano López, lora diktatoro di la lando, mortigesis en kombato. Kun la milito lando perdis 2/3 ek lua maskula populo, ed en 1870 restis precipue mulieri, olda personi e pueri, lua industrio restis severe destruktita, publika eduko preske desaparis e la ferovoyo e la telegrafo konfiskesis por pagar debi pri la milito. Paraguay anke perdis kelka teritorii por Brazilia, e l'areo qua formacas la nuna provinco Formosa por Arjentinia.

Dum la 20ma yarcento, de 1932 til 1935, eventis la milito di Chaco, en qua Paraguay vinkis Bolivia. De marto til agosto 1947 eventis interna milito en la lando, qua produktis 30.000 morti.

En 1954, generalo Alfredo Stroessner kaptis povo pos revokir prezidanto Federico Chávez Careaga. Stroessner restis en povo til la 3ma di februaro 1989, kande stato-stroko komandita dal generalo Andrés Rodríguez Pedotti revokis ilu.

En 1992, Paraguay adoptis nova konstituco qua limitis ofico-tempo di prezidanteso a 5 yari. En 1993 eventis elekto, e Juan Carlos Wasmosy divenis l'unesma civila prezidanto di la lando pos 40 yari, en yusta e neta elekti. La sequanta yaro, Paraguay esis un ek la fondinti di Mercosur.

Politiko

Palacio de los López, sideyo di exekutiva povo.

Legifala palaco di Paraguay.

La prezidanto di Paraguay esas chefo di stato ed anke chefo di guvernerio. Segun la konstituco di 1992, lu elektesas dal populo por 5-yara periodo.

La legifala povo konsistas ek duchambra parlamento. La basa chambro esas la Chambro di Deputati (Cámara de Diputados) havas 80 membri qui elektesas dal populo por 5-yara periodo. L'alta chambro esas la Senato (Senado), qua havas 45 membri qui elektesas anke por 5 yari.

La judiciala povo konsistas ek la Supra Korto e l'infra korti. La non membri de la Supra Korto indikesas dal Senato, kun konkordo dal prezidanto, segun propozo dal judiciala konsilistaro.

Geografio

Mapo di Paraguay.

Peizajo en la regiono Gran Chaco.

Fluvio Paraguay dividas lando en du parti. L'estala rivo (konocata kom regiono Paraná) e la westala rivo, konocata kom Chaco. L'estala regiono esas la maxim populoza di la lando, e la maxim populoza urbi di Paraguay jacas en ol. An la frontiero kun Brazilia - sud-este de la lando - jacas l'aquobarilo Itaipu, en la fluvio Paraná. Itaipu furnisas 95% ek omna elektrala energio konsumata da Paraguay, e posibligas la lando exportacar elektro a Brazilia. Altra granda aquobarilo en la fluvio Paraná esas Yaciretá, an la frontiero kun Arjentinia.

Lua klimato varias de subtropikala a temperema. La lando havas du sezoni: la sika e la pluvoza. Venti influas multe en Paraguayana klimato: de oktobro til marto, varma venti suflas del Amazon-baseno, kontre ke de aprilo til septembro kolda venti suflas del Andi. La mezavalora pluvo-quanto yarala an la foresti este de la lando esas cirkume 1.700 mm, kontre ke Chaco recevas admaxime cirkume 500 mm omnayare.

Ekonomio

Precipua artiklo: Ekonomio di Paraguay

Demografio

Demografiala piramido di Paraguay, 2016.

Indijeni de etnio Guarani.

Segun statistiki de The World Factbook por julio 2021, Paraguay havis 727 239 habitanti. La maxim multa (95%) esas mestici de Hispani ed aborijeni. Altra etnii esas 5%. Segun statistiki por 2021, 62,5% de la habitantaro habitas urbi, e la maxim multa habitas este de la lando. La regiono Gran Chaco kovras 60% de la lando, ma nur 2% ek la habitantaro habitas ibe.

L'oficala linguo di la lando esas Hispana e Guarani, parolata da 46,3% de la habitantaro. Altra 34% parolas nur Guarani, 15,2% parolas nur Hispana, 4,1% parolas altra lingui (Portugalana, Germana, Altra aborijena lingui), e ne existas informi por 0,4% de la habitantaro, segun statistiki por 2012.

Segun la sama statistiki, la maxim praktikata religio en Paraguay esas katolika romana: 89,6% de la habitantaro. Protestanti esas 6,2%, altra kristani 1,1%, altra religii 1,9%, e 1,1% praktikas nula religio, segun la demografiala kontado di 2002.

La maxim populoza urbi segun la kontado di 2002 esas Asuncion (512.112 habitanti), Ciudad del Este (222.274 habitanti), San Lorenzo (204.356 habitanti) e Luque (170.986 habitanti).

Kulturo

Paraguayana kulturo mixas Hispaniana ed indijena kulturi: plu kam 80% de la habitantaro parolas ambe la Hispana e Guarani. "Jopara", mixo inter ca du lingui, ank esas larje uzata.

La socio Paraguayana esas multe konservema, pro l'influo de kristanismo, nome katolikismo, dum lua historio. Til nun, plu kam 98% ek la habitantaro esas kristana, di qui cirkume 89% esas katolika e la cetera esas protestanta.

La nacionala drinkajo di Paraguay, tereré, facesas da mateo, e drinkesas omnaloke de la lando. Sopa paraguaya ("Paraguayana supo") esas lokala nutrivo qua facesas da maizo-farino, fromajo, ovo, lakto ed onyono, esanta l'unika "supo" solida de la mondo.

Pro la bilingueso di lua habitantaro, existas en Paraguay literaturo en linguo Guaraní, exemple verki da Natalicio de María Talavera e da la poeti Rigoberto Fontao Meza e Félix Fernández Galeano. En 1989, Augusto Roa Bastos, judikata kom la maxim importanta skriptisto de Paraguay, ganis la Premio Cervantes, donita dal Ministerio pri Kulturo e Sporto de Hispania. Nun, 94,6% de la Paraguayani savas lektar e skribar.

Pri muziko, Paraguayana polko kombinas binara e ternara ritmi, kontre ke Europana polko uzas nur binara ritmo. La maxim konocata stilo di muziko de Paraguay esas "guarania" kreita dal muzikistulo José Asunción Flores en 1925. Importanta nomo en la historio di Paraguayana muziko esas Luis Alberto del Paraná. Pos la yari 1990a aparis kelka grupi di rock, exemple Enemigos de la Klase ("punk rock") e Ripe Banana Skins (ska).

La maxim populara sporto di la lando esas futbalo. La precipua fubtalo-klubi Paraguayana esas Club Olimpia e Club Cerro Porteño.