Historio di Portugal
La teritorio di nuna Portugal habitesis da Homo neanderthalensis e pos dal Homo sapiens, qua vagis tra la nordo di Iberia.[1] Ta populi formacis organizita socii, quankam li ne establisis prosperoza kolonieti. Dum neolitiko homi komencis domestikigar animali qui vivis en trupi, kultivar cereali e peskar en maro.[1]
Dum l'unesma yarmilo aK, Kelti de central Europa invadis Portugal, e mixis su kun lokala populi por formacar diversa preRomana tribui. En sudo di Portugal existis urbeti fondita da Feniciani, kom Tavira, en Algarve. Segun John Koch ed altra studiisti, Kelta kulturo aparis en sudo di Portugal cirkume 500 yari ante altra regioni di Europa[2][3] Kelka linguisti konsideras ke Tartesiana linguo, parolata en sudo di Portugal (extingita pos 5ma yarcento aK) esas la maxim anciena Kelta linguo konocita.[4][5]
Romani komencis invadar Iberia en 218 aK, dum la Duesma Punika milito, kontre Kartago. Komence, li anexis du regioni: la nord-westo di la peninsulo (nomizita Hispania Citerior) e la sud-esto (nomizita Hispania Ulterior) e transformis li en provinci dil imperio. Por Romani, Iberia esis strategiala regiono: lua kontrolo permisis interruptar l'aceso di Kartago a la jaceyi di kupro, stano ed arjento en la regiono. En 45 aK, Romani konquestis komplete la regiono e nomizis ol Lusitania. Li fondis la nuna urbo Porto, lor nomizita «Portus-Galliae» o «Portus-Cale», origino dil moderna nomo Portugal.
En 868, dum Reconquista, Portugalana komtio (Condado Portucalense) formacesis. Ol divenis parto di rejio Galisia en 1078. Ye la 25ma di julio 1139, pos la Batalio di Ourique, Afonso Henriques deklaris Portugal separita de rejio Galisia, e divenis rejulo Afonso la 1ma. En 1143, lora rejulo Alfonso la 7ma di Leon e Kastilia agnoskis Portugal kom nedependanta rejio. En 1179 anke la papo Alexander la 3ma agnoskis la rejio.
_-_Lissabon_Museu_Nacional_de_Arte_Antiga_19-10-2010_16-12-61.jpg)
En 1373 Anglia e Portugal komencis federuro qua duras til nun, la maxim anciena federuro di Europa. En 1383, rejulo Fernando la 1ma di Portugal mortis, e Juan la 1ma, rejulo di Kastilia, mariajita kun la filiino di Fernando la 1ma, postulis la Portugalana trono. Portugalana nobeli e la habitantaro ne aceptis ol, e João, Maestro de Aviz, kombatis e vinkis la Kastiliani en la batalio di Aljubarrota. Ta vinko grantis Portugalana nedependo.
En 1415 la Portugalani konquestis Ceuta, en la nordo di nuna Maroko, e komencis explorar e deskovrar regioni en Afrika, pose en Azia ed en Amerika. En 1418 la Portugalani rideskovris Madeira ed en 1427, Acori. En 1460 li atingis la nuna Sierra Leone. En 1487 Bartolomeu Dias navigis en la regiono dil Kabo di Bon Espero. En 1498 Vasco da Gama atingis Calicut, nun Kozhikode en India. Ye la 22ma di aprilo 1500 Pedro Álvares Cabral atingis la litoro di Brazilia.
En 1578 rejulo Sebastião la 1ma di Portugal desaparis - posible mortinta ye la 4ma di agosto 1578 - en la batalio di Ksar El Kebir en Maroko. Lua onkulo, katolika kardinalo Henrique, asumis la trono e guvernis til lua morto, ye la 31ma di januaro 1580. Quoniam Henrique esis submisita a celibeso pro esar katolika kleriko, il ne havis filiulo, e la maxim proxima heredinto dil trono esis la rejulo Felipe la 2ma di Hispania, qua divenis Filipe la 1ma di Portugal. Du altra Hispana reji guvernis Portugal til 1640, kande la lando itere nedependanteskis: Felipe la 3ma di Hispania (kom Filipe la 2ma di Portugal), e Felipe la 4ma di Hispania (kom Filipe la 3ma di Portugal).
Pos milito kun Hispania, en 1640 Portugal itere nedependanteskis, e João la 4ma di Portugal asumis la povo. To esis la komenco di la dinastio di Bragança, qua regnis til 1910.
Ye la 1ma di novembro 1755 Lisboa subisis ter-tremo, qua produktis mili de morti. La ter-tremo duris kelka minuti, e produktis fairi en la urbo. Ondego sequis pos 40 minuti. Cirkume 30.000 de la 200.000 habitanti di Lisboa perisis, ed 85 procent de la strukturi di Lisboa destruktesis. Multa homi mortis altra-loke en Portugal, Hispania e Maroko. Preske omna kirki en Lisboa destruktesis. To stimulis multa diskutado di teologiisti pri la religiala kauzo e signifiko. La evento influis la pensadi di multa filozofi, inkluzite Voltaire e Rousseau. Sub tutelo dal Markezo de Pombal, lor la chefministro dil rejio, Lisboa rikonstruktesis.
En 1762 Hispania invadis la Portugalana teritorio dum la Sep-yara milito, ma en 1763 la paco riestablisesis. Dum la tota 18ma yarcento cirkume 400.000 Portugalani ekmigris a Brazilia.[6]
Lor l'invado di Portugal da Franca trupi sub l'impero da Napoléon la 1ma, la Portugalana rejala familio fugis a Brazilia. L'urbo Rio de Janeiro divenis la chefurbo dil imperio, rinomizita a Unionita Rejio di Portugal, Brazilia ed Algarve en 1815. Ye la 7ma di septembro 1822 la princulo Pedro proklamis la nedependo di Brazilia e divenis l'unesma Brazilian imperiestro sub la titulo Pedro la 1ma di Brazilia. Pedro abdikis la trono Portugalana por lua filiino, Maria. Lua fratulo Miguel ne aceptis, e proklamis su rejulo Miguel la 1ma di Portugal en 1828. Por defensar la yuro di lua filiino a la trono e por rikrear konstitucala monarkio en Portugal, Pedro lansis la nomizita "liberala militi" kontre lua fratulo. La milito finis en 1834 kun la vinkeso di Miguel e la promulgo di nova konstituco.
Dum la 19ma yarcento, kande Europana povi dividis Afrika ed Azia, Portugal mantenis lua kolonii en Angola, Mozambik, Guinea (nuna Guinea Bisau), Kabo Verda e San-Tome e Principe, en Afrika; Goa, Damão e Diu (nune Daman e Diu) e Dadrá-Nagar-Haveli en India; Makau en Chinia; e Timor (nune Estal Timor) en Pacifiko. Portugal esis monarkio til la 5ma di oktobro 1910, kande la republiko proklamesis e Manuel la 2ma di Portugal revokesis del povo.
Pos dizastroza partopreno en l'unesma mondomilito komencis serioza nestabileso qua kulminis kun armeala stato-stroko en 1926. En 1932 António de Oliveira Salazar asumis povo kom chefo di la konsilantaro di ministri, equivalanta a chefministro.
Quankam Salazar havis simpatio por fashismo Portugal restis neutra dum la duesma mondomilito. En 1943 ilu permisis Westala federiti instalar bazo en Acori, e vendis kauchuko e wolframo a li. Pos fino di la milito Salazar subisis sensucesa presi por adoptar demokratio en la lando.
En decembro 1961 tra l'operaco Vijaj, India invadis Goa, Damão e Diu, Portugalana kolonieti che l'Indiana subkontinento. La sam yaro komencis movadi pri nedependo en Angola, Mozambik e Guinea Bisau. En 1973 Guinea Bisau deklaris su nedependanta.
Salazar guvernis til 1968, kande il sufris cerebrala stroko. Lua sucedanto, Marcelo Caetano, asumis la povo, e quankam existis expekti pri politikala kambii, ilu mantenis koloniala milito, politikal opozanti restis enkarcerigita, e la censuro e kontrolo dil elekti duris. Ye la 25ma di aprilo 1974 Caetano revokesis de la povo lor la Dianto-revoluciono, nesangoza stato-stroko komandita da militisti de sinistra, ed António de Spínola, lor generalo, asumis la povo. La sequanta yaro, Portugal grantis nedependantesko por lua kolonii en Afrika e por Estal Timor. Preske 1 milion Portugalani e decendanti qui vivis en ta ex-kolonii fugis e divenis refujanti.[7]
En novembro 1975, Indonezia invadis Estal Timor, 10 dii pos la nedependantesko di la lando. La sequanta yardeki, du violentoza interna militi - en Angola de 1975 til 2002, ed en Mozambik de 1977 til 1992 - produktis mili di mortinti en la du ex-kolonii. Kun la nedependantesko di lua kolonii en 1975 ecepte Makau, la kolonial imperio Portugalana finis ed anke la koloniala militi, qui produktis l'enmigro di plu kam 580.000 refujinti vers Portugal. Li reprezentis preske 6% de la 9,8 milion habitanti en 1981.
En 1979, unesmafoye pos dianto-revoluciono, politikala grupo centro-dextrana ganis parlamental elekti: Francisco Sá Carneiro e sequante Francisco Pinto Balsemão, ambe de Socialdemokrata partiso (PSD), divenis chefministri de 1980 til 1983. Dum ca epoko la konstituco modifikesis, ed extingesis la Revolucionala Konsilistaro e kreesis Tribunalo Konstitucala. En 1985, Aníbal Cavaco Silva anke de partiso PSD, divenis chefministro. En 1986, signatesis pakto, segun quo Portugal retrodonus Makau, lua lasta kolonio en Azia, a Popul-Republiko Chinia en 1999. Ank en 1986 Portugal membreskis l'Europana Ekonomiala Komunitato, ed ye la 7ma di februaro 1992 ol esis un ek la landi qui signatis kontrato di Maastrich, qua kreis l'Europana Uniono en 1993.
De 1995 til 2002, socialisto António Guterres divenis chefministro. En 2002, Portugal adoptis Euro kom monetaro, ed eliminis lora monetaro "escudo". En 2002, eventis parlamental elekti, e Socialdemokrati unionis kun Partiso Populala (PP) e formacis guvernerio kun José Manuel Durão Barroso kom chefministro. Lu sucedesis kom chefministro da Pedro Santana Lopes, anke de partiso PSD. En februaro 2005 eventis nova parlamental elekti, e socialisto José Sócrates divenis chefministro.
Ye la 22ma di januaro 2006, Aníbal Cavaco Silva elektesis prezidanto, per absoluta majoritato en l'unesma votado. En 2011 eventis serioza financala krizo, e Portugal mustis pregar helpo dal Internaciona Monetala Fondurio, dal Centrala Banko Europana e dal Europana Uniono. Ye la 5ma di junio sam yaro, partiso PSD formacis koalisuro kun partiso CDS, e Pedro Passos Coelho divenis chefministro.
Referi
[redaktar | redaktar fonto]- ↑ 1,0 1,1 David Birmingham (2003), p.11
- ↑ Celtic from the West: Alternative Perspectives from Archaeology, Genetics, Language and Literature - Publikigita da Oxbow Books and Celtic Studies Publications.ISBN=978-1-84217-410-4, pagino 384. Dato di publikigo: 2010.
- ↑ Rethinking the Bronze Age and the Arrival of Indo-European in Atlantic Europe - Publikigita da University of Wales Centre for Advanced Welsh and Celtic Studies and Institute of Archaeology, University of Oxford. URL vidita ye 24ma di mayo 2010.
- ↑ O'Donnell Lecture 2008 Appendix -
- ↑ http://www.aber.ac.uk/aberonline/en/archive/2008/05/au7608/
- ↑ The Cambridge history of Latin America: Colonial Latin America. Leslie Bethell (1986). Cambridge University Press
- ↑ Portugal - Emigration - Autoro: Eric Solsten.